Читать книгу Саха сирин историятын сорох мөккүөрдээх боппуруостара - Николай Николаев - Страница 9

ХХ үйэ саҥатыгар Саха сиригэр сиргэ үөскээбит баайы хостооһун уонна бэрт кыратык ону таҥастааһын үөскүү уонна тэнийэ сылдьыбыта. 1915 с. Дьааҥы хайатыттан сүүрүгүрэр Эндыбал үрэххэ (р. Эндыбал) сибиниэстээх руданы хостооһун саҕаламмыта. 1916 с. руда хостонор сириттэн 330 км тэйиччи, Алдан өрүс төрдүгэр руданы уулларар уонна сибиниэһи арааран ылар 2 улахан оһохтоох собуот тутуллубута. Руданы сайын уонна күһүн хостоон мунньаллара уонна сир тоҥон, сыарҕа суола аһылыннаҕына Эндыбал үрэхтэн Алдан төрдүгэр диэри атынан таһаллара. 1917 с. руданы хостооһуҥҥа 30 киһи, собуокка бэйэтигэр 12 киһи үлэлээбитэ. Оробуочайдар ортолоругар бэдэрээт түһэрсэн үлэлиир Нам уонна Дүпсүн улуустарыттан сахалар бааллара. 1916 сыл кулун тутар – муус устар ыйдарыгар рудниктан Алдан төрдүгэр баар собуокка 1040 буут руданы аҕалан, уһааран 300 буут сибиниэһи ылбыттара. 1916 сыл күһүнүттэн 1917 с. сайыныгар диэри 10200 буут руданы аҕалан собуокка уһааран, барыта 4000 буут (1 буут – 16 кг) сибиниэһи ылбыттара.

1917 с. күһүн собуоту Алдан төрдүттэн Эндыбал үрэх төрдүгэр көһөрбүттэрэ. 1917–1921 сс. соҕурууттан Саха сиригэр табаар кэлиитэ букатын мөлтөөбүт кэмигэр бу собуот сибиниэһи уонна доруобунньугу оҥорон, олохтоох булчуттары хааччыйан абыраабыта. 1916–1921 сс. Эндыбаллааҕы собуот барыта 9043 буут сибиниэһи уонна доруобунньугу судаарыстыба хааһынатыгар туттарбыта.

Собуот хаһаайына сүрдээх бэриниилээх үлэһит, общественнай диэйэтэл, урбаанньыт талааннаах Алексей Алексеевич Семенов (1882–1939) этэ. Кэлин кини Саха АССР үбүн бастакы наркомунан, Госпланын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ, ЯЦИК чилиэнэ буолбута. А.А. Семенов руднига уонна собуот сиртэн хостонор баайы байытар-уулларар, сөҥөрдөр, ыраастыыр уонна ыраас сырьену, табаары оҥорон таһаарар соҕотох дьиҥнээх промышленнай тэрилтэ этэ. Атын маннык тэрилтэ Саха сиригэр суоҕа.

Сиртэн хостонор атын баайы хостооһуҥҥа, ол кэнниттэн сырьену байытан (обогащение), таҥастаан (переработка) бородууксуйаны хааһынаҕа туттарар мантан ураты ханнык да судаарыстыбаннай уонна чааһынай фирмалар Саха сиригэр суохтара. Көмүс хостооһунугар үгүстэр дуогабарынан, сорохтор бэйэлэрэ көҥүллэринэн (кинилэри золотоискатели – хищники, проспекторы дииллэрэ) үлэлииллэрэ. Кыһыл көмүһү хостооһун үлүскэнэ (лихорадката) Саха сиригэр эмиэ биллэн ааспыта. Ол курдук, Өлүөхүмэ уокуругар Чаара өрүскэ кумахтан көмүһү сууйууга үлэлээбиттэрэ: 1909 с. – 500 киһи (старателлэр), 1910 с. – 20 киһи, 1911 с. – 150 нуучча дьоно. Олохтоох нэһилиэнньэ көмүскэ 1915 с. диэри үлэлээбитэ да, үгүстэрэ улахан барыһы (дохуоту) ылбаккалар уурайбыттара.

Бүлүү уокуругар Бүлүү өрүс баһыгар уонна Тонго диэн салаатыгар эмиэ көмүһү хостуу сылдьыбыттара. 1917 с. Тонго үрэххэ көмүскэ 600-чэкэ старатель, Бүлүү өрүс атын салааларыгар барыта 1000 киһи көмүс сууйуутугар үлэлээбитэ. Олохтоох краевед П.Х. Староватов аахпытынан, 1917 с. Бүлүү умнаһыгар барыта 7 буут көмүс хостоммута [Макаров, 1979, c.51–52].

1915 с. Алдан өрүс баһыгар уонна кини Дьугдьуур хайаларыттан сүүрдэр уҥа салааларыгар барыта 22 сиргэ (бириискэҕэ) олохсуйан көмүһү хостообуттара, бу сыл 60 буут көмүс хостоммута биллэр.

1914–1915 сс. Дьокуускай тулатыгар Хаҥалас хайатыгар сир үрдүгэр тахсан, көстө сытар таас чох дьапталҕаларын үөрэтии уонна туһаныы ыытыллыбыта. Бу икки сылга ортотунан 50 тыһ. буут чох хостоммут. Ол эрээри манна эмиэ ханнык даҕаны рудник, бириискэ, чоҕунан эргинэр тэрилтэ тэриллибэтэҕэ (Гоголев, 1970, С. 41).

ХХ үйэ саҥатыгар Сунтаар улууһугар Кэмпэндээйигэ уонна Багинскайга аска туттуллар (киһи сиир) тууһу хостуу сылдьыбыттара. Манна кыра переработка баара. Көһөҥө тааһы илдьиритэн, ууга оргутан, хааһылаан баран бөҕө, ньоҕорото буочука түгэҕэр түспүтүн кэннэ туус үрдүкү араҥатын, ырааһын холбуйан ылан, киһи сииригэр анаан бородуукта оҥороллоро. Тууһу хостооһун сайдыыта маннык этэ: 1895–1907 сс. ортотунан 13134 буут, 1908–1912 сс. ортотунан 24725 буут, 1913–1920 сс. ортотунан 37714 буут туус хостоммута (Башарин, 1974, С. 33).