Читать книгу Hartland - Deon Opperman - Страница 18

Die klein jakkalsies in die wingerd – Elna weet dis waarmee sy nou besig is. Sy het Bertus belowe sy is op pad slaapkamer toe, maar sy kom net nie sover nie. Sy wil nie gaan nie. Sy is te kwaad om nou, terwyl sy so tot die dood toe moeg is, nog met hom te gesels asof niks verkeerd is nie. Sekerlik ook in Engels, as Bertus sy sin sou kry. Nou sit sy in die sitkamer op haar ouers se groot leerbank, ’n bank wat al jare lank deel is van hul gesin se geskiedenis. Het sy en Bertus nie op daardie einste bank hul eerste soentjie gesteel nie? Hy het haar nogal onverhoeds betrap, maar ja, dit was hier. ’n Heimwee pak haar, ’n gevoel dat sy iets verloor het wat sy nooit weer terug sal kry nie. Is sake so desperaat tussen haar en Bertus? Hoeveel plesier put sy nou daaruit om hom te soen? Kan daarsonder. Is dit jou allerbeste antwoord, Elna? vra sy haar af. Jou laaste antwoord? Sy leun teen die rug aan, blaai deur ’n Afrikaanse tydskrif. Die huis is stil, Pretoria se naweekgeluide kom nou en dan by die rustige suising van die dag verby. Klanke wat eweneens herinneringe wakker maak.

Sy hoor Boetjan aangedrentel kom, lank voordat hy naderby kom en vra: “En as jy nou hier alleen sit?”

’n Ou warm herinnering kom in haar gedagtes op. Sy, Boetjan en Francois laataande hier, in hierdie vertrek, ná ’n aand se ravot. Die lekker rustige geselsies van die broers met hul ouer suster. “My lyf se horlosie is nou so deurmekaar ek weet nie of dit dag of nag is nie,” sê sy.

Boetjan gaan sit langs sy sus op die bank.

“Ek wou nog sê: veels geluk met jou diploma,” sê Elna.

“Dankie. Teen wil en drank het Boetjan uiteindelik ’n kwalifikasie gekry, al is dit nou net as wildbewaarder.”

“Ek sou nie sê ‘net’ nie. Dis ’n belangrike werk.”

“Probeer dit vir Ma vertel.”

Elna begryp presies wat Boetjan probeer sê. Hier is ou geskiedenis. Sy weet Boetjan het reg en kyk weg.

Boetjan tob nie te lank daaroor nie. “Maar ek het gereken as ek iets gaan doen, kan dit maar net sowel iets wees wat die lewe bewaar, nie vernietig nie.”

Op hierdie oomblik besef Boetjan hoe lief hy sy sus het en dat hy werklik baie bly is om haar naby te hê – dit bevestig vir hom iets van homself. Hy is steeds háár Boetjan. “Dis goed om jou te sien, Elna.”

“En om jou te sien, boetie. Ek wens ons kon langer bly ...”

“Ja, dis donners ver, en dit vir so ’n kort rukkie.”

“Ek wou al verlede jaar kom, maar dinge het ’n bietjie moeilik gegaan met Bertus se besigheid. Mens besef nie hoe sterk jy op jou netwerk van vriende en kennisse steun nie, tot jy hulle nie meer het nie.”

Boetjan vermoed Elna sou meer kon sê. Vriende en netwerke is nie al wat sy mis nie, daarvan is hy seker. Familie was maar altyd vir haar belangriker as enigiets anders.

Hul gesprek swaai heen en weer oor die dinge wat sy nog vir niemand, die minste van almal Bertus, kon uitspel. Die diepe pyn wat emigrasie bring, die wete dat jou familie wat jy agterlaat almal van die soort stoffasie is wat sal meebring dat hulle die land nooit sal verlaat nie – lief vir die plek, lief vir die mense. Sy erken teenoor Boetjan dat die reis amper haar huwelik gekos het. Hoe maklik kom sulke woorde nie op ander se lippe nie, maar so traag oor hare. Die een wat betrokke is. Bertus se afkeer van die land wat hom verwerp het – ja, dís hoe hy dit beskryf – is so allesoorheersend dat dit vir hom omtrent ’n geloofsdaad is om te sê hy weier om weer sy voete hier te sit. Maar toe Jan haar bel en vra dat sy haar gesin Suid-Afrika toe moet bring vir sy verjaarsdag, kon sy aan sy stem hoor dis vir hom belangrik. Het selfs vir hul vliegkaartjies betaal. Bertus was dae lank dikbek daaroor. Dit het gelyk of perdebye hom agter die ore gesteek en die gif wange toe gesak het.

Dis so lekker om almal te sien, sê sy. Boetjan glimlag net begrypend. Dis só lekker.

Terwyl sy praat, neem Boetjan ’n besluit. Daar is dinge wat hy vir Elna moet sê voordat die naweek verder vorder. Dinge wat sy móét weet. Anders gaan die pyn later groter wees. En pyn is nie wat sy nou nodig het nie. Maar hoe om die nuus pynloos oor te dra? Onmoontlik.

Maar as hy stilbly, is hy moontlik nie die enigste een wat stilbly nie. Dan kyk hy op na sy sus, besluit dat sy die waarheid verdien. “Pa het kanker,” sê hy.

Elna verstyf van die skok. Sy staar Boetjan oopmond aan.

“Pankreas-karsinoom. Die dokters gee hom vier maande, mak­simum ses.”

Elna gryp na haar mond, asof sy wil keer dat die groot skok deur haar oë uitspoel.

Sy hou haar hand voor haar mond wanneer Bertus onverwags agter haar rug in die gangetjie praat: “Nee, o hel. Ek lê op daai bed maar ek kan wragtag nie aan die slaap raak nie. My lyf is in overdrive. Ons moes gedink het om slaappille saam te bring.”

Elna hou haar rug na hom gekeer. Sy wil nie hê dat Bertus haar oë nou so vol trane moet sien nie.

“Kry vir jou ’n whisky,” sê Boetjan. “Miskien help dit.”

Elna ontspan ’n bietjie wanneer sy hoor dat Bertus gaan sit het waar hy haar gesig nie kan sien nie. Sy laat sak haar hand tot op haar skoot.

Dan staan Bertus op om vir hom ’n dop te skink. “What the hell,” sê hy. “Eat, drink and be merry, for tomorrow we die.”

“Bertus!”

Hy ruk tot stilstand soos Elna se kreet deur hom sny. “Wat?” vra hy oorbluf.

Elna staan op, beweeg op Bertus af, oorstelp van woede en bitter, bitter hartseer. “Jy kan partykeer so kras wees!”

“Wat? Wat het ek nou gedoen?”

“Het iemand jou al ooit gesê dat die hele wêreld nie om jou draai nie?”

Onder ander omstandighede sou Elna haar woorde versigtiger gekies het. Maar iets dryf haar aan – dalk die wete, verworwe in soveel diepnag-gesprekke met haar man, dat hy sensitief is oor die manier waarop ander mense hom sien. Dat hy dit haat om gebrandmerk te wees as iemand wat nie omgee vir sy naaste nie. Sy kan sien aan die manier waarop die kleur sy wange verlaat dat hy besig is om woedend te word, maar sy gee nie om nie. Laat hom smeul.

“Ek’s jammer, skat,” sê hy met groot selfbeheersing, maar heelwat luider as sy normale geselstrant, “ek weet nie waarvan jy nou praat nie. Miskien moet jy ’n bietjie gaan lê.”

“Moenie vir my sê om te gaan lê nie!”

Elna is byna histeries, besef hy. Hoekom? Die onsekerheid en insinuasies laat hom nog harder praat: “Ek ‘sê’ nie vir jou om te gaan lê nie, Elna. Ek het net gedink ...”

“Ek kan vir myself dink!” skree Elna. “Ek’s jou vrou, nie jou kind nie!”

Dis ’n ou roof wat hy afgekrap het – Elna se opstand teen sy patroniserende houding.

“Nee, o hel,” roep hy uit, ”met wie dink jy praat jy?”

“Met wie dink jy praat jý?”

Elna se gil galm nog in die vertrek wanneer Jan en Maria ingestorm kom. Die woordewisseling het die ore van almal in die huis bereik.

“Is alles oukei hier?” vra Maria. Wat ’n dom vraag, dink sy by haarself.

Elna draai om. Sy kyk na haar ouers. Maria, liewe ma Maria, maar wanneer haar oë dié van haar pa vang, bars die dam van haar emosies. Sy hardloop uit die kamer.

“Ek’s jammer,” sê Bertus verleë. “Ek weet nie wat nou hier gebeur het nie. Verskoon my.” Hy verdwyn agter Elna aan.

Die afgelope paar jaar was vir Boetjan jare van pynlike groei. Eers sy drankprobleem afgeskud, daarna sy studies agter die rug gekry. En tussen alles deur het hy een groot waarheid geleer: Praat die waarheid. Al is dit hoe ongemaklik. “Dit was my skuld,” sê hy dadelik.

“Hoe bedoel jy nou?” Jan kan vir die oomblik nie begryp hoe Boetjan enigiets uit te waai het met die spanning tussen sy dogter en Bertus nie.

“Dit was my skuld,” herhaal Boetjan. “Ek het gedink sy’t die reg om te weet.”

“Wat te weet?” vra Maria nou, besig om in te haal.

Boetjan beduie na Jan. Maria en Jan snap onmiddellik wat hy bedoel.

Vir die soveelste keer in haar lewe verwens Maria vir Boetman. “Jy’t nie die reg gehad om dit te doen nie!” roep sy uit en storm agter Elna aan. “Elna!” roep sy, nie geïnteresseerd in enigiets wat Boetjan nóú ter verduideliking kan sê nie.

Jan bly stil staan, sy skouers afgerem, hande in die sakke. Sy gedagtes maal. Hy dink aan bates en laste, en hoe om uiteindelik te sorg dat sy kinders sal wen.

“Jy’t gedink sy’t die reg om te weet?” Jan se woorde kom sag dog meedoënloos oor sy lippe. Hy staan, Boetjan het bly sit, wat Jan perfek pas vir wat hy nou wil sê: “Ek dink jy sal saamstem dat jy nou ’n paar rand geblaas het wat nie joune was om te blaas nie.”

“As dit nie myne was nie, wie s’n was dit? Sy’s Pa se dogter, maar sy’s my suster.”

“En jy reken dit gee jou die reg om te besluit wat sy van my lewe moet weet.”

Boetjan kom orent. ’n Ou wrewel woel in hom. As hy dan in konfrontasie met sy pa moet staan, sal hy. Hy het al té veel verloor in die lewe. “Wanneer wil Pa dan hê sy moet uitvind? By Pa se graf?”

“Wanneer ek reg is! Op my tyd en volgens my diskresie.”

“Dis nie hoe dit werk nie, Pa.”

Jan kan homself nie keer nie. “Moenie daar staan en vir my vertel hoe dit werk nie!” Sy woede ontvlam. “My magtag! Dis my dood waarvan ons praat!”

Boetjan deins nie terug nie. “ ’n Man se dood behoort nie net aan homself nie, Pa. Iemand anders dra altyd saam. Dit het Ma met Francois se dood maar alte goed vir my geleer.”

So vinnig as wat dit tot uitbarsting gekom het, só vinnig verdwyn Jan se woedebui. Hy weet – onverwags en baie ongemaklik – dat hy Boetjan onderskat het. Dat hy vergeet het van die diep emosionele hel waardeur sy kind is. Sy woede maak plek vir ’n goor skuldgevoel. “Ek het nog nooit Francois se dood voor jou deur gelê nie.”

“Nee. Ma het. En Pa het haar nooit gekeer nie, nooit die waarheid vertel nie, net soos nou.”

Jan soek uitvlug uit die gesprek. Hy het nie werklik antwoorde wat hom nie in ’n swak lig sal stel nie. “Wat weet jy van ’n leeftyd se stilgesprek tussen ’n man en sy vrou?” sê hy dan. “Jy was skaars twee jaar getroud. Wat weet jy van ’n man en vrou se gesprek oor die dood van ’n kind? Jy het nie kinders nie.”

Daar was ’n tyd, besef Jan, dat hy dit nie sou gewaag het om Boetman met sulke gemeenhede te konfronteer nie. Tye toe Boetman baie diep in die bottel gekyk en die donker wolke van sy depressie mense van hom laat wegdeins het. Maar Boetjan het opgestaan daaruit. En nou is hy emosioneel gepantser teen sulke skrynende aanvalle en gee hy terug. Sy oë blits van woede.

“Nee, maar ek het ’n broer gehad. En ek weet alles van sy dood. Dra my deel nog steeds. Pa wil praat oor rande wat nie myne is om te blaas nie. Maar toe ek die rande wou blaas wat myne was om te blaas, toe keer Pa my. Pa het gesê Pa sal dit doen wanneer die tyd reg is.”

“Jy was dronk!”

“My ma het my broer se dood voor my deur gelê! Hoe dan anders? En toe ek haar die waarheid wou vertel, toe sê Pa nee, Pa sal dit doen. Nou, dit was ’n dood wat beslis myne was om te deel, maar ek wag nog steeds. Hoekom het Pa haar nie gesê nie?”

Die waarheid, dink Jan. Die waarheid is sulke sterke doepa, mens kan dit net slukkie vir slukkie inneem. Hy gaan sit op die bank, presies waar Boetjan gesit en sy suster van Jan se komende dood vertel het.

“Ek wou haar sê.” Hy dwing sy gedagtes om terug te keer na die dag toe hy sy seun verraai het. “Ek het haar een Sondag, kort na jy my die waarheid van sy dood vertel het, in die slaapkamer gekry. Sy’t op die kant van die bed gesit met die brief wat die kapelaan gebring het in haar hande. Ek het langs haar gaan sit. Nou’s my kans, het ek gedink. En toe kyk sy na my en sê: ‘Ten minste het hy op die slagveld gesneuwel, soos dit ’n soldaat betaam.’ ”

Boetjan kan hom die toneeltjie voorstel. Dit ontstel hom baie – alles ten koste van die waarheid, alles ten koste van hom. “Al hierdie jare, Pa,” sê hy. “Al hierdie jare.”

“Ek’s jammer, my seun. Ek’s so jammer.”

Albei voel gedreineer van krag. Hul bloed word nie meer deur adrenalien aangejaag nie. En vir Jan is daar ’n gewaarwording wat hy nooit verwag het syne sou wees nie: dié van sy skuld aan Boetjan se jare lange stryd om liefde en erkenning by sy ma te kry, en hoe hy dit verhinder het.

Sy skuldlas, sy eie, só kort voor sy dood.

“En wanneer was Pa van plan om vir Elna te vertel?”

“Oormôre, ná my verjaarsdag.”

“Pa ken vir Elna. As sy dit dan eers uitvind, sal sy Pa verwyt oor sy vrolik partytjie gehou en ‘veels geluk liewe maatjie’ gesing het terwyl Pa besig was om die dood in die oë te staar. Inderdaad, soos ek Elna ken, sal Pa nogtans mooi moet verduidelik.”

“Dis nou gaaf,” sê Jan. “Ek’s die een wat vrek, maar ek’s die een wat moet verduidelik.”

Maar hy weet ook, Boetman wen hierdie argument loshande, want hy het reg: ’n Man se dood behoort nie net aan homself nie.

* * *

Boetjan se woorde loei nog in Jan se ore: “’n Man se dood behoort nie net aan homself nie.”

Jan sit in die sitkamer. Almal het gaan slaap. Hy is diep ingedagte.

Hoe meer jy het, dink hy, hoe banger is jy vir die risiko van minder hê. Hoe minder jy het, hoe minder bang is jy vir die risiko van nog minder hê.

Daarom dat ’n man met min bereid is om meer te waag as ’n man met meer – die man met min het klaar verloor, en die bykomende pyn van verdere verlies is marginaal. Daarom dat, wanneer ’n onderneming oorweeg word, die moontlikheid van profyt soveel meer moet wees as die moontlikheid van verlies. Want een dag van ongeluk kan sy man teen tien dae van geluk staan. ’n Enkele dag by ’n graf word langer onthou as honderd dae by ’n partytjie, en die duisende dae van jou lewe word uitgekanselleer deur die enkele dag van jou dood.

Ons almal verloor op die ou end.

Dis die las van bestaan. Maar daar is g’n las sonder ’n bate nie.

En mens kan die lewe slegs verloor omdat jy dit gehad het.