Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 13

2.2.1. O nazwie ekonomia

Pierwsze rozważania o gospodarce znajdujemy w dziełach greckich filozofów: Ksenofonta, Platona i Arystotelesa. Ksenofont napisał traktat o zasadach gospodarstwa domowego zatytułowany Oikonomikos10. Od niego pochodzi nazwa ekonomia, która współcześnie obejmuje większy zakres zjawisk. Dotyczy nie tylko problemów gospodarowania w skali gospodarstwa domowego i przedsiębiorstwa, lecz także zasad produkcji i podziału w skali gospodarek narodowych, a nawet gospodarki światowej. W roku 1615 francuski pisarz, Antoine Montchretien, opublikował książkę Traktat o ekonomii politycznej. Przyjął on od Ksenofonta termin ekonomia, ale chcąc podkreślić, że omawia zagadnienia gospodarowania z perspektywy państwa, a nie obywatela i domu, dodał przymiotnik „polityczna”. Nazwa ekonomia polityczna była używana następnie przez wielkich twórców ekonomii klasycznej, za trafną uznał ją także wielki krytyk ekonomii klasycznej i najbardziej znany twórca doktryny socjalistycznej – Karol Marks. Z nazwą ekonomia polityczna zerwał ekonomista angielski, Alfred Marshall, który swoje dzieło zatytułował Principles of Economics (1890). W ślad za Marshallem zaczęto w ekonomii zachodniej używać terminu economics, w Polsce międzywojennej używano często terminu ekonomika. Jednak gdy po drugiej wojnie światowej Polska znalazła się w strefie wpływów Związku Radzieckiego, a system ekonomiczny był kształtowany przez ideologię marksistowską, zaczęto używać nazwy ekonomia polityczna. Odwrót od tej nazwy i powszechne zastępowanie jej bezprzymiotnikowym terminem ekonomia zaczęło się w 1990 r., gdy w Polsce nastąpiło przyspieszenie zmian ustrojowych od gospodarki socjalistycznej do rynkowej.

2.2.2. Dlaczego ekonomiści mają tak często różne poglądy?

Zarys zmian dotyczących nazwy ekonomii jako nauki o gospodarowaniu wprowadza nas w trudny problem zróżnicowania poglądów ekonomicznych. Zmiany nazwy wyrażają zmiany poglądów na to, czym zajmuje się ekonomia i jaka jest istota problemów ekonomicznych. Z nazwą ekonomia polityczna jest związane przekonanie o tym, że gospodarowanie jest silnie uzależnione od współdziałania ludzi, społecznych relacji, organizacji państwowej; odrzucenie przymiotnika polityczna związane było z przeniesieniem zainteresowania badaczy na problemy racjonalnego gospodarowania pojmowanego głównie jako poszukiwanie optymalnych relacji między zasobami, nakładami a wynikami oraz ludźmi a dobrami. Różnice w definiowaniu i pojmowaniu przedmiotu ekonomii to jedna z przyczyn istnienia różnych poglądów na te same kwestie w ramach tej nauki.

Inną, ważną przyczyną jest trudność dowiedzenia, że określona teoria jest fałszywa. Trudność ta wynika z tego, że budując teorię stosujemy założenie ceteris paribus, a o przebiegu procesu ekonomicznego decyduje jednocześnie wiele czynników. Na przykład prawo, iż wzrost ceny powoduje spadek wielkości popytu jest formułowane przy założeniu, że inne czynniki, takie jak dochody i gusty konsumentów nie ulegają zmianie. Aby wyodrębnić główne czynniki procesu ekonomicznego, tworzymy modele oparte na założeniach, które pomijają złożoność ludzkiego działania. Zakładamy, że podmioty gospodarcze mają odpowiednią wiedzę, racjonalnie kalkulują i kierują się zyskiem. W rzeczywistości ludzie często tej wiedzy nie mają, kierują się także emocjami i przywiązują wagę do wartości niematerialnych.

Pewną dozą subiektywizmu obarczeni są także sami ekonomiści. Ekonomiści postrzegają często swój przedmiot badań przez pryzmat swego ideału; dla jednych może to być ideał mechanizmu rynkowego prowadzącego do zgodności interesu jednostki z interesem społecznym, dla drugich – ideał wszechwiedzącego państwa kierującego się dobrem wspólnym. Konsekwencją jest trudność wyeliminowania z procesu poznania czynnika światopoglądowego i jednoznacznego oddzielenia w ekonomii warstwy pozytywnej i normatywnej. Określony sposób opisu, jak gospodarka funkcjonuje jest powiązany z wyznawanym systemem wartości i prowadzi do określonych ocen rzeczywistości społecznej i wniosków dotyczących optymalnego ustroju społecznego i polityki gospodarczej. Opis funkcjonowania rynku przez ekonomistów klasycznych był związany z postulatem, aby ustrój gospodarczy oprzeć na własności prywatnej, wolności i konkurencji. Odrzuceniu klasycznej teorii wolnego handlu towarzyszyła obrona protekcjonizmu celnego. Natomiast Marksowska wizja kapitalizmu jako systemu opartego na narastających w miarę rozwoju sprzecznościach prowadziła do wniosku, że należy odrzucić kapitalistyczny system ekonomiczny i zastąpić go systemem opartym na przeciwstawnych zasadach.

U podstaw oceny różnych rozwiązań ustrojowych są także wyobrażenia o tym, jaka jest ludzka natura, jakie są ludzkie zdolności intelektualne i predyspozycje moralne, a w konsekwencji, jakie są możliwości uzyskiwania zakładanych celów, np. godzenia wydajności ekonomicznej i sprawiedliwości, zwiększania bieżącej konsumpcji i realizacji długofalowego rozwoju. Rzeczywistość społeczno-ekonomiczna nigdy nie jest w pełni satysfakcjonująca. Problem, który stoi przed ekonomią, polega także na tym, aby wskazać, co jest możliwe. Zwolennicy kapitalizmu często powtarzali, że system oparty na własności prywatnej i konkurencji nie jest idealny, ma wiele wad, ale jest jedynym ustrojem gwarantującym pomyślne zaspokajanie potrzeb i rozwój. Swój pogląd opierali na przekonaniu, że możliwości intelektualne człowieka są ograniczone i z natury kieruje się on interesem osobistym. Jednak krytycy kapitalizmu akcentowali konieczność dążenia do zasadniczych zmian, a swą wiarę w możliwość radykalnej zmiany opierali na przekonaniu, że możliwości intelektualne człowieka są ogromne i jest on z gruntu dobry, złe są natomiast warunki, w których musi żyć. Ten związek między przekonaniami na temat człowieka a wyobrażeniami o idealnym ustroju społecznym świadczy o tym, że ekonomia związana jest bardzo mocno z ogólną refleksją na temat człowieka, a zwłaszcza z teorią poznania i etyką. Znamienne jest, iż autorami znaczących koncepcji ekonomicznych byli tacy wielcy filozofowie, jak John Locke i Dawid Hume, a Adam Smith uznawany powszechnie za ojca ekonomii miał katedrę filozofii moralnej – nauki, która obejmowała teologię naturalną (naukę o porządku wszechświata), etykę, prawo i ekonomię.

Nasze rozważania o przyczynach różnorodności poglądów ekonomicznych podsumujemy stwierdzeniem, że ekonomiści, jak wszyscy inni ludzie, przywiązani są do określonych wartości i idei. Jak napisano na podstawie licznych wywiadów z makroekonomistami, „ekonomiści bynajmniej nie są całkowicie bezstronni, ale od początku są związani z określonym punktem widzenia, który będą popierać różnego rodzaju argumentami”11. Szukając odpowiedzi na pytanie, dlaczego ekonomiści, zwłaszcza makroekonomiści, tak często się ze sobą nie zgadzają, należy także zwrócić uwagę na konkurencję między badaczami i ich dążenie do zaistnienia na rynku idei ekonomicznych przez podkreślenie swojej wyjątkowości. Potrzeba wyróżnienia się i reklamowania swojego produktu sprawia, że debata ekonomiczna, zarówno wśród polityków, jak i teoretyków jest zazwyczaj burzliwa.

10

Dominuje przekonanie, że tytuł dzieła Ksenofonta pochodzi od dwóch greckich słów: oikos (dom) i nomos (prawo). Istnieje jednak przypuszczenie, że nie słowo nomos, lecz nomeus (człowiek zarządzający) leży u źródeł tytułu Oikonomikos. Zob. M. Bochenek, Historia rozwoju ekonomii, t. 1. Od starożytności do ekonomii klasycznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016, s. 32.

11

B. Snowdon, H. Vane, P. Wynarczyk, Współczesne nurty teorii makroekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 35–36.