Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 15

2.4.1. Socjalizm jako doktryna przeciwstawna do liberalizmu

W pierwszej połowie XIX w., kiedy rozwijała się myśl klasyczna i liberalna, nabierał także znaczenia przeciwstawny nurt myślenia o społeczeństwie, określany mianem socjalizmu. Zwolennicy socjalizmu nie stawiali w centrum zainteresowania jednostki, lecz organizację społeczeństwa jako całości. Dokumentowali i piętnowali nędzę i wyzysk robotników. Wskazywali, że następstwami akumulacji kapitału i konkurencji są rosnące nierówności i bieda większości ludzi. Dla socjalistów priorytetowe znaczenie miała kwestia socjalna. Zakładali, że jej rozwiązanie wymaga stworzenie nowego ładu społecznego opartego na współpracy, a nie konkurencji. Nie wierzyli w skuteczność reform politycznych, uważali, że konieczna jest gruntowna zmiana organizacji produkcji i podziału dóbr. Do czołowych przedstawicieli socjalizmu początków XIX w. należeli dwaj Francuzi: Karol Fourier i Henri de Saint-Simon oraz Walijczyk, Robert Owen. Twórcy kolejnego etapu rozwoju socjalizmu, Karol Marks i Fryderyk Engels, nazwali ich socjalistami utopijnymi, chcąc w ten sposób podkreślić brak oparcia koncepcji swoich poprzedników w naukowej analizie praw rządzących rozwojem społecznym.

2.4.2. Karol Marks jako krytyk kapitalizmu i twórca strategii ruchu robotniczego

Karol Marks przedstawił doktrynę socjalizmu, której on sam przypisał walor naukowości, a którą oparł na teorii rozwoju społecznego zwanej materializmem historycznym. Według tej teorii czynnikiem napędowym zmian społecznych są siły wytwórcze. To zmiany sposobów i narzędzi przekształcania zasobów przyrody w środki zaspokajania potrzeb człowieka leżą u podstaw procesu dziejowego, w którym następowały po sobie kolejne ustroje społeczne: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm. Lapidarnie wyraża tę myśl zdanie: „Żarna dają nam społeczeństwo, któremu przewodzi pan feudalny, młyn parowy – społeczeństwo, w którym na czoło wysuwa się przemysłowy kapitalista”17. Marks podkreślał, że kapitalizm stworzył wielkie możliwości rozwoju sił wytwórczych, ale jest systemem przejściowym, po którym nastąpi socjalizm.

Bieg wypadków pokazał, że rozwój nie jest jednotorowy. Z jednej strony obserwujemy ciągły rozwój kapitalizmu, z drugiej w części świata w pierwszej połowie XX w. nastąpiły rewolucyjne zmiany w kierunku socjalizmu, ale nowy system został ustanowiony nie tam, gdzie siły wytwórcze osiągnęły najwyższy poziom, jak to sugerowała teoria materializmu historycznego. Rewolucja Październikowa w Rosji ujawniła znaczenie drugiego czynnika rewolucyjnej zmiany, o której pisał Marks, walki klasowej proletariatu. Lata 70. i 80. XX w. odsłoniły wielkie braki gospodarek opartych na centralnym planowaniu, które doprowadziły do odrzucenia tego systemu nie tylko w Polsce, ale nawet w kraju Lenina, przywódcy Rewolucji Październikowej.

Socjalizm jest doktryną przeciwstawną do liberalizmu, ale jednym ze źródeł marksizmu jest klasyczna ekonomia angielska. Marks sięgnął bowiem do teorii Smitha i Ricarda, w których klasycy akcentowali rolę pracy i pokazywali sprzeczności interesów klasy żyjącej z pracy i klasy właścicieli kapitału i ziemi. W znacznej mierze na podstawie klasycznej teorii wartości i podziału Marks zbudował teorię wartości dodatkowej, według której zysk właściciela kapitału pochodzi z wyzysku pracy. Podzielił pogląd klasyków, że kapitalizm stworzył nowe możliwości rozwoju produkcji, ale uznał, że te możliwości się wyczerpują. Uważał, że sprzeczności klasowe, wyzysk pracowników przez właścicieli kapitału i chaos konkurencji rynkowej prowadzą do coraz większej sprzeczności między istniejącą organizacją produkcji a wymogami dalszego rozwoju. Wbrew liberalnej wizji społeczeństwa widział potrzebę zniesienia własności prywatnej i zastąpienia rynku centralnym planowaniem produkcji. Ta zmiana miała mieć u podstaw rozwój sił wytwórczych i walkę klasową proletariatu. Osobliwością myśli Marksa było szczególne zestawienie metod i ostatecznego celu. Ruchem ku socjalizmowi miała kierować walka klasowa, dopuszczalna była nawet przemoc rewolucyjna, ale ostatecznym celem miało być wyzwolenie nie tylko robotnika, ale człowieka. Marks uważał bowiem, że kapitalizm odczłowiecza i zniewala także posiadaczy. Na zakończenie warto przypomnieć to, co o idei Marksa napisał Leszek Kołakowski – że była to idea, która „miała początek w prometejskim humanizmie, a kulminację znalazła w potwornej tyranii stalinizmu”18.

17

K. Marks, Nędza filozofii, [w:] K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 4, Książka i Wiedza, Warszawa 1962, s. 141.

18

Cyt. za R. Kimball, Kołakowski rozłożył marksizm na łopatki, http://www.polskatimes.pl/artykul/147942,kolakowski-rozlozyl-marksizm-na-lopatki,2,id,t,sa.html [dostęp: 28.11.2016].