Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 17

2.6.1. Teoria Keynesa jako odpowiedź na kryzys kapitalizmu

W drugiej połowie XIX w. Karol Marks zaproponował drogę przemian społecznych, której realizację zapoczątkowała Rewolucja Październikowa w Rosji. Mimo ogromu strat i nieszczęść, które przyniosła wojna domowa w Rosji, a następnie system stalinowski w Związku Radzieckim, nie brakowało ludzi, także na Zachodzie, którzy z przemianami zachodzącymi w Związku Radzieckim wiązali nadzieje na rozwiązanie palących problemów ekonomicznych i społecznych19. W pierwszej połowie XX w., gdy światem kapitalizmu w latach 1929–1933 wstrząsnął głęboki kryzys, pojawiła się obawa przed rozprzestrzenianiem się ruchów rewolucyjnych. Skalę zagrożeń najlepiej obrazują zmiany stopy bezrobocia. Bezrobocie, które w 1929 r. dotykało w Stanach Zjednoczonych 5,3% ludzi chcących pracować, w 1933 r. osiągnęło 37%; w Niemczech w 1929 r. bezrobotni stanowili 13,3%, a w 1932 aż 43,8% ludzi chcących podjąć pracę. Zmiany produkcji przemysłowej w czasie tego kryzysu na świecie przedstawia tabela 2.1, a tabela 2.2 pokazuje skalę zmniejszenia handlu zagranicznego na przykładzie Polski.

Tabela 2.1. Wskaźniki produkcji przemysłowej w latach 1930–1933 (1929 r. = 100)

Źródło: opracowano na podstawie Mały rocznik statystyczny 1938, GUS, Warszawa 1938, s. 131.

Tabela 2.2. Handel zagraniczny Polski w latach 1929–1933

Wskaźniki dla 1933 r. pokazują, że w tym roku wywóz towarów (eksport) z Polski, mierzony w jednostkach fizycznych, stanowił tylko 46% eksportu 1929 r. W ujęciu pieniężnym spadek był jeszcze większy. Eksport w 1933 r. to tylko 27% eksportu z 1929 r. Wynika to z tego, że w czasie Wielkiego Kryzysu nastąpił duży spadek cen (deflacja). To samo zjawisko obrazują dane dotyczące przywozu towarów (importu) do Polski.

Źródło: opracowano na podstawie Mały rocznik statystyczny 1936, GUS, Warszawa 1936, s. 109, 110.

Procesy towarzyszące kryzysowi – głęboki spadek produkcji, długotrwałe i wysokie bezrobocie, powszechne bankructwa i ogromne wynikające stąd cierpienia – podważyły wiarę w panującą teorię ekonomiczną. W tych warunkach znaczenia nabrały idee i propozycje nowego podejścia do roli państwa w gospodarce angielskiego ekonomisty, Johna Maynarda Keynesa. Keynes krytycznie odniósł się do dotychczasowej ekonomii, zwłaszcza do kierunku, który jest związany z D. Ricardo i prawem Saya. Swój stosunek do zastanego stanu ekonomii Keynes wyraził w następujący sposób: „Sławiony optymizm tradycyjnej ekonomii doprowadził do tego, że na ekonomistów patrzy się jak na Kandydów, którzy uciekli od zgiełku życia do uprawy swych ogrodów i głoszą, iż wszystko dzieje się jak najlepiej na tym najlepszym ze światów, byleby tylko pozostawić go samemu sobie. Źródłem tego optymizmu jest, zdaje się, fakt, że ekonomiści nie docenili niebezpieczeństwa, jakie stwarza dla ogólnego dobrobytu niedostateczny popyt efektywny”20.

2.6.2. Uwaga Keynesa skoncentrowana na okresie krótkim i globalnym popycie

Najważniejsze dzieło Keynesa, wydane po raz pierwszy w 1936 r. nosi tytuł Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza. Swoją teorię i wnioski Keynes przeciwstawia teorii klasycznej. Panująca klasyczna teoria była według niego opisem jednego szczególnego przypadku, punktu skrajnego wśród możliwych stanów gospodarki – opisem stanu równowagi, przy pełnym zatrudnieniu, który zdarza się niezwykle rzadko. Celem Keynesa było stworzenie ogólnej teorii wyjaśniającej wszystkie możliwe stany gospodarki – stany, które zwykle cechuje niepełne zatrudnienie. Uznał, że aby ten cel zrealizować, należy zbadać siły, które decydują o zmianach wielkości popytu w całej gospodarce narodowej. Jego stanowisko różniło się od dotychczasowych teorii głównie w trzech kwestiach. Po pierwsze, Keynes analizował gospodarkę z punktu widzenia okresu krótkiego i założenia określonych zasobów czynników produkcji. Odsunął na dalszy plan analizę czynników kształtujących wielkość zasobów wytwórczych w okresie długim, bo jak żartobliwie powiedział „w długim okresie wszyscy będziemy nieboszczykami”. Skupił uwagę na kwestii niepełnego wykorzystania czynników produkcji w okresie krótkim. Po drugie, analizował zależności między dochodem, popytem, zatrudnieniem, oszczędnościami i inwestycjami w skali całej gospodarki, a nie z perspektywy gospodarstwa domowego czy przedsiębiorstwa albo produkcji jednego dobra. Po trzecie, odrzucił pogląd, że produkcja niejako automatycznie stwarza popyt (prawo Saya) i skupił uwagę na popycie.

2.6.3. Krytyka oszczędzania

Keynesowska krytyka prawa Saya jest związana z jego negatywną oceną oszczędzania. Podczas gdy klasycy w oszczędzaniu upatrywali dźwignię rozwoju, Keynes widział w nim czynnik hamujący rozwój gospodarczy. Dlaczego Keynes odrzuca „staromodny” pogląd, że oszczędności są warunkiem inwestycji i dochodzi do wniosku, że „w dzisiejszych warunkach wzrost bogactwa nie tylko nie zależy, jak się powszechnie przypuszcza, od wstrzemięźliwości bogaczy, ale raczej jest przez nią hamowany”? Otóż dlatego, że Keynes podkreśla wpływ oszczędzania jednostki na sytuację innych, a w konsekwencji na wielkość inwestycji w całej gospodarce. Każdy akt oszczędzania, podobnie jak wydatkowania, ma charakter dwustronny. Dzięki oszczędzaniu jednostka rzeczywiście zwiększa swoje bogactwo, ale wniosek, że zwiększa ona ogólne bogactwo nie uwzględnia okoliczności, że jej akt oszczędzania oddziałuje na dochody i oszczędności innych. Bieżące oszczędności oznaczają zmniejszenie bieżącej konsumpcji, a to odbija się na dochodach innych i w konsekwencji na ich oszczędnościach. „Każdy wysiłek w kierunku zwiększenia oszczędności przez zmniejszenie konsumpcji wpływa na dochody w sposób skazujący ten wysiłek na niepowodzenie”21. Klasycy akcentowali, że oszczędności umożliwiają nowe nakłady na produkcję, czyli inwestycje, z perspektywy Keynesa ważne jest raczej to, że przesłanką inwestycji jest istnienie popytu, a same inwestycje przyczyniają się do jego tworzenia.

Odrzucenie prawa Saya i wyeksponowanie znaczenia globalnego popytu (popytu w skali całej gospodarki) dla przebiegu procesów gospodarczych, stanu koniunktury, a zwłaszcza stanu zatrudnienia – to najbardziej charakterystyczne cechy keynesowskiego systemu. Keynes podkreśla, że globalny popyt decyduje o stopniu wykorzystania zdolności wytwórczych, a w konsekwencji o wielkości produkcji, dochodu i zatrudnienia. Niedostateczny popyt jest przyczyną niewykorzystania mocy wytwórczych i bezrobocia. Od wielkości globalnego popytu zależy zwiększenie zatrudnienia i produkcji, bo popyt stwarza perspektywy sprzedaży, które są główną przesłanką decyzji przedsiębiorcy. Na globalny popyt składają się wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne. Wydatki konsumpcyjne zależą od wysokości dochodów, ale nie rosną proporcjonalnie do dochodów. Wydatki inwestycyjne zależą od tego, jak przedsiębiorcy oceniają rentowność przyszłej produkcji i od stopy procentowej, która wpływa na koszty produkcji.

2.6.4. Argumenty za interwencjonizmem państwowym

Przełomowy charakter miała nie tylko teoria funkcjonowania gospodarki zaproponowana przez Keynesa, ale także wnioski polityczne, które sformułował w ostatnim rozdziale Ogólnej teorii… . Keynes określił wnioski płynące ze swej teorii jako umiarkowanie konserwatywne, ale bardziej adekwatne byłoby chyba określenie umiarkowanie rewolucyjne. Za najważniejsze wady systemu opartego na wolnym rynku i nieingerencji państwa Keynes uznał jego niezdolność do realizacji pełnego zatrudnienia oraz dowolny i niesprawiedliwy podział bogactwa i dochodów. Potępił i uznał za przejściowy rentierski aspekt kapitalizmu. Współgrało to z jego przekonaniem, że wobec faktu, iż problemem jest dbałość o skłonność do konsumpcji, a nie skłonność do oszczędzania, w żywotnym interesie społeczeństwa jest maksymalne obniżenie stopy procentowej. Rewolucyjny wydźwięk mają stwierdzenia o „eutanazji rentiera” i „tyrańskiej władzy wyzyskiwania przez kapitalistę wartości kapitału wynikającej z jego niedostatku”22. Zaskakujące jest zarówno przekonanie autora, iż problem niedostatku oszczędności i kapitału właściwie nie istnieje, jak i jego wiara, że rozszerzenie funkcji państwa pozwoli skutecznie rozwiązać wszelkie niedomagania kapitalizmu.

Aby przekonać do tych niewątpliwie radykalnie brzmiących propozycji, Keynes tłumaczył, że rozszerzenie funkcji państwa jest jedynym środkiem, który może przeciwdziałać całkowitemu zniszczeniu kapitalizmu i jest koniecznym warunkiem dalszego pomyślnego funkcjonowania inicjatywy prywatnej23. Mając świadomość skutków społecznych ogólnoświatowego kryzysu, a zwłaszcza masowego bezrobocia i potęgi wpływów narodowego socjalizmu i komunizmu, postrzegał swoje propozycje jako alternatywne wobec autorytarnych systemów Rosji i Niemiec rozwiązanie problemu bezrobocia – rozwiązanie, które pozwoli zachować takie wartości kapitalizmu, jak wolność i wydajność.

2.6.5. Rozwój i znaczenie idei Keynesa

Wielkość Keynesa najbardziej wyraża się w tym, że jego dzieło stanowi główny punkt odniesienia, pozytywny bądź negatywny, dla wszystkiego, co wydarzyło się w ekonomii później, a nawet wpływa na interpretację wcześniejszej myśli ekonomicznej. Wszystkie szkoły makroekonomii określają własne poglądy w odniesieniu do koncepcji wysuniętych w Ogólnej teorii…. Nieustanna debata klasyków z keynesistami stanowi element scalający w rozwoju makroekonomii. Wciąż rozważany jest problem, czy gospodarka rynkowa gwarantuje racjonalne wykorzystanie zasobów i czy poddana szokowi jest w stanie powrócić do stanu równowagi, osiągając stan bliski pełnemu zatrudnieniu w akceptowalnym czasie. Ekonomiści oddani tradycji klasycznej, dla których Keynes jest „czarnym charakterem”, odpowiedzą, że tak. Ci, którzy akceptują główne przesłanie Ogólnej teorii… i dla których Keynes jest bohaterem, odpowiedzą, że nie24.

Kończąc tę bardzo syntetyczną prezentację stanowiska Keynesa, przedstawimy w ślad za jednym z najgorętszych obrońców idei keynesowskich, Jamesem Tobinem, główne tezy makroekonomii formułowane w duchu keynesowskim.

• Słabym punktem nowoczesnych gospodarek jest podatność na recesje, których główną przyczyną jest niedostateczny popyt.

• Gospodarka może znajdować się w jednej z dwu sytuacji:

a. W sytuacji niedostatecznego popytu, czyli w reżimie keynesistowskim, aktywność gospodarcza jest ograniczona popytem. Działa wówczas prawo, że podaż jest tworzona przez popyt.

b. W reżimie klasycznym produkcja jest ograniczona podażą i podaż kreuje sobie popyt. Autorzy modeli w duchu klasycznym rozważają tylko tę drugą sytuację.

• Bezrobocie jest główną cechą reżimu keynesistowskiego i znaczna część tego bezrobocia ma charakter przymusowy.

• Wskazane jest skoordynowane wykorzystanie polityki fiskalnej i monetarnej w celu stabilizacji koniunktury.

• Ponieważ ceny i płace nie zmieniają się tak szybko, jak zakłada teoria, zmiany globalnego popytu w okresie krótkim prowadzą do zmian zatrudnienia i produkcji.

• Wahania koniunkturalne oznaczają zmiany produkcji, które są niepożądanymi odchyleniami od trendu produkcji charakterystycznej dla równowagi przy pełnym zatrudnieniu.

• Realizując politykę fiskalną i monetarną, trzeba wybierać między inflacją a bezrobociem.

• Makroekonomia keynesistowska koncentruje się świadomie na krótkookresowych problemach niestabilności gospodarki25.

19

Aż do początku lat 80. XX w. na Zachodzie było wielu ludzi, którzy przyszłość świata wiązali z systemem panującym w Związku Radzieckim. Wśród nich byli także ekonomiści. We wcześniejszych wydaniach podręcznika ekonomii mającego już 19 edycji, Paul Samuelson, laureat Nagrody im. A. Nobla, porównując stopy wzrostu różnych krajów przepowiadał dominację gospodarczą Związku Radzieckiego. Więcej na ten temat zob. D. Acemoglu, J.A. Robinson, Dlaczego narody przegrywają, Zysk i S-ka, Poznań 2014, s. 145–154.

20

J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 31–32.

21

Ibidem, s. 79.

22

Ibidem, s. 343.

23

Odmienne stanowisko prezentował inny znany ekonomista, Friedrich Hayek, który w 1944 r. opublikował głośną pracę zatytułowaną The Road to Serfdom, w której analizował źródła totalitaryzmu i przestrzegał przed ograniczaniem wolności gospodarczej i rozrostem państwa. Pierwsze polskie wydanie tej książki ukazało się w nieoficjalnym obiegu: F. Hayek, Droga do niewolnictwa, Wydawnictwo Niepodległość, Warszawa 1988.

24

B. Snowdon, H. Vane, Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2003, s. 39.

25

Ibidem, s. 46–48.