Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 14
Część I
Wprowadzenie do ekonomii
Rozdział 2
Główne nurty ekonomii
2.3. Ekonomia klasyczna i liberalizm
Оглавление2.3.1. Podział pracy i wolność – główne idee ojca ekonomii
Nawet z dzisiejszej perspektywy można stwierdzić, że 1776 r. był szczególny. Ogłoszenie 4 lipca 1776 r. niezależności Stanów Zjednoczonych Ameryki od Wielkiej Brytanii to wielki krok na drodze do realizacji ideałów wolności politycznej Johna Locka – ideałów, które przyświecają współcześnie liberalnej demokracji. W tym samym roku 9 marca wydane zostało po raz pierwszy dzieło Adama Smitha, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, które z czasem zostało uznane za biblię kapitalizmu i liberalizmu gospodarczego. A szkockiego myśliciela, Adama Smitha, dotąd uznajemy za ojca ekonomii. W swym dziele Smith w szerokim kontekście historycznym i geograficznym zdefiniował fundamentalne pojęcia ekonomiczne, opisał jak funkcjonuje rynek i jakie muszą być spełnione warunki, aby rynkowa gra popytu i podaży prowadziła jednostki i narody do dobrobytu.
Już we wstępie do swego dzieła Smith napisał, że o bogactwie i stopniu zaspokajania potrzeb narodu decyduje jego roczny zasób pracy, a ten z kolei zależy od wydajności pracy i „od stosunku liczby tych, którzy pracują użytecznie, do liczby tych, którzy tego nie czynią”12. Liczbę użytecznych, produkcyjnych pracowników Smith wiąże z wielkością oszczędności i kapitału. Tym samym Smith, podobnie jak później większość ekonomistów klasycznych, koncentruje uwagę na ograniczeniach leżących po stronie produkcji, a nie konsumpcji. Rozwija pogląd, że bogactwo zależy od zasobów czynników produkcji, a zwiększanie konsumpcji w przyszłości jest uzależnione od oszczędzania, czyli ograniczania konsumpcji bieżącej.
Szczególne miejsce w całym Smithowskim systemie zajmuje podział pracy. To podział pracy i wynikająca z niego specjalizacja przyczynia się najbardziej do wzrostu wydajności pracy. Poszczególni producenci nabywają sprawności w produkcji konkretnych dóbr; aby zaspokajać swoje różnorodne potrzeby muszą wymieniać swoje produkty z wytwórcami innych dóbr. Podział pracy związany jest zatem z rozwojem wymiany i rynków, na których kształtują się ceny. Kto ustala ceny? Smith rozwijał pogląd, że ceny sprzyjające rozwojowi ujawniają się w procesie targowania się kupujących i sprzedających, gdy wszyscy mają swobodę produkcji i handlu. To oznacza, że Smith wiąże podział pracy z ideą wolności gospodarczej.
W tym miejscu warto podkreślić, że wbrew powszechnemu łączeniu idei wolności gospodarczej z wolnością przedsiębiorcy, Smith wyrażał troskę o wolność wyboru zawodu i miejsca pracy biednych ludzi. Cel, któremu Adam Smith poświęcił swoją twórczość, najlepiej wyraża zdanie z jego wykładów: „Zapracowany biedak niesie na ramionach cały rodzaj ludzki i podtrzymuje go, choć przytłoczony ogromnym ciężarem przygięty jest do samej ziemi. W jaki sposób możemy sprawić, aby on i jemu podobni mogli korzystać z wygód życia?”13. Smith uznał, że niezbędnym warunkiem realizacji tego celu jest rozwój gospodarczy, a ten wymaga uwolnienia społeczeństwa od krępującego aktywność gospodarczą w XVII i XVIII w. systemu reglamentacji, zakazów i monopoli.
Smith piętnuje zachłanność wielkich przedsiębiorców i naciski na władzę ustawodawczą w celu ustanowienia korzystnych dla nich regulacji. Pokazuje, że regulacje, których celem miał być rozwój ekonomiczny, prowadzą do dodatkowego opodatkowania i wzrostu cen dla konsumentów. Krytykując przepisy wyłączności cechowej, pisał: „Dziedzictwem biednego człowieka jest siła i zręczność jego rąk; przeszkadzać mu w tym, by używał tej siły i zręczności w sposób, jaki uzna za właściwy, nie przynosząc szkody bliźniemu, jest po prostu pogwałceniem jego najświętszej własności. Jest to jawne naruszenie słusznej swobody zarówno robotnika, jak i tych, którzy by mogli być skłonni go zatrudnić”14.
2.3.2. Liberalne społeczeństwo Adama Smitha
Należy podkreślić, że podział pracy to według Smitha nie tylko podstawa specjalizacji i wzrostu wydajności pracy, to także fundament wielkiej zmiany relacji społecznych – to droga do przekształcenia społeczeństwa opartego na więziach i relacjach bezpośrednich (relacjach twarzą w twarz) w Wielkie Społeczeństwo, w którym jednostka zależy od pracy tysięcy nieznanych sobie ludzi. W Wielkim Społeczeństwie Adama Smitha powodzenie zależy nie tylko od zasobów naturalnych i technologii, lecz także od umiejętności współdziałania nie tylko z bliskimi, ale również z obcymi, nie tylko z rodakami, ale i z mieszkańcami innych krajów. Pomyślne współdziałanie i współpraca wymagają ustalenia praw obowiązujących wszystkich, ale takich, które dają największą szansę zgodności z motywami i celami każdego człowieka.
Za powszechne motywy ludzkiego działania Smith uznał z jednej strony interes osobisty, z drugiej zaś empatię. Szczególny rozgłos nadano następującemu stwierdzeniu: „Nie od przychylności rzeźnika, piwowara, czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o interes własny”15. Smith przekonywał, że w ustroju opartym na własności prywatnej i wolności gospodarczej spontaniczna konkurencja sprawia, że produkcja motywowana dążeniem do zysków dostosowuje się do potrzeb konsumentów, a potrzeby konsumentów są lepiej zaspokajane wtedy, gdy działa motyw zysku niż wtedy, gdy bezpośrednim celem są te potrzeby.
Zasada ładu społecznego Adama Smitha
Generalną zasadę ładu społecznego i klasycznego liberalizmu ojciec ekonomii wyraził, krytykując postawę doktrynera, czyli człowieka dążącego bezwzględnie do realizacji „idealnego planu rządzenia”.
„Wydaje mu się [doktrynerowi – J.G.-L.], że może ustawiać różnych członków społeczeństwa z taką samą łatwością, jak ręka ustawia różne pionki na szachownicy. Nie bierze pod uwagę, że pionki na szachownicy stosują się jedynie do czynnika poruszającego, który wywoła ręka; natomiast na wielkiej szachownicy społeczeństwa ludzkiego, każdy pojedynczy pionek posiada własny czynnik poruszający, różniący się całkowicie od tego, co mogłoby wybrać ustawodawstwo, by wywrzeć na niego wpływ. Jeśli te dwa czynniki są zgodne i działają w tym samym kierunku, gra na szachownicy społeczeństwa ludzkiego będzie się toczyła łatwo i harmonijnie i zapewne będzie pomyślna. Jeśli są sprzeczne i rozbieżne, gra będzie toczyła się opornie i w społeczeństwie będzie zawsze panował najwyższy stopień chaosu” (A. Smith, Teoria uczuć moralnych, PWN, Warszawa 1989, s. 349).
Idea spontanicznej natury porządku społecznego, zasady własności prywatnej i wolności jednostki jako filary ustroju ekonomicznego, gra popytu i podaży jako optymalny mechanizm dostosowania produkcji do potrzeb, funkcje państwa ograniczone do zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego – to podstawy rozwijanej przez Smitha i jego następców doktryny liberalizmu gospodarczego.
2.3.3. Następcy Adama Smitha i główne idee ekonomii klasycznej
Adam Smith stworzył ważne podstawy do rozwoju ideologii liberalizmu, którą później kontynuowali kolejni wielcy przedstawiciele ekonomii klasycznej: Jean Baptiste Say we Francji oraz Dawid Ricardo i John Stuart Mill w Wielkiej Brytanii. Z nazwiskiem Saya jest związane budzące wciąż kontrowersje prawo ekonomiczne – prawo rynków, według którego to zdolność produkowania, a nie posiadanie pieniędzy jest rzeczywistym źródłem siły nabywczej i popytu. Z dorobku Dawida Ricardo na podkreślenie zasługuje jego teoria handlu zagranicznego. O ile Adam Smith swoją koncepcję wolnego handlu zagranicznego opierał na bezwzględnych różnicach w kosztach produkcji, o tyle Ricardo dowodził, że wolny handel może przynosić korzyści obu stronom nawet w sytuacji, gdy jeden z krajów wszystko produkuje po wyższych kosztach. Posłużył się pojęciem kosztów względnych, wprowadzając w istocie ideę kosztów alternatywnych.
Epokę rozwoju ekonomii klasycznej kończy dzieło Johna Stuarta Milla Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej. Dzieło J.S. Milla od Bogactwa narodów Adama Smitha dzielą 72 lata. Mill obserwował już skutki wprowadzania postępu technicznego i produkcji fabrycznej oraz to, że optymistyczna wizja rozwoju wskutek rosnącego podziału pracy, którą zarysował Smith, nie w pełni się ziściła. Następował niespotykany dotąd rozwój produkcji i zacieśniały się zależności między ludźmi i krajami, ale jednocześnie społeczeństwa i jednostki dzieliły się na zwycięzców i przegranych. Zapewne te zmiany i wrażliwość Milla sprawiły, że jego stanowisko jest mniej jednoznaczne.
Poszukując ideału społeczeństwa, które pozwoli połączyć „największą wolność osobistą ze sprawiedliwym podziałem owoców pracy”, John S. Mill dostrzegał wady zarówno liberalizmu, jak i socjalizmu. Z socjalizmem wiązał groźbę tyranii społeczeństwa nad jednostką. Do liberalnych zasad własności prywatnej i interesu osobistego odnosił się ze sceptycyzmem z uwagi na konsekwencje, jakie zasady te przynosiły w praktyce. Ale w przeciwieństwie do socjalistów przyczyny zła widział nie w samej zasadzie własności prywatnej, lecz w niewłaściwym jej stosowaniu. Aby przybliżyć własność do ideału, który upatrywał w bezpośrednim związku własności jednostki z jej wkładem w postaci pracy i oszczędności, proponował reformę prawa spadkowego, zniesienie dochodu z tytułu własności ziemi i rozwój spółdzielczości. Równocześnie jednoznacznie bronił negowanej przez socjalistów zasady konkurencji. Jeżeli nawet współzawodnictwo nie stwarza najlepszego systemu motywacyjnego, to w istniejącym stanie społecznym jest koniecznym warunkiem postępu. Przekonywał, że socjalistyczne projekty odrzucające konkurencję oparte są na błędnych wyobrażeniach o funkcjonowaniu społeczeństwa i niedostrzeganiu „naturalnego lenistwa ludzi, ich tendencji do bierności, do pozostawania niewolnikami, do trzymania się stale kierunku raz obranego”16.
Poglądy ekonomistów klasycznych na prawa rządzące procesami gospodarczymi i ich wyobrażenia o ustroju gospodarczym służącym rozwojowi dobrobytu wpłynęły i nadal wpływają znacząco na rozwój ekonomii. Zastrzegając, iż w dobie ekonomii klasycznej tworzyli także autorzy prezentujący poglądy odmienne, zwrócimy teraz uwagę na najważniejsze idee klasyków myśli ekonomicznej.
• Bogactwo tworzą trzy czynniki produkcji: praca, kapitał i zasoby przyrody (ziemia).
• W warunkach rosnącego podziału pracy zwiększa się znaczenie wymiany dóbr. Rośnie zasięg wymiany, czyli nasilają się kontakty między producentami dóbr, pośrednikami wymiany i konsumentami. Innymi słowy, rozwijają się rynki rozumiane jako miejsca i przestrzenie targu i wymiany.
• Gra popytu i podaży kształtuje ceny rynkowe, które jak prawo ciążenia zmierzają do poziomu określonego przez koszty produkcji.
• Także ceny czynników produkcji, czyli płace, procent i renta gruntowa są kształtowane przez popyt i podaż.
• Efektem procesów produkcji są dochody, które umożliwiają sprzedaż wytworzonej produkcji. To produkcja dóbr, a nie pieniądze stanowią rzeczywisty warunek popytu (prawo Saya).
• Siły rynkowe prowadzą do dostosowania struktury produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania i efektywnego wykorzystania istniejących zasobów.
• Człowiek z natury kieruje się interesem osobistym – to nie zagraża spójności społeczeństwa, bo w warunkach konkurencji działanie motywowane interesem osobistym prowadzi do zaspokajania potrzeb innych.
• Wolny handel, także między narodami, sprzyja rozwojowi gospodarczemu.
• Rynki, wolny handel i przedsiębiorczość kwitną w ustroju opartym na własności prywatnej, wolności gospodarczej i konkurencji.
• Funkcje państwa to zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego, bezpieczeństwa wolności, własności i nietykalności każdej jednostce oraz dostarczenie tych usług i dóbr, których nie może dostarczyć producent prywatny.
12
A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 3.
13
J. Buchan, Adam Smith. Życie i idee, Difin, Warszawa 2008, s. 100.
14
A. Smith, op. cit., s. 144.
15
Ibidem, s. 20.
16
J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej, t. 2, PWN, Warszawa 1966, s. 546.