Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 7

1.4.1. Pojęcie własności

Istotną rolę w procesach społeczno-gospodarczych odgrywają stosunki własnościowe, czyli stosunki powstające między ludźmi w związku z korzystaniem z dóbr oraz decydowaniem o nich. Szczególnie duże znaczenie ma charakter własności podstawowych czynników produkcji, od tego zależy bowiem siła i skuteczność motywacji ludzi uczestniczących w procesach gospodarczych oraz efektywność poszczególnych podmiotów i całej gospodarki.

Własność można zdefiniować jako zbiór efektywnie wykorzystywanych (a nie tylko deklarowanych czy zapisanych w kodeksie lub konstytucji) uprawnień, inaczej praw własności, jakimi dany podmiot własności (właściciel) dysponuje w odniesieniu do określonego obiektu (przedmiotu) własności. Na zbiór ten składają się najogólniej biorąc, dwa podzbiory uprawnień: (1) faktyczne korzystanie w różnorodny sposób z obiektu własności (np. czerpanie dochodów), (2) bezpośredni lub pośredni udział w podejmowaniu istotnych decyzji dotyczących wykorzystania tego obiektu, czyli w zarządzaniu nim. Jak dowodzi praktyka, faktyczne korzystanie z danego obiektu z reguły jest silnie uzależnione od udziału w zarządzaniu nim.

Własność jest zjawiskiem stopniowalnym. Można bowiem korzystać z obiektów własności i decydować o nich w różnym stopniu. Między innymi dlatego możemy nazwać kogoś właścicielem wyłącznym, pełnym, niepełnym, współwłaścicielem itd.

Własność ma wiele aspektów. Ekonomia analizuje przede wszystkim ekonomiczny aspekt własności i on jest eksponowany w podanej wyżej definicji własności. W rzeczywistości tego aspektu własności nie da się oddzielić całkowicie od innych jej aspektów, w szczególności prawnego, ale także politycznego, ideologicznego itd.

W analizach teoretycznych występuje rozróżnienie między własnością w sensie formalnoprawnym a własnością w sensie ekonomicznym. Oddzielenie w analizie teoretycznej danego aspektu własności od innych jej aspektów wymaga sprecyzowania odpowiedzi przynajmniej na dwa pytania: (1) pytanie o podmiot własności – chodzi o to, kogo uznajemy za właściciela (właścicieli) oraz (2) pytanie o przedmiot własności – chodzi o to, co uznajemy za obiekt (obiekty) własności.

Podmiotem własności mogą być zarówno konkretni ludzie (pojedyncze osoby, rodziny, grupy osób), jak i instytucje (przedsiębiorstwa, gminy, państwa). W przypadku własności w sensie ekonomicznym za rzeczywistych (faktycznych) właścicieli danego obiektu uznajemy tylko konkretnych ludzi, tzn. te osoby, rodziny lub grupy osób, które czerpią relatywnie największe korzyści z tego obiektu oraz mają relatywnie największy udział w decydowaniu o nim (zarządzaniu nim).

Pojęcie własności można odnosić zarówno do dóbr materialnych (w tym darów przyrody oraz produktów), jak i niematerialnych (np. prawa do informacji lub głoszenia własnych poglądów). W rozważaniach o własności najczęściej chodzi o dobra rzadkie, występujące w ograniczonej ilości. Część związanych z tymi dobrami stosunków własności powstaje i istnieje niezależnie od pewnych norm regulujących rzeczywistość (np. norm prawnych), reszta wynika wprost z tego typu norm. Jest zrozumiałe, że ekonomistów interesuje przede wszystkim własność dóbr mających istotne znaczenie gospodarcze, w tym zwłaszcza własność podstawowych czynników produkcji. Z punktu widzenia własności najwięcej niejasności i kontrowersji jest związanych z czynnikiem praca. Przez długi czas wiele emocji wzbudzały dyskusje wokół pytania: czy praca jest towarem (specyficznym) sprzedawanym i kupowanym na rynku. Czy najmujący się do pracy człowiek jest podmiotem czy przedmiotem własności?

1.4.2. Klasyfikacja własności

Wyróżnia się zwykle dwa zasadnicze rodzaje własności: własność prywatną i własność publiczną. Własność prywatna to tego rodzaju zbiór uprawnień własnościowych do określonych obiektów, w którym prawa własności poszczególnych jednostek są – mimo pewnych ograniczeń w praktyce – ekskluzywne (wyłączne) i dobrowolnie transferowalne (przekazywalne); własność publiczna to zbiór, w którym prawa własności jednostek nie są ekskluzywne i dobrowolnie transferowalne. W przypadku prywatnej własności określonego obiektu dana jednostka może więc wyłączyć innych ludzi z korzystania z należącego do niej zbioru uprawnień własnościowych odnoszących się do tegoż obiektu, a także może im ten zbiór przekazać (nieodpłatnie lub odpłatnie), natomiast w przypadku publicznej własności tego obiektu dana jednostka nie może ani wyłączyć innych ludzi z korzystania z owego zbioru uprawnień, ani też nie może owego zbioru komuś przekazać (np. sprzedać). Własność publiczna wiąże się zatem ze znacznie większymi ograniczeniami praw poszczególnych jednostek do danego obiektu niż własność prywatna. Istotnym wyróżnikiem własności prywatnej jest też możliwość wystąpienia przez właściciela na rynku w charakterze sprzedawcy danego obiektu własności.

Odrębnym, w pewnym sensie pośrednim, rodzajem własności, niedającym się jednoznacznie zakwalifikować ani do własności prywatnej, ani do własności publicznej, jest własność spółdzielcza. W przeszłości traktowano ją często jako formę własności publicznej (czy też społecznej). Zwolennicy tego podejścia akcentowali przede wszystkim wspólne użytkowanie przez spółdzielców określonych obiektów własności; cecha ta miała być charakterystyczna również dla innych form własności publicznej, zwłaszcza zaś dla własności państwowej, a równocześnie miała różnić spółdzielczość od typowych form własności prywatnej. Współcześnie podejście to ma coraz słabsze uzasadnienie, zwłaszcza jeśli chodzi o wiele krajów wysoko rozwiniętych. W krajach tych obserwuje się utrzymywanie się specyfiki własności spółdzielczej w porównaniu z własnością państwową (np. istnienie tzw. samorządu spółdzielczego), a równocześnie burzliwy rozwój pewnych form zbiorowej własności prywatnej (zwłaszcza różnego typu spółek), przypominających pod wieloma względami spółdzielnie5. Wśród cech odróżniających spółdzielnie od typowych spółek prywatnych wymienia się najczęściej dwie: (1) udziały w danej spółdzielni, które mogą występować w postaci środków rzeczowych (np. maszyn, ziemi, budynków i środków finansowych) oraz pracy, nie są zazwyczaj w pełni transferowalne, (2) wpływ na zarządzanie spółdzielnią nie jest bezpośrednio powiązany z wielkością wniesionych udziałów.

Prywatna własność kapitału wykorzystywanego do prowadzenia działalności gospodarczej jest oparta na regularnym zatrudnianiu pracowników najemnych i nastawieniu na osiąganie możliwie największego dochodu pieniężnego. Własność ta przybiera w praktyce różne formy organizacyjno-prawne. Możemy tu wyróżnić w szczególności: własność indywidualną i własność zbiorową (grupową). Własność indywidualna występuje wtedy, gdy skupiony w danym przedsiębiorstwie zasób kapitału jest własnością pojedynczej osoby. Odmianą tej własności jest własność rodzinna. Własność zbiorowa występuje wtedy, gdy zgromadzony w danym przedsiębiorstwie zasób kapitału jest własnością określonej zbiorowości (grupy osób lub grupy rodzin). Chodzi tu więc w szczególności o własność skupioną w różnego typu spółkach. Specyficzną odmianą tego typu własności jest własność międzynarodowa. Występuje ona wtedy, gdy dane przedsiębiorstwo należy do obywateli różnych krajów.

Własność publiczna, a więc państwowa i komunalna (municypalna), to własność zasobów gospodarczych należących formalnie do państwa, poszczególnych gmin, regionów autonomicznych miast itp. Instytucjonalno-prawne formy tego typu własności stosowane w poszczególnych krajach są bardzo zróżnicowane, zależnie od takich czynników, jak np.: system podziału władzy na centralną i lokalną, tradycje demokratyczne lub ich brak, rola samorządności lokalnej itd. Zróżnicowana jest też zresztą faktyczna rola własności publicznej w poszczególnych krajach.

Średnio w skali światowej udział wartościowy produkcji wytworzonej w sektorze publicznym wynosi około 10%6. Jednak w USA i Japonii jest to kilka procent, natomiast w Unii Europejskiej kilkanaście procent, w tym w Austrii i Szwecji około 20%, a w Polsce poniżej 20%. W liberalno-rynkowym Singapurze sektor publiczny stanowi ponad 20%. Ze względu na to, że własność publiczna występuje często w sektorach o kluczowym znaczeniu dla gospodarki (energetyka, wydobycie surowców, koleje, transport lotniczy, poczta, instytucje finansowe) jej wpływ na resztę gospodarki jest większy niż udział w całej produkcji krajowej.

We współczesnej literaturze ekonomicznej na ogół akceptowany jest pogląd, że system społeczno-gospodarczy oparty na własności prywatnej i zapewniający swobodny transfer praw własności prowadzi do relatywnie (w porównaniu z innymi systemami) najlepszej alokacji zasobów gospodarczych.

1.4.3. Własność w sensie prawnym i ekonomicznym

Własność w sensie prawnym rozumiana jest zazwyczaj jako pewien stosunek między osobą a rzeczą, który polega na wyłączności posiadania, użytkowania i rozporządzania rzeczą. Przedmiotem własności są tu więc rzeczy, a podmiotem własności osoby, przy czym eksponowane są zwłaszcza tzw. osoby prawne, takie np. jak przedsiębiorstwo, państwo, gmina, miasto, uniwersytet. Natomiast własność w sensie ekonomicznym jest stosunkiem między ludźmi, który powstaje w związku z faktycznym i niekoniecznie odzwierciedlonym w przepisach prawa korzystaniem przez ludzi z rezultatów (wyników) działalności gospodarczej oraz dysponowaniem (zarządzaniem itp.) czynnikami produkcji. Przedmiotem własności są tu nie tyle wszelkie rzeczy, ile czynniki produkcji (zasoby naturalne, kapitał, praca ludzka) oraz ostateczne rezultaty działalności gospodarczej (środki konsumpcji), a podmiotem własności są nie tyle osoby prawne, ile raczej konkretni ludzie, tzn. pojedyncze osoby, rodziny, grupy osób, społeczności lokalne, społeczeństwo jako całość.

Analizując rzeczywistość społeczno-gospodarczą, przypisujemy zwykle takiemu przedmiotowi (obiektowi) własności, jak np. krzesło, jakościowo inne znaczenie niż takiemu obiektowi, jak np. fabryka mebli, a równocześnie nie traktujemy takich osób prawnych jak przedsiębiorstwo, państwo, gmina czy uniwersytet jako rzeczywistych podmiotów własności w sensie ekonomicznym. Mówiąc, że pewne rzeczy (np. czynniki produkcji) należą do przedsiębiorstwa czy państwa, odpowiadamy jedynie na pytanie, kto jest ich właścicielem formalnoprawnym. Aby odpowiedzieć na pytanie, kto jest ich właścicielem w sensie ekonomicznym, musimy wskazać konkretnych ludzi, którzy czerpią korzyści (np. dochody) z tytułu posiadania i użytkowania tych rzeczy oraz decydują o sposobach i formach ich wykorzystania. Z punktu widzenia analizy ekonomicznej rozróżnienie między podmiotem własności w sensie formalnoprawnym a podmiotem własności w sensie ekonomicznym ma istotne znaczenie. W pierwszym przypadku dowiadujemy się bowiem jedynie, kto jest właścicielem danego obiektu (tzn. kto korzysta z niego i rozporządza nim) w świetle istniejącego w danym kraju stanu prawnego, odzwierciedlonego np. w ustawach i normach prawnych niższego rzędu, a w drugim, kto jest tym właścicielem rzeczywiście, tzn. kto w największym stopniu korzysta z tego obiektu i ma największy udział w decydowaniu o nim. Przy rozstrzyganiu problemów natury prawnej ustalenie formalnoprawnego właściciela danego obiektu może być całkowicie wystarczające. Na przykład wystarcza stwierdzenie, że właścicielem pewnych obiektów są takie osoby prawne, jak państwo czy przedsiębiorstwo. Przy rozstrzyganiu problemów natury ekonomicznej konieczne jest jednak maksymalnie wyraźne oddzielenie unormowań prawnych regulujących daną rzeczywistość od samej rzeczywistości. Już potoczne doświadczenie dostarcza licznych przykładów rozmijania się prawa z rzeczywistością. Jeśli ekonomia ma dostarczać prawdziwej wiedzy o rzeczywistości gospodarczej, to musi tego typu kwestie i zjawiska poddawać systematycznej analizie.

Przykładem tego może być analiza stosunków własnościowych w dużym przedsiębiorstwie przemysłowym, które ma formalny status jednoosobowej spółki Skarbu Państwa. Załóżmy, że przedsiębiorstwo to od kilku lat jest deficytowe (nie osiąga zysku), nie płaci części podatków, a nawet składek do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Nie reguluje też części zobowiązań wobec dostawców surowców i nie spłaca kredytów zaciągniętych w banku (np. państwowym). Ze względu na dużą siłę polityczną kilkutysięcznej załogi państwo toleruje ten stan, a nawet umarza część (lub całość) niespłaconych we właściwym terminie zobowiązań przedsiębiorstwa. Załoga nie dopuszcza do realizacji zaleceń Ministra Skarbu Państwa, który domaga się radykalnego obniżenia zatrudnienia, ograniczenia tempa wzrostu płac, zwiększenia nakładów na modernizację, przeprowadzenia prywatyzacji według koncepcji zaproponowanej przez ministerstwo. W sensie ekonomicznym takie przedsiębiorstwo jest własnością zatrudnionych w nim pracowników, a nie państwa. Sytuacje zbliżone do przedstawionych powyżej zdarzają się w rzeczywistości. W Polsce dotyczy to np. kopalni węgla kamiennego, a wcześniej było tak w dużych stoczniach.

5

W statystykach polskich własność spółdzielcza jest obecnie zaliczana do sektora prywatnego.

6

D. Rodrik, Jedna ekonomia, wiele recept. Globalizacja, instytucje i wzrost gospodarczy, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2011, s. 266.