Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 22

Rozdział 3 ma w znacznym stopniu charakter informacyjny. Składa się z dwóch części. Pierwsza zawiera podstawowe wiadomości dotyczące istoty i cech najbardziej znanych współcześnie systemów społeczno-gospodarczych: rynkowego i nakazowo-rozdzielczego oraz kierunków ich ewolucji. Część druga (obszerniejsza) przedstawia problemy związane z procesem transformacji systemowej w Polsce, takie jak: podstawy teoretyczne, charakterystyka wprowadzonych rozwiązań, harmonogram zmian, trudności z realizacją, porównania z transformacją w innych krajach. Na końcu postawiono pytanie: czy proces transformacji już się zakończył?

Gospodarkę należy traktować jako określony system, zdeterminowany przez warunki materialne, instytucjonalne, społeczne, polityczne itp. Całokształt tych warunków oraz mechanizmów i reguł składa się na pojęcia: gospodarka i system gospodarczy. W literaturze ekonomicznej można znaleźć wiele definicji tych pojęć, które na ogół podobnie przedstawiają istotę problemu. Na przykład autorzy znanego podręcznika ekonomii Paul A. Samuelson i William D. Nordhaus definiują system gospodarczy jako taki układ stosunków i organizacji, który kształtuje prawa i regulacje rządzące działalnością gospodarczą, determinuje prawa własności czynników produkcji, rozdziela uprawnienia do podejmowania decyzji w zakresie produkcji i konsumpcji, determinuje bodźce motywujące różne podmioty gospodarcze, a w ostateczności rozstrzyga kwestie: co, jak i dla kogo ma być produkowane36.

Jest zrozumiałe, że systemy gospodarcze ulegają wyraźnej ewolucji. Przez długi czas dominowała gospodarka naturalna, w której wytwarzano dobra przeznaczone głównie do zaspokajania potrzeb tych, którzy je wykonali (i ich rodzin). Przyczyną tego była niska wydajność i brak społecznego podziału pracy. Następujący z czasem wzrost wydajności pracy i pogłębiający się podział pracy doprowadził do powstania gospodarki towarowej, tzn. takiej, w której producenci dóbr z góry zakładają, że ich wyroby będą sprzedawane (wymieniane na inne). Pośrednikiem w wymianie stały się niektóre towary o specyficznych cechach, powszechnie akceptowane i pożądane. Towary te pełniły funkcję pieniądza i po długiej ewolucji przybrały taką postać, z jaką mamy do czynienia obecnie.

Stopniowo ukształtował się dominujący dzisiaj system gospodarki rynkowej, określany też jako kapitalizm, w którym podstawowym regulatorem procesów gospodarczych są samoczynnie działające mechanizmy rynku. W wieku XX pojawił się i rzeczywiście funkcjonował przez kilkadziesiąt lat (upraszczając: między 1917 r. a 1989 r.) system przeciwstawny i antagonistyczny wobec systemu rynkowego, tzn. system gospodarki centralnie planowanej, nazywany też systemem nakazowo-rozdzielczym lub gospodarki planowej.

W podręczniku skupiono się na problemach gospodarki rynkowej. To oczywiste, zważywszy, że taka gospodarka dominuje obecnie na świecie i w Polsce. Jednak nieco uwagi poświęcono także gospodarce nakazowo-rozdzielczej, ponieważ:

• w systemie tym jeszcze niedawno żyła 1/3 ludności świata,

• jako jedyny ze znanych systemów, nie kształtował się on w drodze ewolucji rzeczywistych procesów gospodarczych i społecznych, lecz został „wymyślony” za biurkiem przez Karola Marksa w drugiej połowie XIX w.,

• stanowił (i nadal stanowi) inspirację dla zmian i ewolucji systemu rynkowego, w tym przede wszystkim jego aspektów społecznych,

• Polska była pierwszym krajem, który zaczął (w latach 1989–1990) transformować system gospodarki nakazowo-rozdzielczej na rynkową oraz przeprowadzał to szybko, radykalnie i kompleksowo, nie mając możliwości korzystania z wzorców i doświadczeń innych państw, gdyż nikt dotychczas takiego przejścia nie dokonał. Pojawia się jednak pytanie: czy można było przeprowadzić to inaczej, a przede wszystkim mniej boleśnie dla społeczeństwa?