Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 33

Przypomnijmy, że typowa krzywa popytu jest ujemnie nachylona (rys. 4.1) i przedstawia zależności między ceną a popytem zgodne z prawem popytu. Na rynku występują jednak przypadki nietypowych reakcji popytu na zmiany ceny.

Po pierwsze, popyt może nie reagować na zmianę ceny (rys. 4.4a). Jest to tzw. popyt doskonale nieelastyczny, sztywny, na dobra, które nie mają substytutów, a są niezbędne dla zaspokojenia potrzeb określonych konsumentów, np. popyt na lekarstwa ratujące życie. Popyt ten kształtuje się często pod wpływem czynników subiektywnych.

Po drugie, popyt może być doskonale elastyczny przy danej cenie (rys. 4.4b). Taki popyt występuje na rynku doskonale konkurencyjnym, gdzie przy danej cenie rynkowej może przybierać różne rozmiary, np. na rynku owoców i warzyw.

Po trzecie, zmiany cen i zmiany popytu mogą być jednokierunkowe, tzn. wzrost ceny może powodować wzrost popytu, a spadek ceny wywoływać spadek popytu. Są to tzw. paradoksy popytu (rys. 4.4c). Wyróżnia się trzy przypadki takich paradoksów: Giffena, Veblena i spekulacyjny.

Pierwszy z paradoksów został zaobserwowany przez angielskiego statystyka Roberta Giffena (1837–1910), który pod koniec XIX w. badał budżety ubogiej ludności Irlandii. Wysoki udział w ogólnych wydatkach tej ludności zajmowały dobra niższego rzędu, zwane dobrami podrzędnymi (np. chleb, ziemniaki). Podwyżka cen chleba spowodowała spadek dochodów realnych ubogich konsumentów i wzrost popytu na chleb. Dobro to nadal było relatywnie tańsze w stosunku do cen innych droższych dóbr żywnościowych. Ubodzy konsumenci ograniczyli popyt na droższe artykuły na rzecz wzrostu popytu na najtańsze dobro, pomimo wzrostu jego ceny. Można stwierdzić, że w przypadku tzw. dóbr Giffena, efekt dochodowy zmiany ceny jest silniejszy od efektu substytucyjnego. Współcześnie także paradoks Giffena może wystąpić w przypadku konsumentów o najniższych i niskich dochodach, w wydatkach których dominujący jest udział dóbr niższego rzędu, niemających tańszych substytutów.

Paradoks Veblena został opisany przez Thorstena Veblena (1857–1929), amerykańskiego ekonomistę. Paradoks ten dotyczy dóbr prestiżowych, które dominują w wydatkach osób o wysokich dochodach. Dobra te są kupowane przez konsumentów, gdy ich cena jest wysoka, stanowiąc podstawę demonstracji wysokiego statusu materialnego nabywców. Spadek ceny tych dóbr przyczynia się do spadku popytu na nie ze strony nabywców o wysokich dochodach. Wówczas dobra te stają się, ich zdaniem, dobrami masowej konsumpcji, dostępnymi dla innych, mniej zamożnych konsumentów. Pojawienie się nowych dóbr prestiżowych o wysokich cenach, ponownie przyczyni się do wzrostu popytu na nie ze strony zamożnej części społeczeństwa.

Rysunek 4.4. Nietypowe krzywe popytu

Źródło: opracowanie własne.

Paradoks spekulacyjny jest związany z oczekiwaniami zmiany cen w przyszłości. Jeżeli konsumenci przewidują, że ceny dóbr i usług będą rosły w przyszłości, to popyt także ulega zwiększeniu, co wywołuje dalszy wzrost cen. Natomiast oczekiwania spadku cen w przyszłym czasie powodują, że popyt będzie zmniejszał się, gdyż nabywcy przewidują dalszy spadek cen. Paradoks spekulacyjny można zaobserwować na giełdach towarowych i kapitałowych. Na przykład na giełdach papierów wartościowych uwidacznia się w postaci gry na hossę, czyli gry na zwyżkę ceny, lub gry na bessę, czyli na zniżkę ceny.