Читать книгу Podstawy ekonomii - Группа авторов - Страница 26

Rozważania dotyczące ewolucji systemu nakazowo-rozdzielczego zostały tu świadomie oparte na doświadczeniach państw „realnego socjalizmu” w Europie Środkowo-Wschodniej38 i dotyczą okresu, który skończył się w 1989 r. (wtedy system ten się rozpadł).

Najbardziej interesujące wydają się próby reform podejmowanych w dwóch krajach: Jugosławii i Polsce.

3.2.4.1. Jugosławia

W Jugosławii najszybciej (już w latach 50. XX w.) uznano, że system gospodarczy krajów socjalistycznych jest wyraźnie nieefektywny.

Atmosfera polityczna (chęć podkreślenia niezależności od ZSRR) sprzyjała poważnym zmianom. Wśród najważniejszych należy wymienić:

• wprowadzenie samorządu pracowniczego o dużych uprawnieniach, w tym do powoływania i odwoływania dyrektorów w przedsiębiorstwach państwowych oraz do podziału dochodu pozostającego do dyspozycji przedsiębiorstw,

• wyeliminowanie kategorii zysku i odejście od traktowania płac jako kosztu. Kategorią dominującą stał się dochód z pracy, który coraz bardziej zależał od efektywności przedsiębiorstw weryfikowanej nie przez instytucje władzy nadrzędnej, lecz przez rynek,

• zwiększenie samodzielności finansowo-dochodowej, produkcyjnej i handlowej przedsiębiorstw państwowych (także w zakresie wymiany z zagranicą),

• otwarcie rynku pracy na Zachód (do pracy za granicę wyjechało około 1,5 mln osób),

• tolerowanie i rozszerzenie zakresu prywatnej własności w rolnictwie (dominacja gospodarstw rodzinnych), rzemiośle, handlu, usługach, gastronomii, hotelarstwie.

Reformy te umożliwiły poprawę efektywności gospodarczej, ponieważ zwiększyły wykorzystanie mechanizmów rynkowych i osłabiły dominującą pozycję systemu monocentrycznego władzy politycznej (jedna partia). Ale to nie doprowadziło do odrzucenia dotychczasowych podstaw doktrynalnych.

Zarysowany powyżej „model jugosłowiański” był traktowany przez pewien okres jako atrakcyjny wzorzec dla wielu państw rozwijających się w Azji, Afryce Południowej, np. w Chile, gdy rządził Salvador Allende. Jednak z czasem atrakcyjność tego systemu zmniejszała się, m.in. ze względu na wyhamowanie pozytywnych zmian i wewnętrzne problemy polityczne Jugosławii (wojna domowa w latach 90.).

3.2.4.2. Polska

Przez cały okres, gdy Polska była w obozie państw „realnego socjalizmu”, w jej gospodarce zachowały się pewne elementy prywatnej własności i mechanizmów rynku: na wsi dominowały prywatne gospodarstwa rodzinne (około 75–80% użytków rolnych), istniało kilkaset tysięcy prywatnych podmiotów w rzemiośle, drobnym przemyśle, handlu detalicznym, usługach39. Zmuszało to do utrzymywania rzeczywistych relacji rynkowych w części gospodarki. Można było przypuszczać, że właśnie z tych prywatno-rynkowych sektorów będą wychodziły impulsy i naciski na władze polityczne, aby dokonać radykalnych reform. Przypuszczenia te nie potwierdziły się. Nie te środowiska odegrały znaczącą rolę w procesie przemian ustrojowych i nie one stały się ważnymi beneficjentami transformacji gospodarki.

Coraz większy nacisk wywierali – co zrozumiałe – opozycyjni działacze polityczni. Ale ważniejsze zapewne było to, że na zmiany czekali z coraz większą niecierpliwością zatrudnieni w przedsiębiorstwach państwowych robotnicy, fachowcy i techniczni menedżerowie, w tym także część tzw. nomenklatury40. Szokujące dla rządzącej partii wydarzenia lat 1980–1981 (a zwłaszcza powstanie NSZZ Solidarność) uświadomiły części czołowych przedstawicieli władzy, że wprowadzenie poważnych (ale ograniczonych) reform jest nieuchronne, a nawet pożądane, aby można było uniknąć niekontrolowanego procesu utraty władzy gospodarczej i politycznej. Ostrożne i ograniczone próby zmian zaczęto już w 1982 r. Ich przykładem była ustawa o przedsiębiorstwach państwowych (wrzesień 1982 r.) dająca im daleko idącą swobodę działania. Wprowadziła ona silny samorząd pracowniczy, mający (formalnie) prawo powoływania dyrektora i pozbawiła w praktyce instytucje nadrzędne możliwości kierowania do przedsiębiorstw nakazów o charakterze indywidualnym, dotyczących pojedynczych podmiotów41. Po tej zmianie system stracił w dużym stopniu charakter nakazowy42. Przedsiębiorstwa coraz bardziej uniezależniały się od kontroli i nacisków rządzącej partii, której możliwości oddziaływania na gospodarkę malały. Malał też wpływ nadrzędnych instytucji władzy państwowej. Procesy zachodzące w gospodarce nabierały cech żywiołowości i coraz trudniej było nimi sterować.

W latach 80. ówczesne władze podejmowały wiele prób przeprowadzenia ograniczonych reform nastawionych przede wszystkim na zwiększenie efektywności gospodarki. Ich pozytywne skutki były jednak niewielkie. Gospodarka coraz wyraźniej traciła zdolność do rozwoju, m.in. ze względu na nieufność społeczeństwa i brak poparcia dla zmian. Wyrazem tego były niekorzystne dla rządzących wyniki referendum przeprowadzonego w 1987 r., w którym społeczeństwo miało wypowiedzieć się, czy chce radykalnych, uzdrawiających reform. Odpowiedź (przy niskiej frekwencji) była negatywna. Rządząca partia uznała wtedy, że sytuacja staje się nieprzewidywalna i niebezpieczna, należy więc szybko podjąć działania korygujące, a nawet zmieniające podstawy dotychczasowego systemu społeczno-gospodarczego.

W roku 1988 zaczęto przygotowywać obrady tzw. okrągłego stołu w Magdalence pod Warszawą (zakończone w kwietniu 1989 r.). Rozmowy te stały się dla opozycji miejscem prezentacji swoich postulatów i żądań. Zawarte tam porozumienie umożliwiło reaktywację NSZZ Solidarność i wygranie przez ten związek zawodowy wyborów parlamentarnych 4 czerwca 1989 r. A to stało się podstawą do przejęcia władzy wykonawczej (utworzenia rządu) późną jesienią 1989 r.

W roku 1988 ostatni rząd (z premierem M. Rakowskim), reprezentujący dotychczasowy system społeczno-gospodarczy, także wprowadził kilka rozwiązań, które ułatwiły już wkrótce (przełom 1989–1990 r.) przejście Polski do gospodarki rynkowej. Należy wymienić przede wszystkim:

1) uruchomienie w 1988 r. procesu prywatyzacji majątku państwowego. Jego intencją było głównie uwłaszczenie ludzi stanowiących trzon nomenklatury, co miało zachęcić ich do wspierania tak radykalnych zmian i zapewnić dobrą pozycję w nowym systemie;

2) uchwalenie w końcu 1988 r. tzw. ustawy Wilczka43 o prowadzeniu działalności gospodarczej. Ustawa ta miała wręcz rewolucyjny charakter. Zrównywała różne sektory własności, radykalnie ograniczała ingerencję państwa (deregulacja – uznanie, że wszystko, co nie jest zakazane, to jest dopuszczalne). Nadal (2017 r.) wielu przedsiębiorców, ekonomistów, polityków uważa, że to wręcz najlepsza ustawa regulująca działalność gospodarczą w dziejach Polski, łącznie z opiniami, że ważniejsza niż wszystkie ustawy wchodzące do tzw. programu Balcerowicza;

3) uwolnienie spod administracyjnej kontroli cen artykułów żywnościowych od 1 sierpnia 1989 r., co wywołało oczywiście inflację na dużą skalę, ale pozwoliło w okresie kilku miesięcy ukształtować na rynku ceny równowagi (w 1989 r. wzrost cen artykułów konsumpcyjnych sięgał około 350%).

Należy tu przypomnieć, że wszystkie przesilenia polityczne w Polsce w okresie „realnego socjalizmu” były wywołane zaburzeniami społecznymi spowodowanymi wzrostem cen artykułów konsumpcyjnych. Tak było w czerwcu 1956 r. (Poznań), grudniu 1970 r. na wybrzeżu, w czerwcu 1976 r. w Radomiu, Ursusie i Płocku, w sierpniu 1980 r. na wybrzeżu. W roku 1989 okazało się, że można aż tak bardzo podnieść ceny i nie wywołało to gwałtownych reakcji społeczeństwa. Stało się tak prawdopodobnie dlatego, że ludzie z wiarą i optymizmem patrzyli w przyszłość po wyborach z 4 czerwca 1989 r.

38

W krótkim wykładzie trudno byłoby uwzględnić wpływ specyficznych uwarunkowań cywilizacyjnych państw Azji czy Ameryki Południowej i Środkowej.

39

Podobny zakres prywatnej własności występował w Jugosławii.

40

Nomenklaturą nazywano potocznie ludzi piastujących stanowiska, których objęcie wymagało akceptacji (a niekiedy rekomendacji) odpowiednich instancji rządzącej partii.

41

W ustawie tej dopuszczono stosowanie indywidualnych nakazów (z pełną rekompensatą ewentualnych strat z tego tytułu) tylko w trzech przypadkach: potrzeb obronnych, klęsk żywiołowych i konieczności wywiązania się z umów międzynarodowych. W praktyce nie odnotowano przypadków takiej ingerencji.

42

Zmniejszał się też zakres centralnego rozdzielnictwa. Odsetek centralnie rozdzielanych materiałów spadł z 90% w 1978 r. do 35% w 1987 r.

43

Biznesmen, minister w rządzie M. Rakowskiego.