Читать книгу Bizancjum ok. 500-1024 - Группа авторов - Страница 17

Więcej wiadomo na temat instytucji wojskowych, ściągania podatków i innych organów administracyjnych oraz prawa. Niektóre z nich celowo nawiązywały do starożytnego Rzymu, zaś od około 812 roku na inskrypcjach i monetach – które same w sobie stanowiły wyraźny symbol ciągłości – władcy nazywani byli „cesarzami Rzymian”. Organizacja i rola bizantyjskiej floty została opisana w autorytatywnych opracowaniach163. Lwia część badaczy interesowała się jednak armią, co ma po części związek z mnogością informacji na temat spraw militarnych w bizantyjskich źródłach literackich. Historia militarna omawiana jest w wielu rozdziałach tej książki, niżej podajemy też listę przetłumaczonych podręczników taktycznych. Formalną strukturę jednostek, zalecane metody walki, a nawet niektóre stawki żołdu znamy z krótkich wzmianek w poszczególnych źródłach, ponad wszelką wątpliwość ustaliliśmy też pewne wydarzenia, zmiany zaszłe w VII i VIII wieku oraz powrót wielkoskalowej strategii wojny ofensywnej w X wieku164. Podobna sytuacja zachodzi w przypadku oszczędności wprowadzonych przez Aleksego I Komnena (1081–1118), potencjału sił zbrojnych Manuela I Komnena (1143–1180) oraz solidności nicejskiej armii za panowania dynastii Laskarydów i tej istniejącej w czasach konstantynopolitańskiego reżimu Michała VIII165.

Niemniej jednak najważniejsze zagadnienia dotyczące armii pozostają bez odpowiedzi, a czasem są przedmiotem sporów. Niejasne są różne aspekty postanowień związanych z utrzymaniem zasobu żołnierzy w służbie czynnej i w rezerwie w prowincjach, czego powodem jest pewnie ich elastyczność i późna data formalnego skodyfikowania. Jasne jest jednak, że pełnoetatową, główną siłą, na jakiej polegali cesarze ikonoklaści i ich następcy, byli „bizantyjscy pretorianie”, czyli elitarne jednostki stacjonujące zazwyczaj w, lub nieopodal, stolicy. Zapisanie w rejestrze wojskowym w prowincjach wiązało się z wynagrodzeniem i uzyskaniem wyższego statusu, ale potencjalnie także z poważnymi obowiązkami166.

Bardziej kontrowersyjna jest kwestia wielkości sił zbrojnych w średniowieczu. Liczby podawane przez ówczesnych pisarzy arabskich i niektóre bizantyjskie wzmianki świadczą, że armie polowe liczyły 80 000 lub więcej żołnierzy. Kłóci się to jednak z założeniami bizantyjskich kronik o trudności prowadzenia walk na więcej niż jednym froncie jednocześnie, zaś cesarze zawsze próbowali sprawić na obcokrajowcach wrażenie, że bizantyjskie armie są większe niż były naprawdę167. Rozbieżności w podawanych liczbach są prawdopodobnie wynikiem zarówno strategii dezinformacyjnej cesarstwa, jak i różnego rodzaju rzeczywistych wahań – ludności cesarstwa, liczby jednostek zagranicznych zatrudnianych w ramach krótkoterminowych kampanii oraz tego, że doraźnie zarządzano pobór wszystkich nadających się do służby mężczyzn. Takie pobory mogły być zarządzane w skrajnych przypadkach zagrożenia lub wyjątkowo na potrzeby ofensywne168. Żołnierze pochodzący ze społeczności mających skłonność do przemocy, zwłaszcza Ormianie, odgrywali ważną rolę w utrzymaniu bezpieczeństwa cesarstwa, począwszy od czasów Justyniana169. W opowieściach Bizantyjczyków rzadko poświęcano im dużą uwagę. Nawet o tym, że około 988 roku na pomoc Bazylemu wysłano jakieś 6 000 ruskich wojowników, dowiadujemy się głównie z niebizantyjskich źródeł. Była to era imperialnego ekspansjonizmu, ale wcześniej przy konkretnych operacjach wojskowych również zatrudniano zagranicznych żołnierzy dla tymczasowego powiększenia szeregów.

Sprawa wielkości bizantyjskich sił zbrojnych ma ogromne znaczenie dla historii administracji cesarstwa. Na armię przeznaczano największe środki, co było jednym z głównych powodów istnienia aparatu kontroli dochodów i wydatków. Jeśli, co wydaje się prawdopodobne, cesarstwu wystarczały zazwyczaj wysoce zdyscyplinowane jednostki zbrojne skromnych rozmiarów, przy czym liczono na współpracę wykwalifikowanych żołnierzy, dostawców i przewoźników w zagrożonych miejscach, to nakłady finansowe na armię mogły być mniejsze. Dzięki trosce o opłacalność i poleganiu na współpracy miejscowych, duży aparat administracyjny nie był potrzebny. Bezpośrednim nadzorem ze stolicy mogły zostać objęte okręgi bardziej dochodowe lub o największym znaczeniu strategicznym. Istniały więc „gorące” i „zimne” punkty czy też wewnętrzne i zewnętrzne strefy zarządzania, dostrzegalne w dziejach Bizancjum w różnych formach i regionach.

Począwszy od przełomu VII wieku ogólny kształt administracji centralnej staje się mglisty. Składały się na nią departamenty wyższych urzędników, zajmujące się konkretnymi zadaniami, na przykład dochodami lub wydatkami, urzędnicy pełnili jednak pokrywające się ze sobą funkcje i nie istniała wyraźna hierarchia wielkich urzędów państwowych170. Cesarz i jego najbliżsi współpracownicy i doradcy łatwo mogli kontrolować ich działalność. Korzystna forma elastycznego „płaskiego zarządzania” gwarantowała, że zakres obowiązków był ograniczony, a cesarz i jego najbliżsi współpracownicy mieli więcej pracy. Znamy nazwy wyższych lub dłużej istniejących urzędów. Szczegółowe dane czerpiemy jednak głównie z hierarchii ważności osób tytułowanych lub urzędników, które ustalano na przyjęciach w pałacu, nie dysponujemy natomiast tekstami jasno i w pełni opisującymi funkcje i zakres obowiązków171.

Ten niedostatek rekompensują częściowo liczne zachowane pieczęcie ołowiane należące do wyższych urzędników. Najważniejszą próbę dopasowania tych pieczęci do pochodzącej z innych źródeł wiedzy o administracji centralnej podjął Vitalien Laurent, a za nim podążyli inni sigillografowie, zaś seria Studies in Byzantine sigillography, zwłaszcza tomy 7 i 8, zawiera przydatne dodatki i zaktualizowane informacje. W ramach badań nad prozopografią środkowego okresu Bizancjum pieczęcie porównywane są z relacjami ze źródeł pisanych, dotyczącymi modeli kariery poszczególnych osób. Dzięki temu można zgromadzić dane statystyczne oraz przykłady kariery poszczególnych urzędników pracujących w administracji, utworzono również internetową bazę danych dostępną dla osób, które nie specjalizują się w tej dziedzinie172.

We wspomnianych wyżej hierarchiach ważności uwzględnieni byli także stratēgoi i inni wyżsi urzędnicy odbywający służbę w prowincjach, ale od których oczekiwano dość regularnych wizyt na dworze. Porównanie tych hierarchii z narracjami bizantyjskimi i źródłami arabskimi umożliwia naszkicowanie ogólnego obrazu do X wieku. Stratēgoi byli wojskowymi dowódcami oddziałów zbrojnych. Mieli dużą władzę sądowniczą, podatkową i rekwizycyjną, lecz nie eliminowała ona potrzeby innych, skrupulatniejszych metod ściągania podatków: głównie było to zadanie urzędników bezpośrednio odpowiadających przed administracją w Konstantynopolu173. Zasięg władzy stratēgoi w ich temach nie jest całkiem jasny, rzadko też precyzyjnie opisywano wielkość poszczególnych temów, co być może ma związek z tym, że dość powolnie były wyznaczane granice terytorium.

Jednym z dobrze zrozumiałych wydarzeń było stworzenie mniejszych jednostek dowodzenia, znanych pod nazwą kleisourai (dosł. ‘przejścia’), które miały wzmocnić formacje obronne w rejonie gór Taurus174. Miasta i inne ufortyfikowane osiedla były stałymi punktami w administracji pod koniec VII i w VIII wieku, a także prawdopodobnymi miejscami apothēkai, czyli państwowych składów towarów dochodowych, takich jak zboże, być może dostarczających też zapasy i sprzęt żołnierzom175. Jednak nasze źródła dają nam tylko wyrywkowy obraz formalnych i nieformalnych relacji agencji państwowych z odległymi mieszkańcami kraju. Władze rzadko mogły gwarantować pełną ochronę ludziom żyjącym z dala od twierdz lub umocnionych schronisk176.