Читать книгу Bizancjum ok. 500-1024 - Группа авторов - Страница 19

Tkanka społeczna, której Bizancjum zawdzięczało swoją odporność, wspierała się na różnych zasobach ludzkich, a natura tej różnorodności jest warta rozważenia. Elementarną różnicą jest oczywiście ta między mężczyznami a kobietami. Obecnie uwagę badaczy przyciągają bizantyjskie założenia i podziały związane z płcią, jak również konkretne oczekiwania i zajęcia kobiet190. Pod pewnymi względami, jak oczekiwana średnia długość życia w chwili urodzenia, ich stan przypominał stan mężczyzn – żyły średnio około 30 lat. Oczekiwana średnia długość życia znacznie wzrastała (prawdopodobnie do ponad 45 lat) w przypadku tych, którym udało się przeżyć pierwsze 5 lat191. Szacunki te obejmują jednak początek XIV wieku. Demograficzne i inne społeczno-ekonomiczne dane dotyczące środkowego okresu cesarstwa, to jest od VIII do XIII wieku, są w aspekcie podziału na płcie skąpe, natomiast dane z wczesnego okresu są nieporównywalne192. Tak samo trudno wyjaśnić i porównać role mężczyzn i kobiet w społeczeństwie i kulturze Bizancjum z uwzględnieniem wszystkich różnic klasowych oraz umieszczenia w przestrzeni i czasie.

Dość dobrze potwierdzono, że w wiekach V i VI żyły kobiety majętne, z wysokim statusem i pozycją w życiu publicznym193 i nie było przypadkiem, że Teodorę przedstawiono z jej żeńską świtą w części prezbiterium kościoła San Vitale w Ravennie z równym dostojeństwem, co jej męża. Jednak w następnych stuleciach obraz zaciemnia się. Już za panowania Justyniana zaznaczał się wpływ Kościoła na prawa cesarstwa, który wyrażał się między innymi zakazem wykonywania obowiązków sądowniczych przez kobiety i rezygnacją z możliwości rozwodu za obopólną zgodą małżonków194. Po tym okresie ocalało niewiele świadectw umożliwiających weryfikację ograniczenia swobód kobiet narzuconego przez prawo kanoniczne. Nie dysponujemy też zbyt wieloma wyidealizowanymi przedstawieniami świętych kobiet w ich żywotach195.

Obraz ten nie jest oczywiście zupełnie zaciemniony. W okresie średniobizantyjskim kobiety zachowały prawo do swoich rozległych posiadłości ziemskich, jak również ruchomości, zaś w źródłach czasem pojawiają się osobowości silne i majętne, jak na przykład wdowa Danelis196. Ze skrawków posiadanych przez nas informacji, zawartych na przykład w rejestrach podatkowych, wynika, że właścicielki ziemskie stojące niżej w społecznej hierarchii – często, ale nie zawsze, wdowy – odgrywały rolę we wspólnotach chłopskich, były głowami rodzin i płaciły podatki197. Kobiety w stolicy pełniły ważne funkcje gospodarcze w zakresie rzemiosła i handlu, wliczając w to tkactwo i przędzalnictwo jedwabiu, mogły też swobodnie poruszać się po ulicach i niekiedy wraz z mężczyznami brać udział w zamieszkach przeciwko niepopularnym rządom198. W lepiej zbadanej sferze życia religijnego istnieją świadectwa, że kobiety pisały hymny, zakładały klasztory żeńskie w prywatnych domach i prawdopodobnie odegrały wielką rolę w utrzymaniu kultu ikon199. Największe znaczenie miały kobiety zasiadające na tronie lub będące blisko niego, które były świadkami przywrócenia kultu ikon200. Kobiety, i to nie tylko augusta, odgrywały też formalną rolę w dworskim ceremoniale.

Niemniej jednak tendencyjność tekstów normatywnych pochodzących z okresu średniobizantyjskiego, narracja polityczna, a nawet rejestry podatkowe przeczą niezależnemu statusowi kobiet działających na własną rękę. Cesarzowe, które straciły mężów, zwykle ponownie wychodziły za mąż, były odsuwane (jak w przypadku Zoe) lub nawet detronizowane (jak w przypadku Ireny; por. niżej). Przekonanie, że miejsce kobiety jest w domu, występuje w Strategikonie XI-wiecznego generała Kekaumenosa. Żona i córki powinny przebywać w swoich komnatach, jeśli przyjaciel mężczyzny postanowi się u niego zatrzymać, ponieważ uwiódłby je, gdyby tylko znalazł okazję201. Być może nie przypadkiem Kekaumenos, tak chętnie doradzający mężczyznom, najwyraźniej nie zrealizował swojego zamiaru napisania tekstu o prowadzeniu się kobiet. Jego świat jest skupiony na państwie: duże pieniądze, najlepsza praca i status społeczny pochodzą z sektora publicznego. Ci, którzy planują karierę w wojsku lub sądownictwie, zajdą daleko – będą wysyłani do coraz to innych miejsc w całym cesarstwie. Żona była co najwyżej ozdobą kariery.

Dopóki struktury umożliwiające karierę i zdobycie wielkiego bogactwa były związane ze służbą państwową i dostępem do dworu, dopóty ambicje awansu rezerwowano dla mężczyzn. Można było jednak spodziewać się zmiany tej sytuacji, kiedy państwo zaczęło tracić rolę pracodawcy i czynnika warunkującego pozycję społeczną. Jeden zwiastun takiej sytuacji, począwszy od końca XI wieku, jest widoczny na samym szczycie władzy. Komnenowie przestali polegać na skomplikowanej hierarchii tytułów dworskich, a ważniejszym spoiwem rządów stały się więzi rodzinne. Nie przypadkiem kobiety zyskały większe znaczenie w systemie rodzin i powinowactw, a pierwszą z nich była Anna Dalassena, która „trzymała lejce cesarskiego rydwanu”, kiedy jej syn Aleksy I był na wojnie202. W XII wieku grupa kobiet z klanu Komnenów i rodzin blisko z nim związanych dzierżyła rozległą władzę nad patronatem literackim, a niektóre z nich same były znakomitymi littérateurs. Po części było to kwestią bogactwa i możliwości, które zawsze istniały w Konstantynopolu, odzwierciedlało to także większą rolę rodziny w wyższej polityce oraz różnorakie wpływy, jakie kobieta mogła wywierać w imieniu swoich dzieci lub innych krewnych. Córka Manuela I, Maria Komnena, „zuchwała i męska w swojej stanowczości”, podjęła próbę przeprowadzenia zamachu stanu przeciwko swojej macosze, która także miała na imię Maria203. Anna Komnena, obdarzona znakomitym talentem literackim, miała podobne ciągoty do władzy. Była rzekomo „główną podżegaczką” spisku mającego na celu zdetronizowanie jej młodszego brata Jana II (1118–1143) na rzecz jej własnego męża. Aleksjada autorstwa Anny w pewnym sensie wpisywała się w jej kulturę rozwiązań siłowych, gdyż snuje przepełnione złością wspomnienia długo po niepowodzeniu swojego spisku204.

Dynamika władzy znów uległa zmianie w XII i XIV wieku, a działalność gospodarcza rozprzestrzeniała się na aktualnych lub dawnych ziemiach cesarstwa. Zasoby były teraz rozproszone po ośrodkach politycznych, arystokratycznych gospodarstwach i przedsiębiorstwach handlowych, wdowy zachowały swoje prawa, a posagi coraz łatwiej można było upłynnić. To właśnie w tym okresie inicjatywy i zajęcia bizantyjskich kobiet są najpełniej udokumentowane. Były między innymi założycielkami długo istniejących klasztorów żeńskich, zarządzającymi przedsięwzięciami handlowymi, lichwiarkami, położnymi czy lekarkami205. Równie dobrze mogło być tak, że skurczenie się zasobów i możliwości kariery w kręgach cesarskich miało korzystne następstwa dla pewnych klas kobiet. Wdowy zamożne lub z dobrej rodziny cieszyły się znaczną niezależnością, natomiast życie kobiet z ogólnie rozumianej elity było teraz mniej związane z karierami małżonków i ich wędrówkami po kraju w służbie cesarzowi. Więzi rodzinne nie musiały już tak bardzo rywalizować z innymi sposobami bogacenia się, czy awansu społecznego przez objęcie jakiegoś urzędu. W XIII i XIV wieku matrony, jak Teodora Synadene, mogły dobrze zabezpieczyć kobiety z własnej rodziny przez ustalenie typiki dla założonych przez siebie klasztorów206.

Inna różnica ma związek nie z naturą, lecz z ludzkimi czynami – chodzi o akt kastracji, który odpowiadał za istnienie eunuchów. Eunuchowie nie cieszyli się prawdziwym szacunkiem w Bizancjum i mogli być uznawani za „nikczemników”, którzy nie są zdolni do rządzenia. Niektórzy eunuchowie, począwszy od generała Justyniana – Narsesa – brali jednak udział w opowiedzianych wydarzeniach. Urząd szambelana (parakoimōmenos) zwykle miał decydujące znaczenie w rządzie i – podobnie jak inne wyższe stanowiska mające jakiś związek z komnatą sypialną cesarza – zarezerwowany był dla eunuchów.

Eunuchowie byli zatrudniani przez rodziny szlacheckie w ich domostwach, a w XII wieku niektórzy z nich sami należeli do dobrych rodzin. Najważniejszą jednak ich rolą było stanie przy boku cesarza, poświęcenie się służbie państwu, tak jak mnisi poświęcali się służbie Bogu. W istocie niektórzy mnisi i księża byli eunuchami, którzy zdobyli sławę dzięki swojej pobożności, zwłaszcza od X do XII wieku wieku207. Eunuchowie, blisko związani z domem cesarskim i uważani (dość często błędnie) za ludzi bez więzów rodzinnych i cielesnych, symbolizowali hierarchię zbudowaną wokół cesarza. Jako doradcy i przedstawiciele polityczni nadawali się też do realizacji tego rodzaju „płaskiego zarządzania”, który stał się charakterystyczny dla cesarstwa od VII wieku. Wokół nich mogły tworzyć się węzły władzy, ale nawet w przypadku tak wytrawnego parakoimōmenosa jak Bazyli Lekapenos nie przekształciły się one w dziedziczne koterie (por. też niżej).

Prawdopodobnie nie jest tylko zbiegiem okoliczności, że eunuchowie stracili swoją pozycję jako zaufani słudzy po tym, jak Aleksy I Komnen postanowił, że najbardziej palące potrzeby cesarstwa będzie realizować jego wielopokoleniowa rodzina. Członkowie klanu Komnenów, począwszy od matki Aleksego, łączyli więzi rodzinne z władzą oraz kontrolą nad sferą militarną i cywilną, dzięki czemu utrzymywali pozory państwa unitarnego. Należy jednak zauważyć, że Manuel I Komnen odwrócił tę tendencję i ponownie wprowadził eunuchów do rządu. Jednak w okresie późnym eunuchowie zajmowali zazwyczaj niższe stanowiska w kręgach cesarskich i patriarchalnych208.