Читать книгу Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży - Группа авторов - Страница 72

W specjalnych przypadkach diagnoza psychologiczna dzieci i młodzieży przyjmuje formę opinii (ekspertyzy psychologicznej) lub orzeczenia. Jest to szczególny rodzaj diagnozy skoncentrowanej na problemie, uwzględniającej kontekst społeczny i jednostkowy (Cierpiałkowska, Soroko i Sęk, 2016). Opiniowanie psychologiczne w sprawach dotyczących dzieci i młodzieży wykonuje się na użytek wymiaru sprawiedliwości lub oświaty. Opiniowanie na użytek prawa (działania prokuratury i sądów) podejmuje się na zlecenie sądów rodzinnych w zakresie spraw rozwodowych, opiekuńczych i nieletnich oraz na zlecenie prokuratury i sądów karnych w obszarze oceny wiarygodności psychologicznej małoletnich świadków. W sprawach rodzinnych celem diagnozy jest m.in. określenie relacji w rodzinie oraz analiza więzi dziecka z poszczególnymi jej członkami (rodzicami, rodzeństwem), a w sprawach dotyczących nieletnich – ocena przejawów i przyczyn niedostosowania społecznego oraz mechanizmów leżących u podłoża czynów karalnych, a także rokowania co do dalszego przebiegu funkcjonowania psychospołecznego nieletniego oraz wskazywania najwłaściwszych, w ocenie biegłych, środków psychokorekcyjnych o charakterze leczniczo-wychowawczym lub resocjalizacyjnym. Postępowanie z nieletnimi, oprócz aspektu klinicznej diagnozy, obejmuje oddziaływania z zakresu opieki i wychowania (Łucka i Stępnicka, 2011). Zadania biegłego w sprawach karnych dotyczących nieletniego są takie same jak w przypadku sprawcy dorosłego. Dotyczą one diagnozy stanu psychicznego i poczytalności sprawcy w czasie dokonywania czynu oraz oceny stanu psychicznego w trakcie badania i zdolności do udziału w toczącym się postępowaniu prawnym. Dodatkowo diagnozie podlega ocena prawdopodobieństwa ponowienia czynu. Szerzej o szacowaniu ryzyka powrotu do przestępczości nieletnich piszą Beata Pastwa-Wojciechowska i Iwona Grzegorzewska w rozdziale 18 niniejszego podręcznika, a o roli psychologa klinicznego w opiniowaniu małoletnich świadków – Monika Zielona-Jenek w rozdziale 26.

Wymogi formalne i merytoryczne dotyczące opinii psychologiczno-sądowych w sprawach dotyczących dzieci i młodzieży są uregulowane prawnie (art. 200 i 201 k.p.k. oraz art. 285 § 1 k.p.c.; Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lutego 2016 r. w sprawie ustalenia standardów metodologii opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów, Dz.U. z 18 lutego 2016 r., poz. 76). Formalnie psychologiczna opinia sądowa powinna składać się z części diagnostycznej zawierającej wyniki badań i ich interpretację oraz części podsumowującej stanowiącej odpowiedź na zapytania organu procesowego. Język opinii powinien być jasny i zwięzły, zrozumiały dla potencjalnego odbiorcy, a odpowiedź na pytania powinna w sposób logiczny i spójny przedstawiać stanowisko autora. W aspekcie merytorycznym ekspertyzy wymagane jest zaprezentowanie zastosowanych metod diagnostycznych, opis warunków i sposobu przeprowadzenia badania, przedstawienie uzyskanych wyników i ich interpretacja na gruncie przyjętych założeń teoretycznych, a także uzasadnienie ocen i wniosków. Opinia powinna opierać się na danych dostępnych w aktach sprawy, wynikach badań diagnostycznych małoletniego/nieletniego oraz analizie jego zeznań. Powinna też uwzględniać wnioski z innych opinii, a jeśli pojawiły się w nich rozbieżności, to należy je wyjaśnić.

W oświacie opinie i orzeczenia wydawane są przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne na mocy aktów prawnych Ministerstwa Oświaty i Wychowania (Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty – Dz.U. z 2004 r., nr 256, poz. 2572, z późn. zm.; Rozporządzenie MEN z dnia 7 września 2017 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych – Dz.U. z 2017 r., poz. 1743; Rozporządzenie MEN z dnia 1 lutego 2013 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych – Dz.U. z 2013 r., poz. 199). Tradycyjnie, mimo że poradnie stosunkowo rzadko zatrudniają psychologów klinicznych, w placówkach tych diagnozuje się specyficzne zaburzenia rozwoju umiejętności szkolnych, specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka oraz upośledzenie umysłowe. W stosunku do pozostałych zaburzeń psychicznych okresu dzieciństwa i adolescencji na podstawie uzyskanych wyników badań stawia się wstępne hipotezy diagnostyczne, które następnie poddawane są weryfikacji przez wyspecjalizowanych psychologów klinicznych i/lub psychiatrów dziecięcych. Poradnie wydają 14 różnych rodzajów opinii m.in. w sprawie:

• wczesnego wspomagania rozwoju (jedyna opinia wydawana decyzją zespołu orzekającego);

• wcześniejszego przyjęcia dziecka do szkoły podstawowej;

• odroczenia spełniania przez dziecko obowiązku szkolnego;

• objęcia ucznia nauką w klasie terapeutycznej;

• dostosowania wymagań edukacyjnych wynikających z programu nauczania do indywidualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości psychofizycznych ucznia;

• specyficznych trudności w uczeniu się;

• udzielenia zezwolenia na indywidualny tok lub program nauczania;

• objęcia ucznia pomocą psychologiczno-pedagogiczną w przedszkolu, szkole lub placówce oświatowej.

Zgodnie z ministerialnymi wytycznymi opinia poradni psychologiczno-pedagogicznej, oprócz danych personalnych, zawiera określenie potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych dziecka, a także opis mechanizmów wyjaśniających jego funkcjonowanie w odniesieniu do problemu zgłoszonego przez rodzica we wniosku o wydanie opinii. Wyraża ponadto stanowisko poradni w sprawie, której dotyczy opinia wraz z uzasadnieniem. Opinia obejmuje też wskazania dla nauczycieli dotyczące pracy z dzieckiem i wskazania dla rodziców lub pełnoletniego ucznia do realizacji w domu. Opinie pełnią funkcję wspierającą, zwłaszcza w przypadku, gdy dotyczą decyzji administracyjnych podejmowanych przez dyrektora szkoły lub wyznaczają kierunek udzielanej pomocy i wsparcia w szkole, przedszkolu czy placówce oświatowej.

Jeśli istnieje taka potrzeba, na podstawie diagnozy wykonanej w poradni psychologiczno-pedagogicznej możliwe jest także wydanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, które potwierdza niepełnosprawność dziecka wynikającą z upośledzenia umysłowego, deficytów w zakresie wzroku lub słuchu (niesłyszący i słabosłyszący oraz niewidomi i słabowidzący), zaburzeń ze spektrum autyzmu, w tym zespołu Aspergera, oraz niepełnosprawności ruchowej, w tym afazji, lub jego zagrożenie niedostosowaniem społecznym czy niedostosowanie społeczne. Wydanie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego skutkuje zwiększeniem subwencji oświatowej na tego ucznia oraz powoduje konieczność realizowania przez nauczycieli indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego i wynikających z potrzeb dziecka zajęć wspierających rewalidacyjnych, socjoterapeutycznych i resocjalizacyjnych, w zależności od tytułu orzeczenia.

Zespoły orzekające poradni mogą także wydawać orzeczenia o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych indywidualnych lub zespołowych dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębokim oraz orzeczenie o potrzebie indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego. Pierwsze umożliwiają realizowanie indywidualnego programu wspomagającego rozwój, stymulującego zainteresowanie otoczeniem oraz rozwijającego samodzielność w codziennym życiu, stosownie do możliwości psychofizycznych oraz indywidualnych potrzeb rozwojowych dziecka. Natomiast drugie umożliwia organizowanie zajęć edukacyjnych dla wychowanków przedszkola, których stan zdrowia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do placówki i którzy nie mogą realizować kształcenia w grupie przedszkolnej lub w klasie „zerowej”. Dodatkowo dzieciom i młodzieży, których stan zdrowia znacznie utrudnia lub uniemożliwia uczęszczanie do szkoły, na podstawie zaświadczenia lekarskiego przysługuje orzeczenie do indywidualnego nauczania, które odbywa się w domu ucznia.

W orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego oprócz diagnozy funkcjonowania dziecka lub ucznia, uwzględniającej określenie potencjału rozwojowego oraz mocnych stron i uzdolnień dziecka lub ucznia oraz występujących w środowisku nauczania i wychowania barier i ograniczeń utrudniających jego funkcjonowanie, należy także dookreślić okres, w jakim zachodzi potrzeba kształcenia specjalnego, jak również zalecane warunki umożliwiające zaspokojenie potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia, w tym warunki rozwijania jego potencjalnych możliwości i mocnych stron, wzmacniania aktywności i uczestnictwa w życiu przedszkola, innej formy wychowania przedszkolnego, szkoły, ośrodka lub placówki, a także – jeżeli zachodzi taka potrzeba – zakres indywidualnego wsparcia dziecka lub ucznia. Orzeczenie powinno określać ponadto zalecane cele rozwojowe i terapeutyczne do realizacji odpowiednio podczas zajęć wychowania przedszkolnego lub zajęć edukacyjnych, zajęć rewalidacyjnych, socjoterapeutycznych i resocjalizacyjnych oraz w ramach pomocy psychologiczno-pedagogicznej, która powinna być udzielana uczniowi, jak również – w zależności od potrzeb – jego rodzicom.

PODSTAWOWE POJĘCIA

diagnoza

diagnoza aktualnego stanu

diagnoza funkcjonalna

diagnoza rozwojowa

diagnoza strukturalna

diagnozowanie

diagnozowanie w procesie terapii

integracyjny model opracowania przypadku

konceptualizacja przypadku

kontrakt diagnostyczny

model czterech Ps

model diagnozy integracyjnej podatność–stres

model poznawczo-behawioralny i psychodynamiczny opracowania przypadku

opinie i orzeczenia na potrzeby oświaty

opiniowanie psychologiczno-sądowe

testowanie

transdiagnostyczne modele psychopatologii

LITERATURA ZALECANA

Manassis, K. (2015).Opracowanie przypadku w terapii dzieci i młodzieży. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Morrison, J. (2016). DSM-5 bez tajemnic. Praktyczny przewodnik dla klinicystów. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Radziwiłłowicz, W., Sumiły, A. (2006). Psychopatologia okresu dorastania. Wybrane zagadnienia. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Sitnik-Warchulska, K., Izydorczyk, B., Lipowska, M. (2019). Wyzwania klinicznej diagnostyki psychologicznej dzieci i młodzieży. Rekomendacje konsultantów w dziedzinie psychologii klinicznej. Psychiatria i Psychologia Kliniczna, 19(1), 54–56.