Читать книгу Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży - Группа авторов - Страница 80

Metody wykorzystywane w diagnozie psychologicznej można zrozumieć również przez pryzmat głównych procesów psychologicznych uruchamianych przy uzyskiwaniu informacji i typu tych ostatnich. Można w tym kontekście wyróżnić następujące grupy metod (zob. Soroko, 2016; tab. 7.3):

• metody obserwacyjne, dzięki którym zbiera się dane o charakterze wskaźników obserwacyjnych, dostępnych jako manifestacje znaczących klinicznie zmiennych;

• metody oparte na rozmowie, w których dociera się do różnorodnych treści (np. faktów, doświadczeń, uczuć, potrzeb), ale artykułowanych z subiektywnej perspektywy w kontakcie psychologicznym z drugą osobą, co sprawia, że dane są dynamiczne (zmienne) i progresywne (zbiór danych uzyskany za ich pomocą nie jest z góry określony, ale konstruowany w związku z właściwościami relacji);

• metody kwestionariuszowe, ukierunkowane na samoopis dokonywany przez osoby badane, uwarunkowany głównie zakresem samowiedzy i heurystyk związanych z wydobywaniem informacji;

• metody „wykonaniowe”4 poznawcze, bazujące na realizacji określonych zadań, które można ocenić pod kątem ich poprawności lub poziomu wykonania, p.np. niektóre testy służące do badania intelektu lub testy wiedzy;

• metody „wykonaniowe” projekcyjne, ukierunkowane na wywoływanie niekontrolowanej ekspresji subiektywnych znaczeń w odpowiedzi na instrukcję i wieloznaczny materiał bodźcowy;

• metody samoobserwacyjne o charakterze ambulatoryjnym, gdzie zbierane są dane o stanach podmiotów (są to samoopisy w zakresie zachowań, myśli bądź emocji) w niemal realnym czasie w wybranych momentach w ciągu dnia (np. w postaci dzienniczków lub innych form zapisu z wykorzystaniem nowych technologii).

TABELA 7.3. Grupy metod diagnostycznych a procesy psychiczne i obserwacja ich przejawów

Źródło: opracowanie własne.

Chociaż jednoznaczne wiązanie grup metod z procesami psychicznymi i danymi z pewnością jest dużym uproszczeniem – wszak niektóre grupy metod mogą pobudzać różne procesy psychiczne i nie sposób poddać tego całkowitej kontroli – to jednak perspektywa ta ma pewną użyteczność (zob. też hipotezę poziomów, Leary, 1957, za: Stone i Dellis, 1989). Pozwala odróżniać te dane, które są bliżej zdarzeń z życia osoby i aspektu behawioralnego (np. wywiad ustrukturowany na temat symptomów czy przebiegu zaburzenia) od faktów psychologicznych, wyrażanych w fantazjach, oczekiwaniach, przekonaniach (m.in. w konsekwencji zastosowania metod projekcyjnych lub wywiadu swobodnego, gdy dziecko mówi o swoich impulsach bez kontroli, np. chłopiec stwierdza: „chciałbym, aby tata umarł”). W tym kontekście o metodach projekcyjnych można sądzić, że nie powinny być używane przy próbie określenia faktów (np. wykorzystania seksualnego), ale mogą z powodzeniem pokazywać psychologiczne mechanizmy radzenia sobie z traumą wykorzystania lub jej intrapsychiczne konsekwencje (zob. np. Ornduff, 1997), oczywiście jeśli zastosowane będą narzędzia wystarczająco dobre i w sposób profesjonalny.

W świetle nakreślonego rozróżnienia zalecenie stosowania w diagnozowaniu wielu metod (multi-method assessment) może zatem odnosić się do 1) wielu narzędzi, ale też 2) wielu grup metod. Dobór kilku narzędzi nie musi oznaczać uzyskania rzeczywiście różnorodnych danych – mogą one bowiem wywodzić się z uruchomienia podobnych procesów psychologicznych (np. gdy stosuje się wiele narzędzi, ale wszystkie samoopisowe). Warto zatem rozróżnić dobór grup metod diagnostycznych, jako pewnych sposobów zbierania danych (np. metody kwestionariuszowe, metody projekcyjne, metoda wywiadu) od doboru kilku narzędzi diagnostycznych (najczęściej określonych testów). O ile w pierwszym przypadku klinicysta opiera się bardziej na rozumieniu procesów psychologicznych uruchamianych w wyniku zastosowania danej metody (np. ujawniania nieświadomych motywów czy uruchomienia apercepcji przy metodach projekcyjnych) i w ślad za tym na refleksji, jakiego typu dane zostały uzyskane (np. deklaracja vs. wykonanie/działanie; dostępna samowiedza vs. obrona psychologiczna; zdarzenia vs. fakty psychologiczne; struktura psychiczna vs. fenomen doświadczenia), o tyle przy wyborze określonego narzędzia decydujący jest zakres operacjonalizacji konstruktu psychologicznego. W tym ostatnim przypadku podstawowe znaczenie ma rozpoznanie teoretycznego zakresu pojęcia, który jest reprezentowany przez określone narzędzie (trafność treściowa i teoretyczna).