Читать книгу Беларуская лiтаратура - Уладзімір Навумовiч - Страница 12

У новых гістарычных умовах сам зварот да беларускага слова патрабаваў ад аматараў прыгожага пісьменства вялікай мужнасці і самаахвярнасці. Таму многія з адукаваных людзей на Беларусі вымушаны былі пісаць мастацкія творы па-польску або па-руску. “Летаргія беларускага нацыянальнага жыцця абазначалася вельмі актуальна”, – падкрэсліваў, характарызуючы гэты перыяд, М. Багдановіч. Тым большае значэнне мелі творцы, што не спалохаліся ні праследаванняў, ні арыштаў, што не дапускалі нават думкі пра кароткую памяць і доўгае забыццё, пра бесперспектыўнасць беларускай справы. Сярод тых, хто зноў пачынаў адкрываць беларускае слова, песню, верш, хто быў цесна звязаны з беларускім рухам, віднае месца займаў Ян Чачот (1796–1847).

У артыкуле “Беларускае адраджэнне” М. Багдановіч заўважаў, што каштоўны ўклад у беларускую літаратуру ўнёс Ян Чачот, хоць лёс гэтага творцы, і асабісты, і ў гісторыі літаратуры, склаўся драматычна.

Ян Чачот

Ян Чачот належыць да таго дапытлівага і няўрымслівага пакалення, якое з першых крокаў самастойнага жыцця паставіла свой талент і здольнасці на службу народу, простым людзям, роднаму краю. У дзейнасці гэтага пакалення студэнтаў Віленшчыны выявіўся час глыбокіх ідэйных пошукаў моладзі той бурлівай, хоць і не надта працяглай эпохі ў царскай Расіі, якая ўзгадавала дзекабрыстаў.

Асноўным крытэрыем ацэнкі рэчаіснасці прадстаўнікі гэтага пакалення абвясцілі розум. Яны былі ўпэўнены, што толькі чалавечы розум складае аснову існавання асобы, з’яўляецца гаспадаром людскіх лёсаў. У развітым, глыбокаадукаваным і аналітычным розуме, а таксама ў чыстых, светлых пачуццях, марах, намерах, у шчырасці душэўных парыванняў знаходзілі яны вытокі высокай і незаплямленай агульначалавечай маралі, тыя духоўныя каштоўнасці, якія надавалі сапраўдную прыгажосць чалавеку. Але гэтыя добрыя намеры натыкаліся на злавеснае супраціўленне царскага самаўладдзя.

Іх высылалі з роднай зямлі, выпраўлялі назаўсёды, пазбавіўшы маладосці, зблытаўшы ўсе іх дабрачынныя намеры, мары і надзеі. Жорсткая рэальнасць жыцця царскай Расіі станавілася самым страшным сном, а высокія спадзяванні разбіваліся аб халодныя сцены казематаў і адзіночных манастырскіх келляў.

Ян Чачот нарадзіўся 24 чэрвеня 1796 г. у вёсцы Малюшычы Навагрудскага павета (цяпер Карэліцкі раён) у сям’і дробнага шляхціца, якая арандавала маёнтак. Бацька Яна, Тадэвуш Чачот, неўзабаве пайшоў служыць аканомам да пана Тызенгаўза, і сям’я пераехала ў Новую Мыш пад Баранавічы, адкуль юнак падаўся на вучобу ў Навагрудак. У Навагрудскай дамініканскай школе ён з першага класа пасябраваў з Адамам Міцкевічам, з якім некалькі гадоў сядзеў за адной партай. Вучні мелі сваю форму, насілі белыя каптуры, аднак “белакаптурныя” хутка расчараваліся ў схаластыцы і дагматызме казённых навук. Студэнцкая моладзь Віленшчыны патрабавала нацыянальных, сацыяльных і палітычных свабод для простага народа роднага беларускага краю.

У верасні 1817 г. студэнты Віленскага ўніверсітэта арганізавалі тайныя таварыствы філаматаў (аматараў навук) і філарэтаў (прыхільнікаў маральнай чысціні). Галоўнай мэтай, якую ставілі перад сабою філаматы, была асвета роднага краю. У таварыства філаматаў уваходзілі сябры-землякі з Навагрудчыны: Ян Чачот і геніяльны паэт Адам Міцкевіч, а таксама Ігнат Дамейка, пазней выдатны вучоны і падарожнік, рэктар чылійскага ўніверсітэта і нацыянальны герой Чылі, імем якога на званы горад у гэтай далёкай краіне, і горны ланцуг, і кветка, і мінерал. Філаматамі былі таксама паэт і грамадскі дзеяч Тамаш Зан, член тайнага таварыства “Ваенныя сябры” Міхал Рукевіч і інш.

З літаратурнай спадчыны Яна Чачота акрамя вершаў народнага складу да нас дайшлі балады, напісаныя паводле беларускіх народных паданняў, а таксама “Зосіны песні”, песенныя тэксты на матывы беларускіх народных твораў. Вядомы і журботныя элегіі Яна Чачота, што склалі цыкл вершаў “Заблудны”. Яны напісаны на аўтабіяграфічным матэрыяле.

Паэзія Яна Чачота нараджалася на скрыжаванні розных стылёвых пачаткаў: класіцызму, сентыменталізму, рамантызму, рэалізму з вялікай доляй народнасці.

У баладзе Яна Чачота пад назвай “Магіла Міндоўга” распавядалася пра народную памяць аб адным з першых каралёў Вялікага Княства Літоўскага Міндоўгу:

Не прытрымліваючыся адзінай “святой веры”, атрымаўшы дзеля кароны “абманнае хрышчэнне” (К. Цвірка), кароль не ўстояў і перад іншай спакусай – адабраць жонку ў князя Даўмонта: ён сілай затрымаў яе, калі тая прыехала на пахаванне сваёй сястры – жонкі Міндоўга. Нальшчанскі князь Даўмонт забіў князя Міндоўга, адпомсціўшы за жонку.

Песня-паданне завяршаецца маралізатарска-павучальным запытаннем, але далёка не двухсэнсоўным, а прамым, строгім, патрабавальным:

У творчай спадчыне Яна Чачота – “Спевы пра даўніх ліцвінаў”, п’ескі, лірычныя сцэнкі, вадэвіль, драматычная паэма “Малгажата з Зэмбаціна” – пра вернае каханне жанчыны да рыцара, паэма “Тыртэй”, прысвечаная Адаму Міцкевічу, напісаная да дня яго нараджэння (1819), у якой аўтар напрарочыў сябру славу вялікага паэта славянскага свету.

Найбольшы ўклад зрабіў Ян Чачот у беларускую фалькларыстыку. Запісы беларускіх народных твораў засведчылі невычэрпнасць і багацце духу і таленту беларускага народа.

Адам Міцкевіч (1798–1855) – найвялікшы паэт Польшчы, ролю якога для польскай літаратуры можна параўнаць з той роляю, якую адыгралі ў рускай літаратуры А. Пушкін, ва ўкраінскай – Т. Шаўчэнка, у беларускай – Я. Купала і Я. Колас, нарадзіўся на Беларусі і ў сваёй творчасці абапіраўся на матэрыял, узяты з беларускага жыцця, апісваў прыроду роднага яму беларускага краю. “Калі ў палякаў з’явіўся Міцкевіч, яны ўжо перасталі зважаць на паблажлівыя заўвагі якіх-небудзь французскіх ці нямецкіх крытыкаў, не прызнаваць польскую літаратуру азначала б толькі паказваць сваё ўласнае дзікунства”, – адзначаў рускі пісьменнік-дэмакрат М. Чарнышэўскі.

Паэтаў нараджае час. Час, у якім жыў А. Міцкевіч, быў часам, калі тварылі ў літаратуры А. Пушкін, іншыя паэты пушкінскай эпохі. Гэта быў час бурлівых ідэйна-палітычных пошукаў, сацыяльнага і нацыянальнага абуджэння народаў, актыўнага рэвалюцыйнага руху ў Еўропе. У Расіі ў 1825 г. выйшлі на Сенацкую плошчу на чале сваіх вайсковых атрадаў дзекабрысты, дваране, удзельнікі тайных рэвалюцыйных таварыстваў, вышэйшыя афіцэры, якія разам з салдатамі перамаглі “каранаванага злодзея” Напалеона Банапарта, прайшлі да Парыжа і бачылі, як жыве ўся Еўропа. Яны выступалі з патрабаваннямі роўных правоў для грамадзян, дамагаліся змен у грамадска-палітычным ладзе.

Адам Міцкевіч

З 1817 па 1823 г. у Віленскім універсітэце дзейнічалі тайныя таварыствы студэнтаў – філаматаў і філарэтаў, актыўную ролю ў якіх адыгрываў і Адам Міцкевіч. У 1830 г. на радзіме Міцкевіча ўспыхнула паўстанне палякаў пад кіраўніцтвам генерала Хлапоўскага, мэтай якога было вызваленне Польшчы з-пад улады царскай Расіі, што тады называлі “турмой народаў”. У 1848 г. спачатку ў Італіі, а потым у Францыі адбыліся паўстанні, у ходзе якіх вялася актыўная ўзброеная барацьба з рэакцыяй. Народы падымаліся на рэвалюцыйную барацьбу. “Свабода, Роўнасць, Братэрства” было напісана на сцягах паўстанцаў. Той час увайшоў у гісторыю Еўропы як “вясна народаў”.

Ян Парандоўскі, выдатны польскі даследчык літаратуры, у кнізе “Алхімія слова” адзначаў: “Міцкевіч быў паэтам усяго толькі некалькі гадоў, і яны далі ўсё – ад балад да “Пана Тадэвуша”. Пасля гэтага ён жыў і дзейнічаў як палітык, публіцыст, лектар універсітэта і апостал, закончыў жыццёвы шлях салдатам. Але ва ўсіх сваіх пераўтварэннях ён заўсёды заставаўся паэтам, таму што паэтычная творчасць складаецца не толькі з адных вершаў: ёю з’яўляецца і ўсё жыццё сапраўднага паэта”.

Адам Міцкевіч яшчэ пры жыцці стаў сімвалам барацьбы польскага народа за свабоду і незалежнасць. Ён ніколі не заставаўся ўбаку ад рэвалюцыйнага руху, з’яўляўся перадавым грамадскім дзеячам сваёй эпохі, прыхільнікам прагрэсіўных ідэй часу. Літаратурная творчасць паэта стала здабыткам усёй сусветнай культуры.

Зорка А. Міцкевіча ўспыхнула на небасхіле і павяла яго па жыцці 24 снежня 1798 г. Паэт нарадзіўся на хутары Завоссе, непадалёку ад Навагрудка. Гэта былі землі летапіснай Літвы. Усе думкі аб радзіме, усе мары аб будучыні звязаны з ёю. “Літва – мая Айчына,” – паўтараў паэт.

У XVI ст. Літва і Польшча, беларускія і польскія землі, злучыліся ў адну дзяржаву. Будучы паэт выхоўваўся ў сям’і, дзе панавалі польская культура, польская мова, польскі патрыятызм. Бацька паэта, Мікалай Міцкевіч, належаў да дробнапамеснай шляхты, прымаў удзел у нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1794 г. пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі, таму выхоўваў сына ў традыцыях патрыятызму і свабодалюбства. Бацька генія польскай літаратуры служыў адвакатам пры гарадскім судзе ў Навагрудку. Маці – Барбара Маеўская – была родам з вёскі Варонча. Маленькі Адам рана пазнаёміўся з жыццём простых беларускіх сялян, любіў прыроду Навагрудчыны, часта бываў сярод рыбакоў на возеры Свіцязь, меў шмат сяброў у маёнтках Варонча, Туганавічы, Шчорсы, Мядзвядка, Малюшычы, якія знаходзіліся непадалёку ад Навагрудка.

У 1807 г. Адам Міцкевіч паступіў вучыцца ў Навагрудскую дамініканскую школу, дзе ўпершыню пачаў пісаць вершы. Закончыў школу ў 1815 г., паступіў у Віленскі ўніверсітэт на фізіка-матэматычны факультэт, але праз год перавёўся на гісторыка-філалагічны факультэт. Прага да прыгожага пісьменства перамагла. Настаўнікам, а пазней і сябрам на ўсё жыццё для Міцкевіча стаў прафесар Іаахім Лялевель, заснавальнік польскай гістарыяграфіі.

Студэнцкі сябра Ігнат Дамейка пазнаёміў Адама Міцкевіча з Марыляй Верашчакай, якая жыла ў Варончы. Каханне да яе паэт пранёс праз усё сваё жыццё. Хоць ім і не суджана было застацца разам, вобраз каханай натхняў Міцкевіча на паэтычную творчасць.

У 1818 г. Міцкевіч ужо закончыў універсітэт, працаваў у Коўна настаўнікам павятовай школы, бачыў цяжкае жыццё, галечу простага люду, разумеў неабходнасць барацьбы за рэвалюцыйныя пераўтварэнні. Міцкевіч актыўна ўдзельнічаў у дзейнасці студэнцкіх арганізацый. “Песня Адама”, “Песня філарэтаў” – прызнаныя гімны філаматаў. А. Міцкевіч – аўтар вядомай “Оды да маладосці”, якая доўгі час заставалася папулярнай сярод моладзі:

Міцкевіч і яго сябры верылі, што іх намеры – правільныя, думкі – чыстыя, настроі – узнёслыя, мэты – высокія. Але царскі ўрад Расіі палохалі самі спробы ўтварэння арганізацый сярод студэнцтва, праяўленне вольналюбівых настрояў на ўскраінах царскай імперыі, што разглядалася як імкненне “адкалоць” літвінскія і польскія землі, як жаданне “аддзяліцца” ад цэнтра. У 1822 г. у Варшаве было выкрыта “Патрыятычнае таварыства”, а ў 1823 г. пачаліся судовыя працэсы па справе таварыстваў філаматаў і філарэтаў. Узнавіліся рэпрэсіі. Арыштаваных пасадзілі ў адзіночныя камеры Базыльянскага манастыра, які ператварыўся ў турму. Больш за паўгода вяліся допыты. Міцкевіча арыштавалі 23 кастрычніка 1823 г. Калі закончылася следства, 21 красавіка 1824 г. ён быў адпушчаны з турмы на парукі прафесара Лялевеля, а ўжо 22 кастрычніка 1824 г. яму належала выехаць у Пецярбург, куды “саслалі” паэта разам з сябрамі-студэнтамі, сынам і дачкой рэктара Віленскага ўніверсітэта.

У Пецярбургу паэт збліжаецца з дзекабрыстамі К. Рылеевым і А. Бястужавым. У хуткім часе прыйшоў загад ехаць у Адэсу, затым у глыбінныя губерні. Пасля наведвання Крыма з’явіліся “Крымскія санеты”. У канцы 1825 г. Міцкевіч прыехаў у Маскву. Вясной 1826 г. маскоўскі літаратар М. Палявы ў салонах графіні Валконскай знаёміць А. Міцкевіча з П. Вяземскім, Я. Баратынскім. У кастрычніку 1826 г. завязалася знаёмства і пачалося працяглае сяброўства Міцкевіча з А. Пушкіным. У Пецярбургу Міцкевіч сябруе з В. Жукоўскім, А. Грыбаедавым, І. Крыловым, А. Дэльвігам. Выходзяць “Санеты”, з’яўляецца паэма “Конрад Валенрод”, сюжэт якой узяты з гісторыі XIV ст. У ёй гучалі заклікі да барацьбы за свабоду роднага краю, дзеля чаго не страшны ніякія ахвяры. Паэму ведалі, любілі.

У 1839 г. паэт працаваў ва ўніверсітэце горада Лазана ў Швейцарыі, у 1840 г. стаў лектарам Калеж дэ Франс у Парыжы, дзе заняў кафедру славянскіх моў і літаратур, чытаў лекцыі, у тым ліку па гісторыі рускай і беларускай моў і літаратур.

Рэвалюцыя і “вясна народаў” 1848 г. не прынеслі свабоды ні Францыі, ні Італіі, ні Польшчы, ні Венгрыі. Усё ж Міцкевіч паехаў у Італію, каб арганізаваць польскі легіён. Ізноў паэт імкнуўся набраць польскі легіён для барацьбы з царызмам у часы руска-турэцкай вайны, дзеля чаго наведаў Канстанцінопаль.

У 1855 г. А. Міцкевіч захварэў і 26 лістапада памёр у Канстанцінопалі.