Читать книгу Беларуская лiтаратура - Уладзімір Навумовiч - Страница 14

“Асноўная ідэйна-эстэтычная вартасць беларускай “Энеіды навыварат” заключаецца менавіта ў тым, што адмоўныя рысы характараў падаюцца не як “прыродныя”, а як сацыяльныя, спароджаныя прыгонніцтвам, канкрэтна-гістарычнымі абставінамі жыцця”, – адзначаў А. Лойка. Што ўяўляла сабой паэма “Энеіда навыварат”, якая прыпісваецца В. Равінскаму? Захаваўся толькі пачатак паэмы, якая, па ўсім відаць, пісалася на Смаленшчыне.

Беларуская паэма “Энеіда навыварат” – спроба “пераапрануць” у беларускую вопратку і не ў гераічнай, а ў іроікамічнай (з грэч. “іроі” перакладаецца як “не-герой”) форме перадаць прыгоды героя са старажытнарымскай паэмы Вергілія “Энеіда”. Багі паводзяць сябе на нябёсах, як звычайныя беларускія сяляне. Замест высокіх, узнёслых апісанняў перад чытачом паўстаюць каларытныя і смешныя малюнкі штодзённага сялянскага побыту. Багі тут займаюцца звычайнымі хатнімі справамі, яны па-зямному надзелены мноствам самых нечаканых і самых экзатычных рыс характару: галоўны бог Алімпа Зеўс “гарэлку з мёдам там сцябаў” ды закусь “з паддоння пальцам калупаў”. Багіня прыгажосці Венера, што народжана з марской пены, паўстае моднай засцянковай шляхцянкай, якая “андарак з насоўкай апранула…”.

У беларускай “Энеідзе…” захаваны толькі сюжэт паэмы Вергілія і асобныя імёны, назвы. Каларыт і стыхія жыцця – глыбока народныя. Сваім ідэйным зместам твор скіраваны на “антычалавечыя праявы сацыяльнага жыцця” (А. Лойка).

Багі, як кажуць, маюць хіба што “незямныя” заганы. Для нас сёння цікавым з’яўляецца рэалістычна-канкрэтны змест, замалёўкі быту, якія падаюцца ў творы, жывыя карціны натуральнага існавання сялянства, каларыт і стыхія жыцця беларускай вёскі і яе насельнікаў.

Твор выкрываў дзікунства побыту і ўмоў беспрасветнага існавання простага люду. У дапушкінскую эпоху яшчэ рана было высмейваць нешта ў айчыннай літаратуры. Гэта сатыра на існуючыя парадкі. Твор быў распаўсюджаны ў асяроддзі беларускай шляхты, якая ведала змест паэмы на памяць.

Больш выразны нацыянальны каларыт мае паэма “Тарас на Парнасе”, што прыпісвалася розным аўтарам (В. Равінскаму, Т. Манькоўскаму, В. Дуніну-Марцінкевічу, А. Вярыгу-Дарэўскаму, студэнту Горы-Горацкага земляробчага інстытута К. Вераніцыну, палясоўшчыку з-пад Клімавіч Я. Крупеньку), але дайшла да нас ананімнай.

“Тарас на Парнасе” – сапраўды народная паэма. Беларус у вялікім свеце, сярод багоў, на Алімпе, сам пачувае сябе Богам, застаючыся пры гэтым простым і мудрым, таленавітым і дасціпным. Тыя самыя багі і маляваліся з вобразаў сялян. Паэма напоўнена жыццесцвярджальным пафасам. Яе герой, палясоўшчык Тарас, які апынуўся ў сне аж на небе, уяўляе сабой тып простага чалавека, дасціпнага жартаўніка, працавітага, кемлівага, іранічна-з’едлівага, але ў той жа час і паблажлівага, памяркоўнага. Падобных літаратурных герояў шмат: Санча Панса і Дон-Кіхот, Кала Бруньён. Такі прыём скарыстаў А. Твардоўскі, ствараючы паэму “Цёркін на тым свеце”. Герой паэмы “Тарас на Парнасе” таксама нечакана апынуўся на “тым свеце”, але жыве ён на гэтым, змардаваным, спакутаваным, вычварным свеце. І ўсе рэальныя падзеі часу паўстаюць у іншым выглядзе, трансфармуюцца праз характары багоў, якія паводзяць сябе, як людзі, а часам і горш за людзей. Праз малюнкі побыту антычных багоў пазнаецца матэрыяльна-побытавая культура і сістэма маральных паводзін, выяўляецца народны погляд на рэчы. Так ідзе адкрыццё народа, яго высокіх духоўных і маральных каштоўнасцей. Багі і людзі падобныя, значыць, і людзі могуць жыць на гэтай Богам дадзенай зямлі па-боску, займаючыся кожны сваёй справай, выяўляючы свае здольнасці. Так у літаратуры адбывалася “асваенне” сялянскага мацерыка. Бог мора Нептун “на лаўцы чыніць сеці”, бог кахання Амур іграе на жалейцы і спявае дзяўчатам песні, у мужыцкі танец – “Мяцеліцу” – пускаецца Венера, скача, як скачуць вясковыя кабеты. Багі ядуць звычайныя сялянскія стравы, трымаюць свіней, мыюць у начоўках кашулі і парткі, падплятаюць лапці. Вялікі і малы свет, жыццё высокае, боскае і жыццё нізкае, сялянскае. Паэма “Тарас на Парнасе” паклала пачатак гістарычнага летапісу працоўнага сялянскага роду ў беларускай літаратуры.

Паэма – скарбонка народнага гумару, фантазіі, вясёлага гуллівага смеху. Тарас з гонарам прадстаўляе свой народ у “завоблачных высях”. Ён і цярплівы, і кемлівы, і танцор спрытны:

Тарас пры неабходнасці праяўляе высакароднасць духу, ён можа быць далікатным, пачцівым, выхаваным у свецкім духу чалавекам, які прытрымліваецца народнага этыкету.

Роўным сярод роўных адчувае сябе просты палясоўшчык Тарас сярод багоў. Характар галоўнага героя ўвабраў у сябе лепшыя нацыянальныя рысы – мяккасць, дабрыню, лагоднасць, уменне сыходзіцца з іншымі асобамі, жыць у ладзе з самім сабою і з цэлым светам, з людзьмі на зямлі і з багамі на Алімпе.

Паэма нараджалася з жывой гутарковай мовы, яна рытмічная, вясёлая, жартаўлівая. Твор напоўнены мудрасцю, гумарам, народным светаразуменнем, светаўспрыманнем і светабачаннем. Зразумелыя і лёгкія для запамінання, дасціпныя вершаваныя радкі западалі ў душу кожнага, хто знаёміўся з паэмай, якая доўгі час бытавала на Беларусі як фальклорны твор.

Ідэйны змест народнай паэмы “Тарас на Парнасе” даволі глыбокі. Адзін з галоўных матываў твора – услаўленне таленавітасці, жыццястойкасці, кемлівасці і дасціпнасці, жыццёвай спрактыкаванасці народа.

Заўважым, што нараджэнне новай, па-мастацку разнастайнай беларускай літаратуры звязана з адкрыццём новага героя, якім стаў таленавіты і працавіты чалавек з народа, звычайны беларускі селянін. Многае з паэмы “Тарас на Парнасе” адпавядала памкненням душы самога селяніна, увайшло ў яго плоць і кроў, стала неад’емнай часткай ягонай свядомасці. Твор вучыў быць сумленным, любіць родны край. Паэма ўслаўляла духоўную сілу і магутнасць беларускага народа ў свеце.

Так узнікала новая, эстэтычна багатая, сапраўды нацыянальная літаратура.