Читать книгу Nowa Historia Meksyku - Erik Velasquez Garcia - Страница 12

W tym okresie dokonywał się proces sedentaryzacji, który postępował w różnym tempie w poszczególnych regionach geograficznych. Ludność gromadziła się w wioskach lub zespołach jednakowych domostw, złożonych z 5–10 chat, w których zamieszkiwały rozbudowane liczebnie rodziny. Społeczności te, podobne pod względem struktury i celowości, przeważnie były samowystarczalne. Czasami zajmowały się także handlem dalekosiężnym. Pod koniec tego okresu wystąpiły pierwsze oznaki procesu stratyfikacji społecznej i regionalnej, ponieważ z czasem niektóre domy uzyskały duże rozmiary, pojawiły się budowle ceremonialne, a pewne wioski przekształciły się w większe i bardziej zaludnione osady, podczas gdy mniejsze osiedla prawdopodobnie były im podporządkowane. Obok domów pobudowano szyby, używane jako magazyny. Zmarłych grzebano w pobliżu mieszkań, pod podłogą lub w porzuconych szybach. Podstawowym źródłem utrzymania stało się już rolnictwo, chociaż nie zaniknęły zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo. Pola uprawne znajdowały się na brzegach jezior lub na równinach aluwialnych tworzonych przez rzeki. Po raz pierwszy zaczęto wytwarzać naczynia i figurki z terakoty, a techniki tego wczesnego garncarstwa były już bardzo wyszukane. Jednakże w przypadku większości regionów nie dysponujemy wcześniejszymi formami artefaktów, dlatego uważa się, że przynajmniej częściowo miały one swoich prekursorów w jakimś odległym miejscu, takim jak Puerto Hormiga w Kolumbii, gdzie już przed 3000 p.n.e. wytwarzano toporną, źle wypaloną i pozbawioną dekoracji ceramikę. W nadmorskich regionach Mezoameryki uprawiano maniok pochodzący z południa kontynentu – co z kolei przemawia za istnieniem kontaktów poprzez wybrzeże Pacyfiku. W ten sam sposób udomowiona w Mezoameryce kukurydza pojawiła się w tym samym czasie w Ameryce Południowej.

W dolinie Tehuacán osiedliły się grupy, które zaczęły udomawiać różne gatunki dzikich roślin, m.in. kukurydzę, podczas gdy nad jeziorem Chalco w ośrodku Tlapacoya-Zohapilco zaczęto systematycznie uprawiać szarłat (amarant, amarantus)8, dynię, kolczoch9, paprykę chili, kukurydzę i małe zielone pomidory10. Używanie glinianej ceramiki stanowi wyznacznik początku osiadłego trybu życia, gdyż dla społeczeństwa koczowniczego mało opłacalne jest transportowanie na własnych barkach kruchej zastawy. Najstarszy obiekt ceramiczny znaleziony w Mezoameryce to figurka datowana na 3200 p.n.e., pochodząca z Tlapacoi w stanie Meksyk. Jest to przedmiot antropomorficzny o korpusie cylindrycznym, bez ramion i ust, z zaznaczonymi punktowo oczami. Ceramika Purrón z Tehuacán, bardzo krucha, o porowatym wnętrzu i zewnętrznej stronie w barwach od beżowej do kawowej, była wyrabiana ok. 2030 p.n.e. i stanowi jedną z najstarszych tradycji naczyń wytwarzanych w Mezoameryce. Wśród jej form przeważają miseczki i półkoliste tecomates11 oraz pękate garnki z szyjką. Między 2500 a 200 p.n.e. osiadły tryb życia (w wioskach) i rolnictwo upowszechniły się w nadjeziornej Dolinie Meksyku. Proces ten bardzo dobrze przebadano na stanowisku Tlapacoya-Zohapilco, natomiast w dolinie Tehuacán tego rodzaju zmiany zaszły dopiero w 1500 p.n.e. Wypada wspomnieć, że panoramę tej epoki tworzyło niezróżnicowane środowisko wiejskie, ponieważ żadna wioska nie przyjęła roli stolicy lub regionalnego ośrodka dominującego. Pierwsi rolnicy z Doliny Meksyku nie wytwarzali ceramiki użytkowej, chociaż lepili gliniane figurki. W okresie 1400–1150 p.n.e. mieszkańcy tego regionu, a także ludzie z doliny Tehuacán i dolin Oaxaki wyrabiali ceramikę polerowaną z czerwoną dekoracją na płowej glinie (rojo sobre bayo); figurki z tej epoki zwykle przedstawiają nagie kobiety w pozycji stojącej, z oczami i ustami zaznaczanymi nakłuciem, łączone z wczesnym kultem płodności.

Najstarszą ceramiką z terenu zachodniego Meksyku jest ta wytwarzana przez kulturę Capacha, zidentyfikowana na podstawie materiału archeologicznego pochodzącego z pochówków lub z prostych, niezbyt głębokich fos na terenie stanów Colima i Jalisco. Początki tej tradycji sięgają ok. 1750 p.n.e., a obejmuje ona miski, garnki, pojemniki o złożonej formie, monochromatyczne tecomates o zewnętrznej powierzchni polerowanej i gładkim wykończeniu dekorowanym malowanymi wzorami i nakłuciami. Cztery główne formy ceramiczne to naczynia trójdzielne (hiszp. trífidos; dzbany o podwójnym korpusie połączone trzema rurkami), innego rodzaju złożone naczynia trójdzielne (dzban połączony trzema kulistymi naczyniami), naczynia w kształcie wydłużonej tykwy (bules; kalebasy) oraz naczynia z uchwytem i wylewem. Te dwie ostatnie formy wykazują znaczne podobieństwo do tradycji garncarskich Ekwadoru, szczególnie do tradycji fazy Valdivia (4000–1500 p.n.e.) i kultury Machalilla (1500–1200 p.n.e.). Trzeba podkreślić, że w całym okresie dziejów prekolumbijskich kultury zachodniego Meksyku wykazywały niezaprzeczalne analogie do kultur północno-zachodniej Ameryki Południowej, co tłumaczy się istnieniem handlu morskiego wzdłuż wybrzeży Pacyfiku. Naczynia trójdzielne oraz te z uchwytem i wylewem uważa się za dzieła o charakterze rytualnym, gdyż najprawdopodobniej symbolizowały kontakt między ziemią a zaświatami.

Mapa 1.3 Lokalizacja stanowisk – wczesny okres preklasyczny

Ilustracja 1.2 Rzut i przekrój Grobu 7 w El Opeño, Michoacan

Najstarsza architektura funeralna Mezoameryki pochodzi z El Opeño w stanie Michoacán, gdzie znaleziono tuzin podziemnych izb, do których prowadzi korytarz ze schodami. Schody tzw. Grobu 7 składają się z dziewięciu stopni (liczba ta symbolizuje poziomy zaświatów). Możliwe, że ten rodzaj architektury podziemnej miał oddawać ideę ziemi jako macicy przyjmującej swoje zmarłe dzieci. Zarówno w kulturze Capacha, jak i w kulturze El Opeño pochówków dokonywano w miejscach przeznaczonych na cmentarzyska. Z komór grobowych El Opeño wydobyto różne figury antropomorficzne z gliny, których wyrób zaczyna się ok. 1500 p.n.e. We wnętrzu Grobu 3 znajdowała się trójwymiarowa kompozycja ośmiu figur, której tematem była gra w piłkę (pelotę), co świadczy o tym, że już wtedy praktykowano ten rytualny sport. Nowatorską techniką naczyń z El Opeño jest malowanie negatywowe, którego genezy również należy doszukiwać się w Ameryce Południowej. Polega ono na nakładaniu żywicy na niezamalowaną powierzchnię przed jej wypaleniem; pod wpływem ciepła żywica rozpuszcza się, tworząc powierzchnię o dwóch kolorach.

Na obecnym terytorium stanu Guerrero zachowały się świadectwa najstarszych naczyń w Mezoameryce, gdyż mieszkańcy San Jerónimo wyrabiali ok. 2800 p.n.e. ceramikę, która przypomina tę określaną mianem Pox, pochodzącą ze stanowisk Puerto Marqués i Zanja w regionie Acapulco, datowaną na 2500 p.n.e. Wnętrze tych naczyń jest porowate, podczas gdy zewnętrzna część pokryta jest czerwoną polewą, która ukrywa siatkę zagłębień na powierzchni, przywodzących na myśl ślady po ospie (ang. pox pottery, hiszp. cerámica pox). Ceramika ta jest bardzo krucha i wykazuje podobieństwo do ceramiki Purrón z Tehuacán.

Ok. 2000 r. p.n.e. pojawiły się wioski w dolinach Oaxaki. Największym ośrodkiem było San José Mogote, ale w tym samym regionie istniało jeszcze przynajmniej osiemnaście małych osad. Pozostałości po palisadach i spalonych budynkach wskazują, że w 1800 p.n.e. owe wczesne społeczności weszły w konflikt i toczyły wojny. Począwszy od 1400 p.n.e., pojawiły się tam budowle ceremonialne wznoszone na niskich platformach z usytuowanymi z przodu schodami; wewnętrzne i zewnętrzne ściany tych sanktuariów oraz wspomniane podwyższenia były tynkowane. Dwuspadowy dach był zrobiony z bajareque, czyli pokrywanej gliną konstrukcji plecionkowej. Przed budowlą znajdowała się wydzielona przestrzeń ze stożkowatymi dołami służącymi do przechowywania zbóż, a także z glinianymi piecami, miejscami do pochówku i stanowiskami przeznaczonymi do produkcji ceramiki i przygotowywania posiłków. Udomowionymi zwierzętami były papuga i pies. Uważa się, że w czasie tej epoki doliny Oaxaki były zajmowane przez osiemnaście osad, liczących po 3–10 chat. Najstarszą ceramiką w Oaxace jest ceramika Kompleksu Espiridión (1900–1400 p.n.e.), której odnalezione fragmenty łączone są z domostwem w San José Mogote. Są to półkoliste naczynia i okrągłe dzbanki z szyjką lub bez, pozbawione dekoracji, utrzymane w kolorach od żółci do brązu, które prawdopodobnie imitowały tykwy. W fazie Tierras Largas (1400–1150 p.n.e.) pojawiła się już wspomniana ceramika czerwona na płowym tle, która wykazuje dużą różnorodność form – od misek i pękatych garnków z szyjką aż po talerze i pękate naczynia o płaskim dnie i rozchylonych ściankach. Naczynia te zaczęto pokrywać zróżnicowaną dekoracją geometryczną, która tworzy na powierzchni regularne i symetryczne wzory: szkarłatne pasy na krawędziach, czerwone linie równoległe, kanciaste, zygzakowate itp.

Na wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej znaleziono dowody na udomowienie kukurydzy w Tamaulipas ok. 2350 r. p.n.e., a także słonecznika w Santa Elena (Tabasco) ok. 2150 r. p.n.e.

Niedawne odkrycia lingwistyczne wskazują, że przed 1850 p.n.e. na przesmyku Tehuantepec i wybrzeżu pacyficznym Chiapas oraz w Gwatemali i zachodnim Salwadorze mówiono językiem określanym dziś jako protomixe-zoque. Grupy posługujące się tym językiem odpowiadają kulturze archeologicznej, którą określono mianem Mokaya. Po 1800 p.n.e. język protomixe-zoque rozpadł się na dwa różne języki: protomixe (1800–400/100 p.n.e.) i protozoque (1800–400 p.n.e.). Językami tymi mówiono w dużych i małych wioskach w regionie przesmyku Tehuantepec i wybrzeża pacyficznego; łączyły się one także z późniejszą cywilizacją olmecką.

Chociaż rozwój olmeckiego fenomenu kulturowego nastąpił w środkowym okresie preklasycznym, to opanowywanie terenów między rzekami Grijalva i Papaloapan przez osiadłe grupy trwało od wczesnego okresu preklasycznego. Świadczą o tym pozostałości domostw i ślady po słupach, które tworzyły szkielet chaty, znalezione w górnych warstwach bagiennego terenu otaczającego wyspę La Venta. Najwcześniejsze ślady zasiedlenia San Lorenzo również pochodzą z 1500 p.n.e., a niektóre można datować mniej więcej na 1350 p.n.e.

Mieszkańcy wiosek położonych na przesmyku Tehuantepec i wybrzeżach Pacyfiku zapoczątkowali tradycję ceramiczną odmienną od występującej w Oaxace i centralnym Meksyku ceramiki czerwonej na płowym tle. Najstarsze naczynia pochodzą z tzw. fazy Barra (1850–1650 p.n.e.) i świadczą o wysokim stopniu wyrafinowania, są to bowiem garnki i pękate naczynia o płaskim spodzie, z krótką szyjką lub bez, starannie polerowane i dekorowane pionowymi kanelurami (żłobkowaniem) oraz diagonalnymi lub spiralnym wzorami przy zastosowaniu technik nacinania i nakłuwania. Ceramika została wykonana w kolorach czerwonym, pomarańczowym lub kremowym (ta ostatnia odmiana ma na krawędziach czerwone brzegi). Domy z tego okresu miały niewielkie rozmiary i budowano je z liści palmy. Datowanie metodą radiowęglową stanowiska Chalchuapa w Salwadorze wskazuje, iż osada ta została założona ok. 1750 p.n.e. W fazie Locona (1650–1500 p.n.e.) ceramikę nadal polerowano, ale nie stosowano już nacinania i nakłuwania czy puncowania. Pojawiły się misy o płaskim spodzie i rozchylających się bokach, duże garnki na nóżkach, talerze i kubki cylindryczne, jak również pierwsze figurki z gliny. Posążki kobiet ukazują nagie postacie, a figurki męskie przedstawiają przywódców lub starych, otyłych szamanów w pozycji siedzącej; są częściowo ubrani, a niektórzy z nich mają wyszukane pektorały i zwierzęce maski. Na stanowisku Paso de la Amada w stanie Chiapas odkryto znacznych rozmiarów konstrukcję na planie owalnym o wymiarach 22 na 12 m, w której sukcesywnie wybudowano osiem kompleksów mieszkalnych. Uważa się, że jest to dom wodza lub władcy, co wskazuje na istnienie już w owym czasie określonej hierarchii społecznej. W fazie Ocós (1500–1350 p.n.e.) tryb życia był bardziej rozwinięty, ponieważ domy miały ściany z pobielanej wapnem cegły adobe12 i były stawiane na niewielkich wzniesieniach, żeby uniknąć podtopień. Ceramika i tradycja życia w wioskach południowego Veracruz i zachodniego Tabasco, jak również na nizinach Chiapas przypominały kultury zespołu Locona-Ocós na wybrzeżu Chiapas i Gwatemali, co stanowi poparcie hipotezy o istnieniu na przesmyku Tehuantepec i wybrzeżu Pacyfiku regionu kulturowego wyraźnie odmiennego pod względem archeologicznym i językowym (język z rodziny mixe-zoque)13. Istnieje zatem możliwość, że tereny nad Pacyfikiem były zamieszkiwane nie tylko przez osoby posługujące się językami z rodziny mixe-zoque, ale i przez przedstawicieli innych rodzin językowych, m.in. rodziny mayance.

Ustalenie początków życia osadniczego na wyżynach obszaru zamieszkiwanego przez Majów jak dotąd pozostaje nierozwiązaną kwestią. W 1300 p.n.e. Cueva de Santa Marta w stanie Chiapas była zajmowana przez osiadłych rolników, ale w Cuenca del K’iche’ w Gwatemali nadal – aż do ok. 1200 p.n.e. – przebywali łowcy i zbieracze. Jak już wiadomo, na karaibskim wybrzeżu Belize od epoki późnego cenolitu ulokowane były obozowiska zbieraczy muszli, a od 3000 p.n.e. również stałe wioski protorolnicze, których mieszkańcy opanowali techniki karczunku (świadczą o tym kamienne siekiery do wycinki drzew). Analiza pyłków roślinnych wskazuje, że ok. 2500 p.n.e. owi zbieracze-łowcy z Belize przeniknęli na niziny Petén, trzebiąc połacie tropikalnego lasu, aby uprawiać rośliny uzupełniające ich dietę. Jednak upowszechnienie się osiadłego, rolniczego trybu życia w tym regionie i na półwyspie Jukatan nastąpiło dopiero z nastaniem środkowego okresu preklasycznego.