Читать книгу Nowa Historia Meksyku - Erik Velasquez Garcia - Страница 16

Okres ten charakteryzuje się odczuwalnym wzrostem siły roboczej, który doprowadził do budowy i utrzymywania monumentalnych budowli publicznych, infrastruktury hydrotechnicznej zawiązanej z irygacją i magazynowaniem wody, a także dróg, tarasów i „podniesionych pól”22, które umożliwiły produkcję żywności na niespotykaną dotąd skalę. Wszystko to świadczy o znacznym wzroście populacji, jak również o istnieniu bardzo dobrze zorganizowanego centralnego systemu zarządzania. Sceny i teksty hieroglificzne z obszaru Majów potwierdzają, że dawne wodzostwa zostały zastąpione systemem indywidualnych władców (ajawtaak)23, którzy swoje prawa polityczne opierali na charyzmie wojskowej i religijnej oraz na przynależności do określonej linii dynastycznej z mitycznym założycielem. Chociaż nie wiemy, czy podobne zjawisko wystąpiło w innych regionach Meozameryki, to pojawiają się opinie, że w późnym okresie preklasycznym wyłoniły się pierwsze społeczności typu państwowego. Z pewnością w tej epoce istniały już duże różnice pod względem rozmiarów i złożoności ośrodków, co odzwierciedla głębokie podziały związane z kontrolą zasobów ludzkich i naturalnych.

W ostatnich wiekach późnego okresu preklasycznego (znanego też jako protoklasyczny) na centralnym płaskowyżu Meksyku, ziemiach Majów i wybrzeżu Zatoki Meksykańskiej doszło do niewyjaśnionego upadku stolic preklasycznych, które zostały nagle opuszczone. Niedawne badania wskazują, że przyczyną mogła być transformacja demograficzna, która doprowadziła do skupienia ludności w kilku nowych stolicach (Cholula, El Pital, Teotihuacan, Tikal itd.). W porównaniu z dawnymi wodzostwami, które zarządzały bardziej rozproszoną ludnością, system rządów w nowych ośrodkach był wyraźnie scentralizowany.

Pod względem kultury można stwierdzić, że w późnym okresie preklasycznym rozwinęły się w Mezoameryce różne systemy pisma (tzw. pismo przesmyku [Tehuantepec]24, majowskie, zapoteckie itd.), wykształcone przez społeczeństwa, które zaadaptowały olmecką koncepcję do własnych potrzeb językowych. Chociaż notacja kalendarzowa i zapisywanie liczb pojawiły się w Oaxace – zapewne – pod koniec środkowego okresu preklasycznego, to w późnym okresie preklasycznym niezwykle się rozwinęły, czego świadectwem jest przede wszystkim wynalezienie pozycyjnego systemu zapisu liczb (do tzw. Długiej Rachuby), który oznaczał powstanie znaku do zapisywania wartości zero i daty początkowej o charakterze mitycznym, wyznaczonej na rok 3114 p.n.e. Na ile nam wiadomo, ten system numeracji używany był jedynie do celów związanych z kalendarzem i umożliwiał oznaczanie wydarzeń historycznych z niesłychaną precyzją, bez powtórzenia tej samej daty na przestrzeni 5125 lat. Najwcześniejsze zapisy tego systemu znajdują się na zabytkach tzw. pisma przesmyku, mianowicie na Steli 2 z Chiapa de Corzo (36 p.n.e.) i Steli C z Tres Zapotes (32 p.n.e.), które choć nie zawierają dosłownie znaku graficznego zero, implikują jego istnienie – na sześćset lat przed użyciem zera w Indiach.

Mapa 1.5 Lokalizacja stanowisk – późny okres preklasyczny

W Dolinie Meksyku najważniejszym ośrodkiem tej epoki była niewątpliwie duża protomiejska wioska Cuicuilco, wybudowana na bardzo żyznych ziemiach i wyposażona w kanały nawadniające. Ok. 200 r. p.n.e. zamieszkiwało ją już 200 tys. osób, a jej wielka okrągła świątynia wznosiła się na wysokość 27 m. Jedynym miejscem w regionie, które rywalizowało z tą osadą pod względem liczby ludności, była dolina Teotihuacan mająca w latach 300–100 p.n.e. populację ok. 53 tys. osób. O historii Cuicuilco wiemy bardzo mało, gdyż większość jego pozostałości została pogrzebana pod warstwą lawy po erupcji wulkanu Xitle, która nastąpiła ok. 100 r. p.n.e. Po tym wydarzeniu część ludności mieszkała tam nadal do 400 r. n.e., kiedy to została pochłonięta przez strumień lawy pochodzącej tym razem z wulkanu Ajusco.

Szczytowy moment rozwoju kulturalnego i demograficznego Doliny Puebli i Tlaxcali sytuuje się w fazie Tezoquipan (400–100 p.n.e.). Odnotowano wielką liczbę osad z tej epoki, a zapewniające środki utrzymania ziemie uprawne musiały leżeć w pobliżu. Biorąc pod uwagę złożoność i rozmiary tych ośrodków, należy uznać, że występowała tam hierarchizacja, a w wielu z nich istniały cmentarzyska, pałace (usytuowane na niskich platformach struktury o wielu pomieszczeniach), piramidy i tarasy. Stanowiska archeologiczne znajdujące się w tym regionie to: Atlantepec, Coyotzingo, Cuajimalpa, Moyotzingo, San José Tetel i Xochitecatl (na północy doliny), Capulac, Chachapan, Las Vegas, Los Teteles de San Miguel i San Aparicio (na wschodzie), ale przede wszystkim Amaluacan, w którym jest wiele zespołów piramidalnych usytuowanych wokół placów, jak również Totimehuacan z ośmioma piramidami zbudowanymi w różnych okresach. W zachodniej części doliny na uwagę zasługują: Colotzingo z czternastoma kopcami, San Francisco Coapan ze strukturami dochodzącymi do wysokości 200 m i Tlalancaleca z 24 dużymi budynkami, przy czym kilka z nich wykazuje już styl architektoniczny talud-tablero (element skośny, czyli talud, spoczywa na platformie z czołową ścianą – tablero, na przemian, tworząc strukturę piramidy), który kilkaset lat później będzie tak często stosowany w Teotihuacan. Zdaniem niektórych autorów rządy w tych osadach opierały się na systemie politycznym podobnym do wodzostwa.

W końcowym okresie preklasycznym (100 p.n.e. – 200 n.e.) większość tych osad stopniowo opuszczano, gdyż ludność zaczęła grupować się jedynie w dwóch strategicznych ośrodkach, mianowicie w Choluli i Totimehuacan. Wyniki niedawnych prac geologicznych i archeologicznych sugerują, że do intensyfikacji tego procesu przyczyniła się erupcja wulkanu Popocatepetl w połowie I w. n.e. Kataklizm ten pogrzebał setki domów na północno-wschodnich zboczach wulkanu, zabił tysiące osób i miał negatywny wpływ na produkcję rolną na rozległych obszarach. Z wulkanicznego terenu Pedregal de Nealtican wykopano nietknięte pozostałości Tetimpy, ośrodka założonego ok. 700–500 p.n.e. u podnóża pasma Sierra Nevada i pogrzebanego pod lawą w czasie wspomnianego wybuchu. Jego domy z bajareque, wybudowane na niskich platformach w systemie talud-tablero, stały wokół dziedzińców z małymi świątyniami, które jednocześnie naśladowały kształt wulkanu. Spichlerze wykonane z gliny i słomy, budowane na kamiennych cokołach, zastąpiły dawne studnie używane do przechowywania kukurydzy.

Przypuszcza się, że erupcja wulkanu wpłynęła również na południowe i wschodnie części Doliny Meksyku. Region ten, podobnie jak tereny w Dolinie Puebli i Tlaxcali, doświadczył wyraźnej ruralizacji i spadku liczby ludności. W latach 100 p.n.e. – 100 n.e. populacja w dolinie Teotihuacan zmniejszyła się do 27 tys. mieszkańców, chociaż począwszy od I w. n.e. ośrodek ten – tak jak Cholula – zaczął przyjmować społeczność, która przeżyła wybuchy wulkanu, co doprowadziło do jego szybkiego rozwoju. Piramidy Słońca i Księżyca, podobnie jak pierwsze dwa etapy konstrukcyjne Wielkiej Piramidy w Choluli, musiały zatem zostać ukończone w ciągu dwóch pierwszych wieków naszej ery.

W okresie 400 p.n.e. – 100 n.e. na południowym wschodzie stanu Guanajuato oraz obszarach przylegających do stanu Michoacán rozwijała się kultura Chupícuaro, która wzięła nazwę od ośrodka zlokalizowanego niedaleko Acámbaro, zatopionego w 1949 r. przez wody sztucznego zbiornika Solís. Twórcy ceramiki z Chupícuaro prawdopodobnie jako pierwsi w Mezoameryce opanowali technikę malowania przed wypaleniem, nakładali bowiem gładką warstwę intensywnych pigmentów (czerwieni, czerni, żółci) na neutralne tła w kolorze beżowym, tworząc kompozycje malarskie, w których dominuje symetria i zmienne połączenie kilku wzorów geometrycznych, takich jak linie, krzyżyki, kwadraty, romby i trójkąty. Naczynia te nie zostały odnalezione w grobowcach, ale na powierzchni, nie chodzi więc o sztukę funeralną. Z ceramiką tą łączy się dwa style: pełnych w środku figurek z gliny (z obfitą dekoracją) i polichromowanych wydrążonych figur, których zdobienia imitują rysunki na naczyniach. Głównym tematem tych rzeźb jest naga kobieta, a proste przedstawienie jej postaci kontrastuje z wyszukaną fryzurą i nakryciem głowy; może to być związane z tym, że w Mezoameryce osobowość jednostki umiejscawiano właśnie w tej przestrzeni, czyli dookoła głowy. Mamy tu jednak do czynienia z tradycją, która redukuje formy do samej esencji, dlatego nazywa się ją sztuką minimalistyczną. Ceramika z Chupícuaro miała duży wpływ na inne regiony Mezoameryki, zwłaszcza na Cuicuilco oraz Doliny Puebli i Tlaxcali.

Ok. 300 r. p.n.e. w rejonie Colimy, Jalisco, Nayarit i regionach sąsiadujących ze stanami Michoacán i Zacatecas powstaje ważna kultura określana mianem „grobów szybowych” (hiszp. tumbas de tiro), której pozostałości archeologiczne znajdują się w największej liczbie i skoncentrowaniu na terenach wokół wulkanu Tequila. Najwyrazistsze cechy tej tradycji kulturowej, która przetrwała aż do 600 r. n.e., to kolisty, koncentryczny model zabudowy, którego trzonem jest masywna konstrukcja architektoniczna o podobnym planie, tzn. kolistym i koncentrycznym (tzw. guachimontón). W tym wypadku mamy do czynienia z silnie rozwiniętą tradycją grobów szybowych składających się z jednej lub wielu komór o znacznej różnorodności form i odmian (rodzaj architektury podziemnej), a także z szeroko praktykowanym wytwarzaniem pełnych i pustych w środku glinianych figur, które składano we wnętrzu grobów. Ich tematyka wiąże się z życiem człowieka. Funkcja tych rzeźb polegała na zachowaniu żywości tych pogrzebanych osób, mimo że tylko w nielicznych przypadkach starano się odwzorować ich indywidualne cechy fizjonomiczne. Niektóre z tych figur – ukazujące postacie, które stoją bądź siedzą, niosą różne przedmioty, takie jak broń czy naczynia, trzymają w ramionach dzieci lub wykonują różne inne czynności – sprawiają wrażenie zatrzymanych w ruchu i odznaczających się wielką żywotnością i ekspresją, która jakby kontrastowała z kontekstem funeralnym. Historycy sztuki zidentyfikowali co najmniej szesnaście stylów stworzonych w różnych momentach i regionach. Niektóre obiekty bardziej przypominają autentyczne makiety niż gliniane rzeźby. Przedstawione na nich postacie biorą udział w ucztach pałacowych, grają w piłkę lub praktykują rytuał palo volador25. W odróżnieniu od naturalizmu figurek z terakoty, których głównym tematem jest sam człowiek, naczynia z grobów szybowych są przedmiotami starannie wypolerowanymi, bogato ornamentowanymi, nacinanymi lub malowanymi, z przewagą sztuki abstrakcyjnej i geometrycznej. Mogą one kojarzyć się z różnymi koncepcjami kosmologicznymi.

Wydaje się, że różne społeczeństwa zamieszkujące doliny Oaxaki połączyły się ok. 500 r. p.n.e., co mogło dać początek wspólnemu organizmowi politycznemu z siedzibą w Monte Albán. Rzeczywiście to możliwe, że trzy dzielnice tego miasta, rozdzielone strefami publicznymi, reprezentowały rody wywodzące się z trzech dolin: Etla, Mitla-Tlacolula i Valle Grande. W pierwszej fazie rozwoju tego ośrodka (500–200 p.n.e.) na wzgórzu, na którym miało zostać wybudowane Monte Albán, przeprowadzono ogromne prace przy wyrównywaniu poziomu gruntu. Łączyło się to z tytaniczną pracą, która musiała być organizowana przez centralną siłę polityczną, cieszącą się znacznym autorytetem. Szacuje się, że ok. 200 r. p.n.e. w Monte Albán mieszkało 5 tys. osób, podczas gdy drugorzędne ośrodki w dolinach liczyły do 200 osadników. Najbardziej charakterystyczną strukturą miasta z tej epoki jest Budynek Tancerzy (Edificio de los Danzantes), na którym umieszczono 300 płaskorzeźbionych płyt kamiennych przedstawiających okaleczonych jeńców, a niektóre z nich zawierają teksty hieroglificzne. Płyty 139, 140 oraz 141/104 stanowią dowód na to, że zapoteccy26 skrybowie rejestrowali daty kalendarza liczącego 260 (cykl piye) i 365 (cykl yza) dni, a datom tym towarzyszyły liczebniki zapisywane za pomocą kresek i kropek, jak również złożone teksty zawierające czasowniki oraz nazwy podmiotów i dopełnień. W tym czasie na północnych, północno-wschodnich i zachodnich zboczach Monte Albán wybudowano długi na 3 km mur obronny, powstały też wtedy pierwsze kamienne groby.

W drugiej fazie rozwoju (200 p.n.e. – 250 n.e.) ludność Monte Albán osiągnęła liczbę 14 tys. mieszkańców. W epoce tej rola miasta jako głównego ośrodka regionalnej tożsamości mogła być jeszcze bardziej widoczna jako odpowiedź na znaczenie i wpływy wywierane przez Teotihuacan. Główny plac Monte Albán został ukończony i wybrukowany kamieniami, podczas gdy dwusalowe świątynie świadczą o wykształceniu oficjalnego kultu państwowego. 140 płaskorzeźbionych płyt kamiennych umieszczonych na Budowli J stanowi pisany rejestr wojen lub podbojów i choć żadnej z tych inskrypcji formalnie nie odczytano, przypuszcza się, że wśród podbitych ośrodków znajdowały się Cuicatlan i Tototepec. Uważa się, że w owej epoce Monte Albán liczyło 2899 zwykłych domów i 57 rezydencji elity (wiele pomieszczeń wokół dziedzińca), a warstwy społeczne były bardzo zróżnicowane. Zdaniem badaczy na tzw. Platformie Północnej stał pałac, który był siedzibą władz. Dach jednej z sal podtrzymywany był przez kolumny i monumentalne pilastry. Wypada wspomnieć, że w mieście nie odnaleziono żadnego targu ani śladów wyspecjalizowanej produkcji rzemieślniczej.

W dolinach przylegających do Monte Albán istniało wiele ośrodków drugo – i trzeciorzędnych, chociaż w oewj epoce były one większe i bardziej rozbudowane niż w poprzedniej fazie. Najważniejszym z nich było San José Mogote, w którym znajdowały się boiska do gry w piłkę, pałace, świątynie i plac o wymiarach 300 na 500 m.

Mimo iż środkowa część dzisiejszego stanu Veracruz była gęsto zasiedlona w późnym okresie preklasycznym, od początku I w. n.e. wystąpiło tu zjawisko identyczne z tym, które obserwowaliśmy na centralnym płaskowyżu Meksyku, ponieważ znaczne obszary szybko uległy wyludnieniu i dotyczyło to nawet tak ważnych ośrodków jak Las Higueras i Santa Lucía. Do takiej sytuacji przyczyniło się prawdopodobnie to, że w okresie protoklasycznym (100–300 n.e.) dochodziło do przemieszczania się ludności w miejsca zasobne i strategicznie istotne z punktu widzenia handlowego, zwłaszcza do El Pital, leżącego w dolnym biegu rzeki Nautla ośrodka o imponujących rozmiarach. W czasie rozkwitu, który trwał aż do okresu klasycznego wczesnego, El Pital liczyło ponad 100 budynków o wysokości sięgającej nawet 35 m, miało co najmniej osiem boisk do gry w pelotę, monumentalne świątynie zgrupowane wokół placów, wydłużone platformy i rozległy system „podniesionych pól” nawadnianych kanałami. U schyłku okresu preklasycznego El Pital miało znaczącą liczbę mieszkańców, a jego powstanie prawdopodobnie należy łączyć z politycznym i handlowym wpływem Teotihuacan.

Na południowym wschodzie stanu Veracruz i na zachodzie stanu Tabasco nadal były zamieszkiwane niektóre dawne ośrodki olmeckie. Tak było w przypadku Tres Zapotes, którego rozkwit przypadł na okres 400 p.n.e. – 300 n.e. Z tej samej epoki pochodzi Cerro de las Mesas, ale jego świetność trwała także w okresie klasycznym wczesnym. Ludy zamieszkujące ten region posługiwały się złożonym systemem zapisu znanym jako pismo przesmyku. Chociaż jeszcze go nie odczytano, istnieją mocne argumenty za tym, że służyło do zapisu języka pochodzącego od protozoque. Brak danych stratygraficznych nie pozwala powiedzieć nic więcej na temat kontekstu owych inskrypcji, aczkolwiek niektóre z nich mają daty zapisane zgodnie z Długą Rachubą (zob. s. 81), co pozwala je precyzyjnie datować. Oprócz już wspomnianych Steli 2 z Chiapa de Corzo (36 p.n.e.) i Steli C z Tres Zapotes (32 p.n.e.) długością tekstów hieroglificznych wyróżniają się także Stela 1 z La Mojarra (156 n.e.) i Statuetka z Tuxtli (162 n.e.). Kanciasty styl znaków graficznych oraz ogólnie niewielka liczba zabytków pisanych prowadzą do wniosku, że większość tekstów ryto w drewnie. Aktualne dane wskazują, że pismo przesmyku było w użyciu w późnym okresie preklasycznym i klasycznym wczesnym. Niedawne badania sugerują, że pierwsi majowscy skrybowie zaczerpnęli z tego właśnie pisma repertuar znaków graficznych i zaadaptowali je do swojego języka, czemu mogła sprzyjać nie tylko bliskość geograficzna obu kultur, lecz także fakt, że teksty zapisane pismem przesmyku prawdopodobnie miały znaki fonograficzne o strukturze CV (spółgłoska plus samogłoska), co dobrze odpowiadało charakterowi języków z rodziny mayance. W każdym razie ludy zamieszkujące przesmyk Tehuantepec stosowały Długą Rachubę wcześniej niż Majowie.

Ocenia się, że między rokiem 500 a 300 p.n.e. Izapa została ponownie zajęta przez ludzi mających styczność z mixe-zoque. Szczyt rozwoju tego ośrodka przypada na lata 300–50 p.n.e., kiedy wybudowano większość Zespołu Głównego, składającego się z ziemnych platform obłożonych otoczakami rzecznymi i licowanych cegłą adobe lub gliną. Obszar ten służył do odprawiania ceremonii i do grzebania zmarłych. Z tej epoki pochodzą słynne rzeźbione zabytki (ołtarze i stele) z przedstawieniami o charakterze mitologicznym. Współcześni badacze powołują się na szczególny styl tych obiektów (styl Izapa), gdy z grubsza odnoszą się do scen rzeźbionych przez Majów i ludy z wybrzeża Pacyfiku w okresie preklasycznym późnym.

Na wybrzeżu Gwatemali po upadku La Blanca jako główny ośrodek prowincji mixe-zoque umocniło się El Ujuxte. Tamtejsze monumentalne platformy z ziemi składają się na regularną siatkę ulic, które przecinają się pod kątem prostym, co rzadko występuje w ośrodkach przedhiszpańskich mezoamerykańskiego południowego wschodu. Swoje kulturowe apogeum El Ujuxte osiągnęło między rokiem 400 p.n.e. a 100 n.e.

Większym ośrodkiem było Tak’alik Ab’aj, którego centrum składa się z dużych tarasów schodkowych, zorientowanych zgodnie z osią północ–południe. Przypuszcza się, że w latach 400–200 p.n.e. rządzone było przez dynastię mixe-zoque. Od tej ostatniej daty aż do roku 150 n.e. można dostrzec drastyczną zmianę w planach zagospodarowania przestrzennego i architektonicznego, jak również pojawienie się rzeźbionych konstrukcji z portretami rządzących, a także tekstów pisanych i przykładów Długiej Rachuby (najsłynniejsza jest Stela 5, która nosi datę odpowiadającą 126 n.e.). Wysuwano teorie, że od 200 r. p.n.e. Tak’alik Ab’aj było rządzone przez ludzi powiązanych z kulturą majowską, chociaż ciągłość ceramiki Ocosito i pewne cechy epigraficzne Steli 5 wskazują, iż w całym okresie preklasycznym późnym charakter populacji utrzymał się bez żadnych istotnych zmian. Dowodem na to, że przynajmniej w latach 400–200 p.n.e. mówiono tutaj jednym z języków mixe-zoque, jest Ołtarz 48, ponieważ znajdujące się na nim inskrypcje odzwierciedlają model syntaktyczny podmiot-orzeczenie (SV), który jest właściwy językom mixe-zoque.

Innym ważnym ośrodkiem w tamtym czasie była Chalchuapa, której elita rządząca opierała swoją pozycję ekonomiczną na eksploatacji pobliskiej kopalni obsydianu w Ixtepeque. Chalchuapa stanowiła główny ośrodek produkcji ceramiki Usulatán – luksusowych i prestiżowych naczyń, którymi handlowano nawet z odległymi miejscami i które obok ceramiki z Chupícuaro stanowiły pierwszą w Mezoameryce tradycję naczyń polichromowanych dwu – i trójbarwnych. Najpopularniejszą techniką stosowaną przy wyrobie ceramiki Usulatán było zdobienie negatywem, za pomocą falistych linii rysowanych rozpuszczalną substancją, która podczas wypalania pozostawia ślady w jaśniejszych kolorach. W odniesieniu do ceramiki cechą wyróżniającą tę epokę są także naczynia zoomorficzne w kształcie ssaków, podtrzymywane przez cztery pękate nóżki.

Wreszcie Stela 1 z El Baúl, ośrodka położonego również na wybrzeżu Pacyfiku, ma datę w Długiej Rachubie, która odpowiada dacie 11 n.e. Na wspomnianej steli widnieje postać wyrzeźbiona we wczesnym stylu Majów.

Zmiany szlaków handlowych i upadek produkcji rolnej musiały przyczynić się do opuszczenia tych ośrodków na wybrzeżu Pacyfiku w pierwszych wiekach naszej ery. Potężna erupcja wulkanu Ilopango, do której doszło ok. 429 r. n.e., ostatecznie dobiła te społeczności, i tak będące już wtedy w fazie schyłkowej.

Położone na wyżynach gwatemalskich Kaminaljuyú przeżywało wówczas okres największego zaludnienia i rozkwitu działalności budowlanej. Powstały wielkie kanały irygacyjne doprowadzające wodę z jeziora Miraflores. Największy z nich miał 2 km długości, 18 m szerokości i 8 m głębokości. Podstawą zamożności tego miasta były wykorzystanie i eksport różnych minerałów, takich jak cynober, hematyt, jadeit, mika i obsydian, przy czym ten ostatni wydobywano z nieprzebranych złóż w El Chayal. W owej epoce Kaminaljuyú osiągnęło niesamowite rozmiary, wzniesiono w nim liczne budowle i rzeźbione monumenty z długimi tekstami hieroglificznymi w języku majowskim, z datami z cyklu kalendarzowego tzolk’in (260 dni) oraz ha’ab (365 dni). Świątynia funeralna znaleziona w Strukturze E-III-3 świadczy o wspaniałości życia lokalnych władców, gdyż przy szkielecie miejscowego notabla znaleziono trzech młodzieńców złożonych w ofierze, maski i nakrycia głowy z jadeitu, paciorki ze szlachetnych kamieni, ości płaszczki, płytki z obsydianu, dynie malowane na stiuku, kryształy kwarcu używane do rytuałów oraz 157 naczyń ceramicznych. Zabytki Kaminaljuyú dostarczają dowodów na to, że władza należała do określonych jednostek (ajawtaak), zachowały się bowiem portrety władców dzierżących odpowiednie symbole religijne i militarne. Monument 65 (ok. 200 p.n.e. – 200 n.e.) zawiera przedstawienie trzech władców, którzy spoglądają na jeńców wojennych; wszystkie postacie mają na nakryciu głowy swoje imię glificzne, a jeden z władców prawdopodobnie nazywał się Yop[aat] Xook. Te hieroglificzne antroponimy są zapisane w jednym z języków Majów.

Ilustracja 1.4 Znane nam inskrypcje pisma przesmyku

Jedynym chyba miastem, które w owej epoce mogło rywalizować z Kaminaljuyú, było El Mirador, znajdujące się na północy regionu Petén. Chociaż ośrodek ten powstał w środkowym okresie preklasycznym, jego rozkwit nastąpił w późnym okresie preklasycznym. El Mirador – podobnie jak Nakbé – powstało na osi wschód–zachód, co było odejściem od tradycji olmeckiej, która wolała orientację północ–południe. Jedną z charakterystycznych cech architektonicznych tego ośrodka było budowanie świątyń triadycznych: wysokich platform piramidalnych ze sztukaterią na gzymsach kolejnych pięter, które „opasywały” piramidę27. Szczyt zwieńczony był trzema świątyniami otaczającymi mały placyk (jedna świątynia w głębi, a nieco niżej dwie pozostałe). Znaczenie tych świątyń triadycznych nie jest całkowicie jasne, chociaż należy zaznaczyć, że według majowskich relacji mitycznych dotyczących stworzenia, obecnych na inskrypcjach okresu klasycznego (200–909 n.e.), bogowie ułożyli na krawędzi nieba trzy kamienie, które posłużyły do zbudowania świata. Również bogowie będący patronami miast takich jak Caracol i Palenque byli trzema braćmi, którzy narodzili się w czasach mitycznych. Istnienie świątyń triadycznych w El Mirador, Cerros, Dzibanché (Grupa Kinichná), Ichkabal, Lamanái, Nohmul, Tikal i Uaxactún wskazuje, że już w późnym okresie preklasycznym z liczbą trzy wiązano złożoną symbolikę kosmologiczną albo mityczną, lub obie jednocześnie. W przypadku El Mirador wielka świątynia triadyczna El Tigre – tzw. Piramida Jaguara – dominuje w kompleksie Grupy Zachodniej. Maszkarony ze stiuku flankują schody, które prowadzą na szczyt mniejszej platformy triadycznej, położonej na południe od Zespołu Jaguara. Rzeźbienie takich maszkaronów rozwijało się w późnym okresie preklasycznym i wczesnym klasycznym na nizinach Majów, tworząc ważną tradycję. Figury te wyobrażały przodków, jaguary lub byty kosmologiczne, takie jak Słońce, Wenus czy bóg kukurydzy (Ju’n Ixiim), a najokazalsze ich przykłady można znaleźć w Cerros, Cival, Ichkabal i Uaxactún. Większa część Akropolu Centralnego w El Mirador została zbudowana w środkowym okresie preklasycznym; główna struktura to monumentalny zespół architektoniczny znany jako Grupa Danta, która składa się z trzech gigantycznych platform leżących jedna na drugiej. Platforma dolna ma 300 m długości i 7 m wysokości; podtrzymuje grupę budynków, łącznie z triadyczną piramidą. Druga platforma również ma wysokość 7 m, podczas gdy najwyższa z nich ma 21 m wysokości, a na jej wierzchołku znajduje się wysoka świątynia triadyczna, która liczy 70 m wysokości w stosunku do poziomu selwy. Analiza metodą węglową pozwoliła stwierdzić, że ta ogromna struktura architektoniczna została ukończona ok. 180 r. n.e. Należy wspomnieć, że El Mirador stanowiło ośrodek, z którego wychodziły „podwyższone drogi” (sakb’ih), łączące go z Nakbé i innymi ośrodkami na północy Petén, zapewniając jednocześnie łączność między poszczególnymi kompleksami architektonicznymi wewnątrz miasta.

W owym czasie na nizinach Majów doszło do wykształcenia się nowego stylu ceramiki zwanej Chicanel (400 p.n.e. – 100 n.e.). Wyroby Chicanel dzieliły się na naczynia do użytku domowego i naczynia o specjalnym przeznaczeniu (ceramika rytualna, funeralna i luksusowa). Ścianki tych naczyń są niezwykle grube, a ich powierzchnia wygląda jak nawoskowana, ale w mniejszym stopniu niż ceramika Mamom. Chociaż były wytwarzane w różnych kolorach, dominują brunatne odmiany czerwieni (typ Sierra Rojo). W tej epoce licznie występują także naczynia trypoidalne i tetrapoidalne (na trzech i czterech nóżkach), przestano jednak produkować figurki i świstawki.

W późnym okresie preklasycznym upowszechniło się stosowanie pisma hieroglificznego Majów, lecz materiał, którym dysponujemy, nie jest zbyt obfity z uwagi na to, że najpewniej wiele tekstów ryto lub malowano na materiałach nietrwałych. Oprócz umieszczonej na Steli 2 w El Mirador inskrypcji, która uległa erozji, do ważniejszych przykładów ówczesnych dzieł sztuki i rzemiosła należą niezwykłe malowidła ścienne w San Bartolo (Struktura Sub-V, ok. 300–200 p.n.e. i Sub-1 z tzw. Grupy Pinturas, ok. 100 p.n.e.), płaskorzeźba w Cueva de Loltún (Jukatan), a także szpikulec z kości służący do rytualnego upuszczania krwi z Kichpanhá, zausznice z jadeitu z Pomony (Belize) i wiele innych przedmiotów przenośnych, których pochodzenia i przeznaczenia nie jesteśmy pewni. Teksty te nie są całkowicie odczytane, chociaż można zrozumieć niektóre hieroglify. Możliwe, że zostały zapisane w wymarłym języku Majów znanym jako protoch’olano.

Ilustracja 1.5 Rekonstrukcja kompleksu architektonicznego El Tigre, należącego do Zespołu Zachodniego w El Mirador, region Petén, Gwatemala

Jedną z najważniejszych informacji dostarczanych nam przez owe teksty hieroglificzne jest obecność rzeczownika ajaw – „szlachetny”, „pan” lub „król-władca” – który razem ze sceną intronizacji znajdującą się na freskach w San Bartolo pozwala stwierdzić, że główne założenia polityczne i ideologiczne majowskich tworów politycznych (zwanych ajawil) okresu klasycznego (200–909 n.e.) istniały od późnego okresu preklasycznego, chociaż mogły też powstać nieco wcześniej w Nakbé. Jak się wydaje, wielu klasycznych władców wspomina o legendarnym miejscu określanym jako Chi – Tron lub Chi – Ołtarz, które było łączone z początkiem dynastii majowskich oraz ich instytucji politycznych. Jedna z hipotez sugeruje, że toponim ten odnosi się w retrospektywny sposób do miasta El Mirador, uważanego przez niektórych autorów za pierwsze wielkie państwo na nizinach Majów. Jednakże znalezione niedawno w Dzibanché dwa teksty hieroglificzne wskazują, że Chi – Ołtarz mogło być miejscem, które naprawdę istniało i znajdowało się nieopodal Dzibanché, na południu stanu Quintana Roo.

W późnym okresie preklasycznym zaczęto wznosić budynki i groble z obrabianych kamieni z tzw. pozornym sklepieniem Majów28, boiska do gry w pelotę (ujednoliconego typu), jak również zespoły architektoniczne określane ogólnie mianem Grupy E: piramida usytuowana po zachodniej stronie placu, mająca służyć obserwacjom rocznej drogi Słońca na horyzoncie, wznoszona na trzech strukturach usytuowanych na długiej platformie zbudowanej po przeciwnej, wschodniej stronie tego samego placu. Znane przykłady takich struktur jak Grupa E znajdują się w El Caracol, El Mirador, Tikal i Uaxactún.

Podobnie jak w innych regionach Mezoameryki w pierwszych wiekach naszej ery również tropikalne niziny Petén były świadkiem upadku starych stolic preklasycznych. Cerros, El Mirador, Komchén i Nakbé zostały opuszczone między 100 a 300 r. n.e., a ludność zgromadziła się w takich ośrodkach jak Calakmul, Caracol, Dzibanché, Tikal i Uaxactún, które w późnym okresie preklasycznym miały skromne rozmiary. Nadal nie wiemy, co spowodowało ruchy ludności na znaczną skalę, choć można podejrzewać, iż w grę wchodziły złożone zmiany na szlakach handlowych – procesy, które dopiero zaczynamy rozumieć. Prawdopodobnie owe zmiany łączyły się z początkami Teotihuacan jako ośrodka posiadającego monopol na obsydian oraz ze schyłkiem ośrodków handlowych leżących na wybrzeżu Pacyfiku i wyżynach Majów.