Читать книгу Nowa Historia Meksyku - Erik Velasquez Garcia - Страница 15

W latach 1300–1250 p.n.e. w Dolinie Meksyku powstały różne regionalne stolice, a wśród nich Coapexco, Tlapacoya, Tlatilco i jeden ośrodek sub-Pedregal17. W południowych i zachodnich częściach doliny nastąpiła pewna unifikacja, gdyż wspomniane ośrodki panowały nad różnymi podporządkowanymi im osadami i tworzyły rdzeń rozwiniętych sieci handlowych, które zawiadywały dystrybucją wyspecjalizowanych produktów rzemieślniczych i dóbr egzotycznych. W ośrodkach tych znajdowały się budynki publiczne i boiska do gry w piłkę. Miały one własne zasoby ikonograficzne w stylu olmeckim i były zamieszkiwane przez znaczną populację podzieloną na wiele warstw społecznych, co pewnych badaczy skłania do używania określenia „społeczeństwa zhierarchizowane”. Między 1250 a 1000 p.n.e. w Coapexco na hektar przypadało 60 domów, przy czym niektóre z nich miały mury z cegły adobe i gładzone fasady pokryte warstwą gliny. Badania pyłków roślinnych wskazują, że w tej samej epoce nastąpił znaczny wyrąb lasów wskutek zwiększania się powierzchni pól uprawnych. Jednocześnie dowody archeologiczne świadczą o tym, że w owym okresie zwiększył się handel z bliskimi i dalekimi regionami, na co wskazuje ogromna różnorodność dóbr krążących w tej okolicy, takich jak asfalt, cynober, kwarc, jadeit, mika, obsydian, piryt i serpentyn. Istnieją też ślady pozwalające stwierdzić, że ok. 1000 r. p.n.e. doszło do znacznego rozwoju technik nawadniania w półpustynnym regionie na północy doliny (który zaczął być zasiedlany) i podkreśla się wykorzystanie jezior dzięki sztucznym polom uprawnym, nazywanym chinampas18. Ok. 700–600 r. p.n.e. w El Arbolillo i Zacatenco rozkwitł ośrodek ceramiczny, który cechowała duża ilość różnorodnych figurek kobiecych oraz talerzy o wygiętych brzegach.

Charakterystyczną cechą kulturową tego regionu są znalezione w Tlatilco liczne pieczęcie ceramiczne z zagadkowym linearnymi rysunkami. Prawdopodobnie był to system pisma, ale nie udało się tego potwierdzić, gdyż tylko niektóre z nich zostały rozszyfrowane. Z tego samego Tlatilco pochodzi pieczęć z przedstawieniem trzech znaków: głowy w stylu olmeckim, kwinkunksa oraz kwiatu o czterech płatkach. W tekście hieroglificznym kierunek zapisu powinien iść od prawej do lewej ze względu na to, że głowa jest skierowana w prawo (zasada ta wyznacza kierunek lektury w prawie wszystkich cywilizacjach). Nie znamy dokładnej daty wyrzeźbienia owych pieczęci. Gdyby wszystkie powstały mniej więcej w tym samym czasie i rzeczywiście przedstawiały dwa systemy pisma, można by wnioskować o obecności dwóch różnych ludów w Tlatilco, które pisały w bardzo odmiennych językach.

Ok. 600–500 r. p.n.e. pojawia się ośrodek protomiejski Cuicuilco, a jego powstanie oznacza koniec środkowego okresu preklasycznego w Dolinie Meksyku i stanowi kulminację długiej, ewolucyjnej sekwencji opartej na udanej eksploatacji środowiska.

Do niedawna uważano, że okresy preklasyczne środkowy i późny były najważniejszymi okresami w dziejach Doliny Puebli i Tlaxcali, gdyż w epokach tych nastąpiło duże zagęszczenie demograficzne i zwiększyła się koncentracja osad ludzkich, przy czym niektóre z nich osiągnęły znaczne rozmiary. W środkowym okresie preklasycznym ośrodki takie jak Gualupita, Tlalancaleca i Xochitecatl wybiły się jako największe i najbardziej złożone osady w rejonie Tlaxcali, podczas gdy Colotzingo osiągnęło najwyższą rangę w regionie Atlixco, a tę samą rolę na zachodzie Doliny Puebli i Tlaxcali odegrało Coapan. Inne ważne regionalne ośrodki w środkowym okresie preklasycznym to Moyotzingo, Necaxa, Nexapa, Texmelucan i przede wszystkim Las Bocas, znane z produkcji najbardziej eleganckiej i wyszukanej ceramiki należącej do olmeckiej tradycji kulturowej. Były to przedstawiające pucułowate dzieci wydrążone gliniane figurki, pokryte białą angobą, starannie polerowane i zdobione cynobrem. Zachowały się również naczynia z wyobrażeniami zoomorficznymi i wielka liczba pojemników ze zdobieniami o tematyce religijnej. Należy zaznaczyć, że na naczyniach z Las Bocas pojawia się najbogatsza ikonografia sztuki olmeckiej na glinie.

Najważniejszym ośrodkiem tego okresu w dolinie Morelos jest Chalcatzingo, którego usytuowanie jest zgodne z osią północ–południe, podobnie jak w La Venta. W północnej części tego stanowiska znajdują się rzeźby i reliefy naskalne w stylu olmeckim, z których słynie to miejsce. Większość z nich jest wyciosana w skalistych zboczach, które stanowią część góry z naturalną kopułą. Ich tematyka jest zróżnicowana, zarówno prosta, jak i złożona: otwarta paszcza jaguara lub czeluść jaskini, z której wyłania się władca kojarzony z deszczem, ceremonie z udziałem osób w maskach ptaków i wyobrażenia hybrydowych stworów ze znakiem złożonym z dwóch linii przecinających się pod kątem lub znakiem w kształcie litery X (tzw. krzyżem św. Andrzeja), przedstawione podczas ataku na ludzi lub ich pożerania. Większość pozostałości archeologicznych Chalcatzingo pochodzi z fazy Cantera (700–500 p.n.e.), prawdopodobnie łącznie z wielkim placem o wymiarach 120 na 70 m, zamkniętym przez niski kopiec podobnej długości. Zasiedlanie tej przedhiszpańskiej osady zaczęło się jednak dużo wcześniej, mianowicie podczas fazy Amate (przed 1110 p.n.e.). Uznaje się, że z tej właśnie fazy pochodzą dwie struktury architektoniczne (w jednej z nich znaleziono jadeitową statuetkę). W fazie Barranca (1100–700 p.n.e.) wybudowano Monument 22, który jest gigantycznym ołtarzem mającym 4,4 m długości, z fasadą pokrytą abstrakcyjnymi rysunkami ornamentalnymi, jednak w oczywisty sposób związanymi z olmeckim motywem antropomorficznego jaguara (człowiek-jaguar).

Leżące dalej na południu tereny obecnego stanu Guerrero również należy przypisać do olmeckiej tradycji kulturowej dzięki wspaniałym świadectwom sztuki gliptycznej w jadeicie i serpentynie. W jaskiniach Juxtlahuaca i w grotach Oxtotitlan napotykamy ważne przykłady malowideł naskalnych owej epoki, choćby tzw. Malowidło 1 z tego ostatniego stanowiska, datowane na 800–500 p.n.e. Jest to przedstawienie ludzkiej postaci siedzącej na tronie lub ołtarzu w formie potwora-jaguara. Ptasia maska, która może wyobrażać rogatą sowę, łączy nakrycie głowy postaci z okrywającym jej plecy płaszczem z piórami. Na stanowisku Cueva de Juxtlahuaca znajdują się różne przedstawienia zoomorficzne, wśród których jest wąż z grzebieniem z piór i ze źrenicą zaznaczoną dwoma przecinającymi się ukośnie liniami. Na innym malowidle wysoka postać w płaszczu i rękawicach ze skóry jaguara stoi obok małej postaci, która być może jest jej wasalem.

Jednak najważniejszym miejscem w stanie Guerrero jest Teopantecuanitlan położone u zbiegu rzek Mezcala i Nautla. Najwcześniejszy etap rozwoju tego ośrodka zakończył się przed rokiem 900 p.n.e. i charakteryzował się architekturą ziemną. Najokazalszą budowlą z owej epoki jest otoczony murem dziedziniec o wymiarach 32 na 26 m. Po zewnętrznej stronie muru znajdują się symetrycznie ułożone podwójne schody. Podczas drugiego etapu (900–800 p.n.e.) pojawił się prostokątny zespół architektoniczny z rzeźbionych kamieni wapiennych połączonych bez zaprawy. We wnętrzu tego obiektu znajdował się obniżony dziedziniec, na którym stały cztery rzeźby monolityczne w formie odwróconej litery T. Na przedniej stronie każdego z monolitów wyrzeźbiony został antropomorficzny jaguar z oczami w kształcie migdała i rysami twarzy w stylu olmeckim, który trzyma w rękach pochodnię. Uważa się, że rzeźby w owej przestrzeni obrzędowej wyobrażają strażników czterech stron świata. Wspomniany dziedziniec miał systemy odprowadzania wody, które skonstruowano z wyciosanych w kształcie litery U elementów kamiennych i przykryto kamienną taflą. W trzecim etapie dziejów tego ośrodka (800–600 p.n.e.) nastąpił rozwój stylu architektonicznego o charakterystycznej dekoracji składającej się z pasków i kropek. Bogactwo mieszkańców Teopantecuanitlan stało się oczywiste, gdy odkopano budynek mieszkalny przedstawiciela elity. Budowla zawierała ogromną różnorodność produktów importowanych oraz jadalnych gatunków zwierząt, starannie polerowaną ceramikę z białą angobą i wydrążone gliniane figurki w kształcie pucułowatych dzieci. Jednak w Teopantecuanitlan największą uwagę trzeba zwrócić na wielkie budowle wodne, do których należy zapora w górnym biegu rzeki oraz monumentalny akwedukt tworzony przez dwa równoległe rzędy monolitów o wysokości 1,20–1,90 m, przykryte ponadto wielkimi kamiennymi taflami.

W pierwszej połowie tego okresu rozwijały się kultury Capacha (Colima i Jalisco) i El Opeño (Michoacan), przy czym ich koniec szacuje się na 1000–800 p.n.e. Kamienny pektorał w kształcie skorupy żółwia, który pochodzi z pochówku w El Opeño, opatrzony jest znakiem krzyżujących się pasów, znakiem X, jedną z niewielu cech olmeckich, jakie odnajdujemy w zachodniej części kraju. Na południe od stanu Sinaloa znajduje się stanowisko El Calón, gdzie odkopano kopiec z tamtej epoki, w kształcie piramidy. Ok. 800 r. p.n.e. pojawiły się pierwsze groby szybowe w rejonie Mascota (północny wschód stanu Jalisco), w których znajdowała się ceramika Capacha. Ten typ architektury funeralnej składa się z pionowego dołu o różnej głębokości, która u podstawy łączy się z komorą. Jego odpowiednik kulturowy znajduje się poza Mezoameryką – takie konstrukcje spotyka się bowiem w Kolumbii, Ekwadorze i Peru. Z drugiej strony datowaną na 890–300 p.n.e. ceramikę Capacha odnaleziono na wybrzeżu stanów Nayarit (San Blas) i Jalisco (doliny Banderas i Mascota), podobnie jak gliniane rzeźby odkryte w tej samej okolicy oraz w Tlalpie w stanie Jalisco. Przypominają one te z El Opeño i są datowane na ok. 300 r. p.n.e. Takie znaleziska przyczyniają się do wypełnienia liczącej czterysta lat pustki w dziejach zachodniego Meksyku, gdyż nie dysponujemy żadnymi innymi informacjami o procesie kulturowym na tym obszarze po roku 800 p.n.e.

W dolinach Oaxaki nastąpił w tym okresie znaczny wzrost liczby ludności. Można dostrzec wyraźną hierarchizację zamieszkiwanych ośrodków, zaczynają też być wznoszone budowle o charakterze publicznym. Największe znaczenie miał ośrodek w San José Mogote. W latach 1150–850 p.n.e. istniały tam liczne platformy z cegły adobe i kamienia. W okolicy znajdowały się różne osady o mniejszym znaczeniu, zaopatrujące San José Mogote w różne produkty. Należała do nich m.in. wioska Salinas, która dostarczała sól. Między 850 a 700 p.n.e. San José Mogote było podzielone na różne dzielnice wyspecjalizowane w produkcji rękodzielniczej określonego rodzaju. W jednej z takich dzielnic, zajmującej się wyrobem luster z magnetytu i pirytu, wykopano Strukturę 16 (rezydencja rodziny o wysokiej randze społecznej), która już wtedy wyposażona była w mały system irygacyjny. W owej epoce pojawiają się dwa sposoby sprawowania kultu religijnego: publiczny i domowy. Pierwszy z nich praktykowali mężczyźni w specjalnie do tego przeznaczonych pomieszczeniach i przy użyciu różnych rytualnych roślin (m.in. tytoniu) wymieszanych z wapnem, podczas gdy kobiety odprawiały rytuały upamiętniające przodków we wnętrzu domostw, posługując się figurkami z terakoty. W latach 700–500 p.n.e. pojawiły się w tym obszarze różne twory polityczne; zwiększyła się liczba budowli publicznych, które osiągnęły większe rozmiary, czego przykładem jest mający 15 m wysokości Kopiec 1 w samym San José Mogote. Rozwój ten związany był z pojawieniem się nowej grupy społecznej, która zarządzała pracą, kultem religijnym oraz bogactwami. W tym samym okresie rozpoczęła się praktyka wznoszenia rzeźbionych monumentów z tekstami hieroglificznymi i scenami ukazującymi jeńców. Poparciem tej tezy jest znaleziona w San José Mogote, między strukturami 14 i 19, Stela 3, na której jeniec wojenny przedstawiony jest z datą 1-Ruch (w języku zapoteckim: 1-Xoo) kalendarza rytualnego liczącego 260 dni (piye w języku zapoteckim), przy czym data ta mogła być jego antroponimem. Wypada zauważyć, że o ile tematyka rzeźb olmeckich zdawała się skupiać na osobach władców, o tyle zabytki z Oaxaki podkreślały wybitne umiejętności wojenne dygnitarzy: zdobywanie jeńców i odnoszenie zwycięstw.

Na rozległych obszarach Veracruz znajdujemy ślady wskazujące na ciągłość procesu zasiedlania przynajmniej od środkowego okresu preklasycznego, zwłaszcza w dolnym biegu rzeki Nautla. W regionie tym znaleziony został pochodzący z owej epoki kamienny fragment tzw. jarzma, czyli rzeźby wotywnej będącej jednym z elementów gry w pelotę, co sugeruje praktykowanie tej działalności rytualnej.

Z podanych wcześniej informacji na temat języka Olmeków można wywnioskować, że mieszkańcy przesmyku Tehuantepec, zarówno ci z Wybrzeża Zatokowego, jak i ci z wybrzeża Pacyfiku, musieli należeć do rodziny językowej mixe-zoque. Dlatego też „olmekizacji Mazatán”, czyli ekspansji kultury olmeckiej w kierunku regionu Soconusco, która nastąpiła podczas fazy Cuadros (1150–950 p.n.e.), prawdopodobnie sprzyjało silne podobieństwo językowe. Centrum i zachodnia część stanu Chiapas również uczestniczyły w tej tradycji, gdyż duże ośrodki z konstrukcjami ziemnymi, platformami, różnymi budowlami z kamienia (akropolami) i budynkami do gry w pelotę odnaleziono w ośmiu miejscach wielkiej niziny Chiapas oraz w innych lokalizacjach w środkowym biegu rzeki Grijalva, m.in. w San Isidro. W tym samym stanie znaleziono wiele rzeźb megalitycznych (np. Stela Padre Piedra), reliefów naskalnych (jak Relief z Xoc i reliefy z Pijijiapan) oraz niezliczone obiekty przenośne (berła, statuetki, siekierki, napierśniki itp.), wszystkie z ikonografią w stylu olmeckim. W latach 1000–750 p.n.e. zwiększyły się rozmiary, liczba ludności i rozplanowanie architektoniczne ośrodków na pacyficznym wybrzeżu Gwatemali. Na brzegach rzeki Naranjo panująca elita zarządzała małą osadą, która z czasem miała przyciągnąć wielką liczbę ludności dzięki eksploatacji zasobów naturalnych i skutecznemu handlowi dalekosiężnemu. W ośrodku tym, znanym jako La Blanca (900–600 p.n.e.), wzniesiono budowle o charakterze publicznym, w tym cztery kopce ziemne do 10 m wysokości i dużo wyższy budynek – Kopiec 1. W 600 r. p.n.e. świetność La Blanca dobiegła końca, a na nową stolicę polityczną regionu wyrosło El Ujuxte. Jednak rozkwit tego ośrodka przypada na późny okres preklasyczny. Na wybrzeżu Salwadoru między 800 a 600 r. p.n.e. ośrodek Chalchuapa wyróżniał się znacznym rozwojem i budynkami, które osiągały wysokość bliską Strukturze E3-1 (wchodzącej w skład Grupy Trapiche), a także utrzymywaniem dalekosiężnych połączeń handlowych, prestiżowymi dobrami egzotycznymi, wielkimi rzeźbionymi monumentami i ceramiką malowaną po wypaleniu. Zarówno płaskorzeźby, jak i naczynia reprezentują styl podobny do obiektów z Chalcatzingo, co potwierdza częste kontakty między różnymi ośrodkami w owej epoce. Z tego samego okresu pochodzi Kopiec 30a w Izapie na wybrzeżu Chiapas – masywny budynek z czasów, gdy ośrodek ten przypuszczalnie został przejęty przez ludzi z rodziny językowej mayance.

Ok. 1200 r. p.n.e. na wyżynach Gwatemali założono Kaminaljuyú. Od środkowego okresu preklasycznego istniały tam budowle użyteczności publicznej, rzeźbione monumenty, wyraźna była także stratyfikacja społeczno-polityczna. W 600 p.n.e. Kaminaljuyú stało się ośrodkiem dużego i zasobnego tworu politycznego, który kontrolował cały region. Architektura tej epoki wyróżnia się wznoszonymi z ziemi i cegły adobe platformami, na których stawiano budynki z nietrwałych materiałów. Detale, takie jak rynsztoki i schodki, wykonane były z kamienia wulkanicznego. Większość tych budowli została zgrupowana w linearnych układach na osi północ–południe.

W pobliskiej dolinie Salamá funkcjonował ośrodek El Portón, w którym wybudowano wiele platform, świątyń i ziemnych tarasów z ołtarzami i kamiennymi stelami. Największa świątynia El Portón pochodzi mniej więcej z 500 r. p.n.e., a znaleziony pod schodami depozyt ofiarny wskazuje, że z okazji jej konsekracji zorganizowano wielką uroczystość, której towarzyszyło palenie kadzidła i składanie ofiar. Ok. 400 r. p.n.e. została wzniesiona Stela 1, na której znajdują się liczby i wczesne hieroglify majowskie.

Pierwsze wsie rolnicze na nizinach Petén pochodzą z 1000 p.n.e. Uważa się, że były zakładane przez osadników, którzy przybyli zarówno z wybrzeża Belize, jak i z wyżyn Gwatemali. Ludzie ci reprezentowali kulturę osiadłą, a nowych miejsc do życia poszukiwali, wędrując wzdłuż naturalnych granic wyznaczanych przez mokradła (hiszp. bajos19), jeziora i rzeki. Najwcześniejsze tradycje garncarskie z nizin Majów (1200–900 p.n.e.) rzeczywiście pochodzą z doliny rzeki Belize (faza Cunil) i z północnych części dzisiejszego państwa Belize (zespół Swasey), jak również z doliny rzeki Usumacinta (zespół Xe). Uznaje się, że twórcy ceramiki z tego ostatniego regionu nie posługiwali się językami z rodziny mayance, ale z rodziny mixe-zoque. Ok. 700 r. p.n.e. te wczesne tradycje zaczęły zanikać i pojawiła się nowa generacja naczyń zwana Mamom (700–400 p.n.e.), których produkcja i użycie obejmuje tereny od Petexbatún aż po północ Jukatanu. Chodzi o zwykłe naczynia na użytek lokalny, monochromatyczne, polerowane, pokryte angobą i o powierzchni przypominającej wosk.

W pierwszych wioskach nizin Majów (1000–700 p.n.e.) chaty były budowane na niskich platformach umiejscowionych wokół centralnych dziedzińców. Osady te miały charakter egalitarnych i autonomicznych społeczności, nie występowała w nich specjalizacja produkcji rzemieślniczej ani wyraźne różnice społeczne. Począwszy od roku 800 p.n.e., pojawiły się różnice między architekturą mieszkalną a publiczną. Najważniejszym ośrodkiem regionu było Nakbé, którego pierwsze platformy o charakterze publicznym, wykonane z obrobionych, ciętych kamieni (okrytych tynkiem ze stiuku lub gliny), o wysokości 2–3 m, pochodzą z tej właśnie epoki. Ok. 600 r. p.n.e. powstawały już wyższe platformy tarasowe pokrywane stiukiem, których wysokość dochodziła do 18 m, pojawił się też styl architektoniczny z charakterystyczną sztukaterią (hiszp. moldura de delantal)20, w którym każda platforma składała się z położonego wyżej korpusu z pochylonymi ścianami, spoczywającego na innym, krótszym i nachylonym pod większym kątem. Tak skonstruowane struktury podpierały świątynie wykonane z nietrwałych materiałów. Zespoły architektoniczne były sytuowane wokół wielkich centralnych placów i połączone siecią znajdujących się na nasypach „białych dróg” (sakb’ih)21. W tym samym czasie pojawiły się miejsca przeznaczone do gry w pelotę, ołtarze na planie koła i stele z rzeźbionymi scenami wyobrażającymi różne figury i postacie. Do mniejszych ośrodków zaliczały się El Mirador, Tintal i Wakná, ale wiele innych, które później zyskały na znaczeniu, założono właśnie w tamtej epoce.

Najistotniejszą osadą w Belize było Blackman Eddy, które rozwinęło się nieco wcześniej niż Nakbé. Wreszcie w latach 1200–800 p.n.e. ludy osiadłe skolonizowały północną część Jukatanu. Począwszy od 700 r. p.n.e., upowszechniło się na tych terenach używanie ceramiki Mamom. Największym ośrodkiem była wioska Komchén z domami wybudowanymi z nietrwałych materiałów. Należy dodać, że na nizinach Majów stale odnajduje się coraz więcej materiałów w stylu olmeckim. Do najbardziej znanych należą naczynia funeralne, które zostały odkopane w Grupie 9N-8 w Copán (1200–900 p.n.e.), dekorowane symbolami szponiastej dłoni i motywem długich, grubych, „ognistych” brwi. Obecność tych elementów w tamtym regionie można wyjaśnić tym, że dolina rzeki Motagua stanowiła główne źródło jadeitu używanego przez Olmeków.