Читать книгу Tuiste in eie taal - J.C. Steyn - Страница 11

Die taalverwisseling by die kind moet ons noodwendig sien as ’n deel van die sosialiseringsproses, soos sosioloë dit noem. C.D. Roode beskryf die sosialiseringsproses soos volg. “Gesien vanuit die oogpunt van die gemeenskap, is sosialisering die proses waardeur die gemeenskap sy kultuur as besondere lewenswyse van een geslag tot ’n volgende oordra en individue laat inpas by die aanvaarde en wesenlike wyses van geordende sosiale lewe. Gesien vanuit die oogpunt van die individu, is dit die proses van persoonlikheidsontwikkeling, die ontwikkeling en bewuswording van die self.”[22]

Ons kan nou kyk na die rol van die normale sosialiserende instansies in die proses van taalverwisseling.

“Taalverplasing” of “taalverwisseling” vind onder meer en miskien veral deur middel van die gesin plaas. Dit kan op een van twee maniere gebeur.

Die ouers kan uit dieselfde taalgemeenskap kom, maar om die een of ander rede besluit om van kleins af ’n ander taal met hul kinders te praat.

Byna alle Friese ouers op die platteland maak hul kinders in Fries groot, maar in die stede praat net 70 persent Fries met hul kinders. In die twintigerjare van dié eeu het baie ouers in Süderlûgum in Sleeswyk met mekaar Deens gepraat en met hul kinders Duits. Sowat 60 persent van die ouers het nie hul moedertaal met hul kinders gebruik nie en daarom het die persentasie van Deenssprekende kinders in die gebied tussen 1924 en 1931 van 60,1 tot 33,9 afgeneem.[23]

Die tweede manier waarop ’n taalverskuiwing via die gesin plaasvind, is deur ’n huwelik waarin die ouers tot verskillende taalgemeenskappe behoort.

Ten minste een van die twee ouers moes natuurlik tweetalig gewees het, en die kinders uit so ’n huwelik kan (a) óf tweetalig grootword, (b) óf in die taal van nie een van die twee ouers nie, óf (c) in die taal van een van die twee, en dan natuurlik in die taal van die eentalige ouer (as daar ’n eentalige ouer was).

Voorbeelde van (a) is oral te kry waar taalgemengde huwelike voorkom. In die provinsie Posen in Duitsland was daar in 1910 altesame 4 595 gemengde huwelike tussen Duits- en Poolssprekendes. Van die 11 721 kinders uit hierdie huwelike was 5,8 persent tweetalig (terwyl 52 persent Duits- en 42,2 persent Poolssprekend was). Gevalle van die tweede moontlikheid, (b) hierbo, kom volgens Ali Mazrui deesdae dikwels in Afrika voor. Kinders uit gemengde huwelike tussen ouers wat albei ’n hoë opvoeding gehad het, is dikwels Engels; die tale van albei ouers word dus laat vaar.[24] Wat oor die algemeen gebeur, is dat die kinders grootword in die taal van een van die twee ouers. Die vreemdste van al die genoemde moontlikhede is dat ouers wat een taal praat, hul kinders in ’n ander taal grootmaak. In Frans-Vlaandere (’n deel in Frankryk waarin die bevolking ’n Nederlandse dialek praat wat verwant is met Wes-Vlaams) leer baie ouers hul kinders eers Frans en later, soms nadat hulle ’n ruk skoolgegaan het, die Nederlandse dialek. Iets soortgelyks doen sommige Ierssprekendes in die Gaeltacht, die mees Ierstalige gebied in Ierland: eers Engels, later Iers.

Die ouers doen dit in albei gevalle “vir die beswil van die kinders”. In Frans-Vlaandere was die onderwysmedium baie lank net Frans, en om te sorg dat die kinders nie van die begin af ’n agterstand op skool het nie, het die ouers hul kinders die onderwystaal geleer.

“Sukses” in ’n taalverskuiwing (“sukses” van die kant van die ontvangtaal gesien) deur middel van die gesin vereis dat ten minste een of albei ouers die nuwe taal goed beheers. Daar is ook ander vereistes. Dirk Wilmars vertel hoe Vlaamse ambagsmanne en winkeliers in die negentiende eeu soms ’n bietjie geld gemaak en dit dan as hul plig beskou het om hul kinders in Frans op te voed. Die opvoeding verloop nog taamlik goed solank die woordeskat van die kind beperk is. Maar sodra hy ouer word, begin die kind die taal praat van Vlaamse familielede, bure en ander kinders met wie hy speel. Die verfransingspogings het net geslaag as die ouers genoeg geld gehad het om hul kinders af te sonder van die familie en na duur Franse skole te stuur.[25]

Daarmee is nog ’n faktor genoem wat die taalverskuiwingsproses by die jong kind bepaal, naamlik die omgewing waarin hy grootword.

Die Nederlandse skrywer Godfried Bomans het, terwyl hy ’n televisiereeks oor Vlaandere en die stand van Nederlands in Brussel gemaak het, op ’n paar spelende kinders in die Belgiese hoofstad afgekom. Die volgende gesprek het tussen Bomans en ’n Vlaamse dogtertjie plaasgevind:

BOMANS:Ben je op een Vlaamse school?

KIND:Op een Vlaamse school.

BOMANS:Heb je daar een meneer of een juffrouw in de klas?

KIND:Een juffrouw.

BOMANS: Een juffrouw. Spreekt die Vlaams?

KIND:Ja.

BOMANS:Nooit Frans?

KIND:Nee.

BOMANS:En jullie spreken onder mekaar ook Vlaams?

KIND:Ja.

BOMANS:Maar ik heb je toch al die tijd met je vriendinnetje Frans horen spreken?

KIND:Ja, zij kent geen Vlaams.

BOMANS:Ze kan het toch leren?

KIND:Jawel, maar dat doet ze niet.

BOMANS:Maar jullie spreken toch ook haar taal? Dan zou ze net zo goed die van jullie kunnen leren.

KIND:Maar dat doet ze niet.

BOMANS:Jullie zijn met z’n vieren. En zij is alleen.

KIND:Jawel, maar ze doet ’t niet.

BOMANS:Dit is eigenlijk een van de meest verhelderende gesprekken die ik tot dusver gevoerd heb.[26]

Dat die taal van leeftydgenote ’n rol speel, word ook getoon deur ’n verskynsel wat in die teenoorgestelde rigting as taalverskuiwing werk.

P.H. van der Plank skryf dat hy met ’n besoek aan die Elsas vasgestel het dat ouers wat onder mekaar die Elsassiese dialek praat, hul kinders in Frans leer reken en tel het om hulle so vir die skool voor te berei. (Op skool is Frans die enigste onderwystaal.) In dieselfde tyd dat die kinders op skool net in Frans onderrig kry, leer hulle die dialek by hul maats. Van der Plank meen dat ongeveer een tiende van die Walliessprekendes in Wallis en Duitstaliges in Elsas-Lotharinge die minderheidstaal buite die gesin leer, vermoedelik deur aanraking met kinders van dieselfde ouderdom.[27]

Sommige sosioloë meen dat portuurgroepe in die moderne samelewing die belangrikste sosialiserende instansie geword het. Hulle sê dat primitiewe gemeenskappe op tradisie, en negentiende-eeuse gesinne op gesag staatgemaak het om norme en gedragsmodelle oor te dra. Vandag is dit die goedkeuring van die leeftydgenote wat vir die jongeres belangrik is.[28]

Uit hierdie kort bespreking kan ’n mens reeds agterkom dat taalverplasing by jonger mense ook deur ’n derde sosialiserende instansie kan plaasvind, nl. deur die onderwys. Die klem val op “kan”; skole help nie altyd om kinders ’n ander taal as hul ouers s’n te laat aanneem nie.

Nadat Ierland in 1921 onafhanklik geword het, het onderrig in Iers verpligtend geraak. Ná ruim tien jaar het die helfte van die kinders wat die laerskool verlaat het, in die Engelstalige gebied Iers gepraat. Desondanks het die omgangstaal in daardie deel van Ierland Engels gebly.[29]

As die skool die enigste instansie is wat aan die kinders ’n nuwe taal wil oordra, is dit minder doeltreffend, in ieder geval oor ’n kort tydperk. Die gesin moet saamwerk en daar moet aansporing van ’n ander aard wees, soos die vooruitsig op ’n goeie betrekking vir almal wat die nuwe taal ken.

’n Vierde sosialiserende instansie is leesstof en in die moderne tyd ook die radio, televisie en rolprente. Wat die assimilasie van Amerikaanse immigrantekinders makliker maak, is dat hulle reeds voordat hulle begin skoolgaan, heeldag na televisieprogramme in Engels kan kyk.

Dis te betwyfel of taalverplasing ná puberteit ooit volkome kan wees. Joseph Conrad (1857-1924), een van die belangrikste twintigste-eeuse Engelse prosaskrywers, het Engels eers geleer toe hy sowat twintig was. Sy moedertaal was Pools, en daarna het hy, voor Engels, ook Duits en Frans geleer. ’n Mens sou dink dat, as daar iemand moet wees wat ’n taal volkome aangeneem het, dit ’n groot skrywer soos Conrad moet wees. Tog het hy teen die einde van sy lewe Engels al meer met ’n aksent gepraat en nie-Engelse uitdrukkinge gebruik. Toe hy siek word, het hy met homself Pools gepraat.[30] Baie mense praat soms voor hul dood of in tye van spanning, nood of hartstog die verlore taal van hul jeug. Conrad het net Pools gepraat wanneer hy siek of baie opgewonde was.