Читать книгу Tuiste in eie taal - J.C. Steyn - Страница 13

Ons gebruik taal vir talle soorte situasies. Die baie woorde wat na taalgebruik verwys, toon dit aan: praat, spreek, preek, skryf, lees, luister, gesels, sê, skerts, vloek, sing, skinder, vertel, stry, vra, antwoord, meedeel … Bowendien kan ons praat met gesinslede, vriende, vreemdelinge, parlementslede, predikante, kroegmaats, kinders, grootouers …; jy kan spreek op ’n politieke vergadering, volksfees of in die parlement; jy kan iets vra by ’n polisieman, poskantoorklerk of buskondukteur; ’n mens lees boeke, tydskrifte, strokiesprente, koerante; jy luister radio en kyk-en-luister televisie …

Op grond hiervan onderskei taalsosioloë soms tussen twee basiese soorte taalfunksies: “hoë” en “lae” funksies. Die “hoë” funksies is die gebruike van taal in staatsinstellings, kerkdienste, universiteitslesings, radio en televisie, en “lae” funksies soos die gebruik van taal in gesprekke met vriende en familielede, vir vloek en grappe vertel. Albanese Griekse kinders praat omtrent oral Grieks, behalwe wanneer hulle skurwe grappe vertel en in die toilette rook. Die seuns praat nie in Griekse Albanees (Arvanitika) met meisies nie, behalwe as hulle wil aandag trek deur in Arvanitika te vloek of wedstryde hou om te kyk wie die meeste woorde ken, en die meisies dan toeskouer-hoorders is.[35]

Die hoë funksies is so uiteenlopend van aard dat ’n mens moet onderskei tussen (i) ekonomiese funksies in (a) die openbare sektor soos die staatsdiens en munisipaliteite en (b) die private sektor; (ii) kulturele funksies soos in (a) die letterkunde, (b) massamedia, (c) godsdiens, (d) onderwys, en (e) die vermaaklikheidslewe; en (iii) praktiese funksies wat saamhang met die funksies onder (i). ’n Taal wat vir ’n staatsamptenaar ekonomiese funksies het, het vir die publiek praktiese waarde. ’n Mens kan dit gebruik vir telegramme, vir klagtes by die polisiekantoor, briewe aan staatsdepartemente, ens.

Die onderwys dien as skakel tussen die ekonomiese, praktiese en ander kulturele funksies. ’n Taal kan nie ekonomiese funksies hê as dit nie die onderwysmedium is waarin mense vir betrekkings opgelei word nie. Die publiek kan ook net in hul taal briewe aan die staatsdiens skryf as hulle dit léér skryf het.

Hieruit kan ’n mens nou aflei watter soorte prosesse funksiewinste aan ’n taal besorg. Dit kan ekonomiese funksies in die openbare sektor verwerf as sy sprekers ryk word en al meer werk aan ander mense kan verskaf. ’n Simpatieke stadsraad of regering kan eis dat munisipale of staatsamptenare ’n sekere taal vir aanstelling of bevordering ken. Sulke eise het dikwels ’n invloed op die sosiale beweeglikheid, waarna in die vorige afdeling verwys is, van lede van ’n taalgroep. Die winste in funksies in die openbare lewe en sosiale mobiliteit hang dus af van die verwerwing van politieke mag in die staat, streek, dorp of stad.

In meertalige state gebruik die burgers hul tale op verskillende maniere in die verskillende funksies.

Die eerste moontlikheid is dat die lede van die taalgroepe geografies deurmekaar, maar sosiaal geskei van mekaar woon en hul tale vir sowel die hoë as die lae funksies gebruik. So ’n situasie het aan die einde van die Eerste Wêreldoorlog en die beginjare van die Republiek Tsjeggo-Slowakye in die Tsjeggiese stede bestaan. Die kultuurlewe van die Duits- en Tsjeggiessprekendes was heeltemal geskei van mekaar.

Die Praagse skrywer Egon Erwin Kisch vertel in sy outobiografie van sy ervaringe as verslaggewer vir ’n Duitse koerant in Praag voor 1914. Sy base het hom berispe omdat hy sy telefoonoproepe in Tsjeggies by Tsjeggiese telefoonoperateurs gemaak het pleks van in Duits. Tsjegge en Duitsers wou nie saam met mekaar in dieselfde sokkerspan of teen mekaar speel nie. Koerante het kulturele bedrywighede van die ander taalgroep geïgnoreer. Die Duitse koerante sou in besonderhede die aankoms en vertrek van die Oostenrykse keiser beskryf, maar niks sê van die Tsjeggiese uitstalling wat hy kom open het nie. Die antagonisme het bestaan ondanks alle pogings van die regerings om die twee groepe se teenstrydige eise met mekaar te versoen.[36]

Dis te verstaan dat hierdie soort situasie taamlik seldsaam is. Wanneer mense deurmekaar woon, moet hulle noodwendig soms met mekaar in aanraking kom. Selfs in die Tsjeggiese situasie was die skeiding nie volkome nie, want handelaars en staatsamptenare het in hul werk kontak met lede van albei taalgroepe gehad.

’n Tweede moontlikheid is dat die lede van twee taalgroepe in dieselfde staat geografies van mekaar geskei is. Twee voorbeelde is België en die meeste kantons van Switserland. In België is Frans beperk tot die suidelike deel van die land en Nederlands tot die noordelike deel, onderskeidelik Wallonië en Vlaandere. Brussel, die hoofstad, is tweetalig. Vlaminge en Wale woon saam in die stad.

In ’n situasie soos dié van Brussel, of enige ander streek of land waarin lede van taalgemeenskappe deurmekaar woon, is daar nou drie moontlikhede.

Die eerste is dat net een groep sy taal gebruik vir hoë én lae funksies. Aangesien die sprekers van die ander taal dieselfde staatsinstellings, winkels en ander dienste as die eerste taalgemeenskap het, moet hulle noodwendig hul eie taal net vir die lae funksies gebruik en die taal van die ander groep vir die hoë funksies. ’n Tweede moontlikheid is dat die sprekers albei hul eie tale vir lae funksies gebruik, en een taal vir sommige, en die ander taal vir die ander hoë funksies.

Die derde teoretiese moontlikheid is dat albei taalgemeenskappe hul taal vir sowel hoë as lae funksies gebruik. Hierdie moontlikheid, wat eintlik die regverdigste is, bestaan feitlik nêrens nie. Die sprekers van taal X is maar altyd meer geneig om taal Y aan te leer as wat die sprekers van taal Y geneig is om taal X aan te leer. In die tweetalige Brussel leer die Vlaminge almal Frans, maar Franssprekendes leer nie almal Nederlands nie.

Joshua Fishman skryf dat ’n Vlaamse staatsamptenaar in Brussel Frans praat op kantoor, Standaard-Nederlands by sy klub en ’n Vlaamse dialek by sy huis. Volgens Fishman het hierdie voorbeelde ekwivalente in ander gebiede: Standaard-Duits, Schweizerdeutsch en Reto-Romaans in dele van Switserland; Hebreeus, Engels en Jiddisj in Israel; Riksmaal en plaaslike dialekte in Noorweë; Standaard-Duits, Plattdeutsch en Deens in Sleeswyk. Die Brusselse staatsamptenaar sal bowendien nie altyd Frans op kantoor gebruik nie – soms ook Nederlands; nie altyd Nederlands in sy klub nie – partymaal ook Frans; nie net altyd sy Vlaamse dialek tuis nie, soms ook Standaard-Nederlands of Frans.[37]

Dié soort situasie noem taalsosioloë ’n diglossie-situasie. (Die term diglossie is ingevoer deur Charles Ferguson, maar verder ontwikkel deur ander taalkundiges soos Joshua Fishman.)

Die soort situasie van Brussel is die algemeenste: die een taal is, wat funksies betref, in ’n sterker situasie as die ander. ’n Franssprekende kan taamlik seker wees dat hy oral in Brussel – by staatskantore en private ondernemings, by huisgesinne of openbare plekke – in Frans geholpe sal raak as hy iets vra; ’n Vlaming kan seker wees dat Nederlands net op sommige plekke voldoende sal wees om mee oor die weg te kom.

Die groei of agteruitgang van ’n taal blyk uit die toename of afname van sy gebruik in hoë funksies. Dis gewoonlik nuttig om laasgenoemde te kan verbind met sosio-ekonomiese status en omgewing.

Ondersoeke oor die taalgebruik in Friesland toon dat Nederlands by die hoogste prestigegroepe oorheers terwyl Fries by die laer prestigegroepe ’n sterker posisie het. In elke beroepsgroep neem die persentasie van Nederlandstaliges met die jare toe. Vir die status van Fries is dit sorgwekkend.[38]

Die geskiedenis leer dat, hoe minder funksies ’n taal het, hoe kleiner is sy oorlewingskans (tensy ’n heeltemal afgesonderde groep die taal gebruik). Die verlies van hoë funksies lei dikwels tot ’n verlies van lae funksies. Wanneer ’n taal sy vernaamste lae funksie – die taal van die huisgesin – verloor het, is die moontlikheid op oorlewing bitter skraal, al herwin hy later die verlore hoë funksies. Ná sestig jaar van pogings om Iers te laat opbloei deur alle hoë funksies daaraan toe te ken, is sy voortbestaan onseker, want dis net by ’n klein aantal gesinne nog die huistaal.

Maar verlies van hoë funksies hoef nie noodwendig tot verlies van lae funksies te lei nie. Daar is dus ook ander dinge in die spel wat die voortbestaan van tale bepaal.