Читать книгу Tekstologia - Jerzy Bartmiński - Страница 11

Analiza potocznych konceptualizacji rzeczywistości, będąc jednym z podstawowych postulatów lingwistyki antropologicznej, stanowi dobry punkt wyjścia także dla refleksji naukowej nad tekstem. Czym jest tekst dla nosicieli polszczyzny potocznej, jaki mają jego językowo-kulturowy obraz?[3] Jaka jest potoczna świadomość tekstologiczna?

Wedle założeń definicji kognitywnej[4], potoczne pojęcie tekstu daje się odtworzyć na podstawie użyć słowa tekst i wyrażeń z nim powiązanych semantycznie, tworzonych od niego derywatów, związków frazeologicznych i kolokacji (frazemów), dokumentowanych w tekstach języka polskiego, dostępnych w korpusach, a także w dość szerokim zakresie podawanych w słownikach języka polskiego[5].

Czego o tekście dowiadujemy się z tego typu danych?

O samym tekście wiele mówi etymologia słowa. Wyraz tekst pochodzi z łacińskiego słowa textus ‛tkanina’, urobionego od czasownika texere ‛tkać’; spokrewnione z tekstem słowa to tekstura i tekstylia. W nazwie utrwalone jest przekonanie, że wypowiedź słowna jest czymś powiązanym wewnętrznie, spójnym. To znaczenie tkania, splatania, wiązania wraca, kiedy mówimy o wątkach powieściowych, o snuciu wątku[6] czy snuciu opowieści; o osnowie, czyli fabule utworu literackiego (Osnowę akcji „Ślubów panieńskich” stanowią dzieje miłości). Będzie jeszcze o tym mowa dalej.

Potoczne kolokacje, tj. połączenia słowa tekst, pozwalają stwierdzić, że uwydatnianą cechą tekstów jest ich występowanie w ramach pewnych stylów (tekst urzędowy, artystyczny, potoczny, naukowy, literacki, poetycki, religijny), odmian językowych (tekst ustny; czytany; pisany) i gatunków wypowiedzi: tekst depeszy, konstytucji, pieśni, przemówienia, wiersza, powieści, życzenia, ślubowania akademickiego, aktualności, modlitwy, kolędy, bajki[7].

Jedną z najsilniej językowo utrwalonych charakterystyk tekstu jest to, że ma on swój podmiot – ma twórcę, autora, nadawcę. Wskazują na to zestawienia typu: nadawca, twórca, autor tekstu, stąd mowa o tekstach czyjegoś autorstwa: Teksty wielu popularnych piosenek napisała Agnieszka Osiecka. Świadomość faktu, że tekst ma swego autora, znalazła wyraz w obecności specjalnych derywatów: tekściarz[8] (np. tekściarz rockowy PSWP Zgół t. 42: 338) i tekściarka[9], które oznaczają kogoś, kto zajmuje się zawodowo pisaniem tekstów piosenek, skeczy, haseł reklamowych lub krótkich utworów przeznaczonych do wystawienia na scenie. Stąd dalej – tekściarstwo ‛zawodowe pisanie tekstów piosenek, skeczy, reklam’[10]. Funkcjonuje również słowo tekster[11] na oznaczenie ‛pracownika przygotowującego teksty reklam i ogłoszeń’[12]. Przeciwieństwem tekstów autorskich są teksty anonimowe.

W potocznym myśleniu o tekście rozbudowaną kategorią jest sam proces tworzenia tekstu przez autora oraz – w kolejności – sposoby postępowania z gotowym tekstem, działania na tekście. Tworzenie tekstu ma w języku polskim specjalne nazwy, które wiele mówią o tej operacji. Użytkownicy języka przyjmują milcząco (mniej lub bardziej nieświadomie, w każdym razie niekoniecznie świadomie) pewien potoczny („naiwny”) model komunikacji językowej, w którym ważne miejsce zajmują pytania o to KTO? O CZYM? DO KOGO? CO ROBI? PO CO?

Obiegowa konceptualizacja tekstu eksponuje przede wszystkim jego aspekt intencjonalny. Kiedy stwierdzamy, że ktoś coś powiedział, zwykle informujemy równocześnie o jego intencjach. Mówimy, że ktoś o czymś informuje (informacja), coś omawia, stwierdza, konstatuje; albo: zgłasza uwagi, krytykuje, dyskutuje, zgłasza zastrzeżenia; albo: pyta, opowiada, proponuje, informuje, objaśnia, wyjaśnia, przypomina itd.[13]

Często przypisujemy od razu tekstom też pewną wartość aktów poznawczych i operacji logicznych: ktoś, autor tekstu, coś analizuje, bada, porównuje z czymś, definiuje, klasyfikuje, dowodzi i uzasadnia, wnioskuje, konkluduje, podsumowuje, referuje itd. Te logiczne operacje uznajemy za istotne dla tekstu.

Mówiąc o tworzeniu tekstu, używamy również wyrażeń nazywających pewne operacje komponowania wypowiedzi: ktoś (autor, nadawca) wylicza, porządkuje, uzupełnia, ilustruje przykładami, otwiera i zamyka, przechodzi do dalszego ciągu, urywa, zakłóca tok wywodu, nawiązuje itd. Nietrudno zauważyć, że od przytoczonych przykładowo nazw czynności i aktów werbalnych i mentalnych są dość regularnie tworzone nazwy typów wypowiedzi:

analizować → analiza	uzasadniać → uzasadnienie
porównywać → porównanie	wnioskować → wniosek
definiować → definicja	konkludować → konkluzja
klasyfikować → klasyfikacja	podsumowywać → podsumowanie
dowodzić → dowód	referować → referat

Podobnie:

stwierdzać → stwierdzenie	odpowiadać → odpowiedź
konstatować → konstatacja	proponować → propozycja
krytykować → krytyka	informować → informacja
dyskutować → dyskusja	wyjaśniać → wyjaśnienie itd.

Wrócimy do tej kwestii przy omawianiu aktów i gatunków mowy (rozdz. 3.4–3.5). Także niektóre wyrażenia nazywające pewne operacje komponowania wypowiedzi – nie wszystkie bynajmniej – dają podstawę wyróżnionym typom kompozycji:

wyliczać → wyliczenie	kończyć → zakończenie
uzupełniać → uzupełnienie	urywać → urywek
otwierać → otwarcie	nawiązywać → nawiązanie itd.

Można ogólnie powiedzieć, że potoczny leksykon, którym się posługujemy, mówiąc o tekstach, ujawnia rozumienie tekstu jako wypowiedzi intencjonalnej zorganizowanej na dwu poziomach – jednym jest językowy przekaz samych informacji, a drugim – mentalne operacje, jakie tworząc tekst, wykonuje ­nadawca.

Praca nad tekstem to przetwarzanie, redagowanie pierwotnej wersji, formy, wprowadzanie zmian w tekście, uzupełnianie brakującej części tekstu.

Tekst jak rzecz, przedmiot fizyczny może podlegać poprawie, wygładzaniu, cyzelowaniu, szlifowaniu (por. też szlify ‛poprawki’ w tekście, ostatni szlif, szlif stylistyczny), poddaje się zabiegom kosmetycznym (kosmetyka tekstu). Zestaw takich działań jest wiązany z ostatnim etapem pracy nad tekstem, jego ulep­szaniem, „upiększaniem”. Celem zabiegów autorskich ma być wytwór gładki i obrobiony.

Tekst jako już gotowy wytwór może podlegać licznym dalszym działaniom, takim jak: analiza, interpretacja, komentowanie, objaśnianie, indeksowanie, streszczanie, parafraza, robienie planu. Teksty można porównywać, konfrontować ze sobą, można przekładać z jednego języka na drugi, z jednego systemu pojęciowego na inny.

Teksty mogą istnieć w niepełnej postaci, postaci nieczytelnej, skażonej lub niespójnej, mogą być przedmiotem rekonstrukcji, ustalania kształtu pierwotnego, obserwacji wszelkich zmian, jakie w tekście zaszły.

Tekst może być powtarzany, powielany, kserowany, kopiowany oraz publikowany. W języku polskim utrwaliły się liczne związki frazeologiczne odnoszące się zwłaszcza do sytuacji ostatniej, tj. rozpowszechniania tekstów poprzez druk (por. też wydawanie tekstów). Kolejne etapy technicznej i redakcyjnej pracy nad tekstem mają swoje nazwy: konwersja, skład, łamanie; redakcja, korekta, adiustacja.

Tekst jest zwykle kierowany do kogoś, kto jest jego odbiorcą – czytelnikiem lub słuchaczem. Tekst ma być z założenia nadawcy – odebrany, zrozumiany, przyswojony, może odbić się szerokim echem, wywołać polemikę. Rozumienie może okazać się trudne; tekst zaszyfrowany wymaga odkodowania. Mówić otwartym tekstem znaczy w potocznym użyciu tyle co bez owijania w bawełnę, bez ­ogródek.

Liczne kolokacje odnoszą tekst do sytuacji, okoliczności użycia lub występowania tekstów, tzn. czasu i miejsca (tekst przygotowany na seminarium, tekst na zamówienie, z okazji jubileuszu, imienin, promocji czegoś). W odniesieniu do tekstu pisanego eksponowana jest zwłaszcza kategoria miejsca w konstrukcjach typu: tekst w encyklopedii, w podręczniku, tekst w mediach, tekst w prasie / tekst prasowy, tekst na etykietkach, tekst w gablocie, tekst krąży w Internecie; Internet to kopalnia tekstów.

Struktura tekstu jest także potocznie charakteryzowana za pomocą wyrażeń początek i koniec, budowa tekstu, kompozycja tekstu, która może być np. dwudzielna, trójdzielna itp. Językowo utrwalony jest fakt, że teksty większych rozmiarów podlegają rozczłonkowaniu na rozdziały, podrozdziały i akapity. W pracach naukowych wyodrębniany jest tekst główny i tekst poboczny. Tekstem pobocznym, dodatkowym wobec tekstu głównego (zwłaszcza w odniesieniu do tekstu naukowego) jest jego obudowa (przypisy, bibliografia, ilustracje w tekście). Dobry tekst ma oś kompozycyjną, szkielet; podobnie jak w budynku daje się w nim wyodrębnić: fundamenty, piętra, warstwy, poziomy.

Tekst może przyjmować różne rozmiary: może być mały, duży, dużych / niewielkich rozmiarów; może mieć dużą lub małą objętość, być długi, krótki; o tekście dużych rozmiarów potocznie mówi się kobyła.

Charakteryzowana jest dalej zawartość treściowa (semantyka) tekstu. Tekst jest zawsze na jakiś temat (który często zawarty jest w tytule), np.: Bajka o złotej rybce. Eksponując temat tekstu, mówi się, że tekst czegoś dotyczy (tekst dotyczy I Małopolskiego Pikniku Lotniczego), jest o czymś: o tytule wystawy, o rzeczach zakazanych; coś jest przedmiotem rozważań w tekście.

Cechy tekstu – w potocznej świadomości – bywają charakteryzowane ze względu na spójność (tekst spójny / niespójny), logikę wywodu (tekst logiczny / nielogiczny), ramy objętościowe (tekst rozbudowany), wypełnienie całości (tekst pełny / niepełny). Charakterystyki tekstu mają zwykle walor oceniający (tekst dobry / zły), a kryteria oceny bywają różne. Tekst bywa określany jako słaby, banalny, grafomański. Jeśli wątków jest zbyt wiele, stale narastają, plączą się, wówczas tekst staje się trudny w odbiorze. W tym zakresie ocenie podlega też autor i osoba opowiadająca, czyli ktoś, kto snując opowieść, gubi lub traci wątek.

W polszczyźnie potocznej słowo tekścik oznacza tekst, który przyjemnie się czyta i jest łatwy w odbiorze. Z kolei tekścidło lub tekścina to tekst kiczowaty.

Nadmierne rozbudowanie treści jest wartościowane negatywnie, mówi się wówczas o tekście rozdętym, będącym efektem wodolejstwa. Tekst z licznymi cytatami to tekst nafaszerowany, nabity cytatami. Nieetyczne korzystanie z cudzego tekstu, wykorzystanie go w tekście własnym bez powołania się na tekst autora jest plagiatem.

Często na tekst – na zasadzie metonimii – przenoszone są charakterystyki odnoszące się do języka tekstu. Mówi się o tekście (języku tekstu) gładkim, kwiecistym, barwnym, pięknym, bogatym, o tekście (języku tekstu) chropawym, kulawym. Tekst bez ozdobników to tekst suchy. Użycie wulgaryzmów czyni tekst wulgarnym, operowanie aluzjami – pikantnym, pieprznym, itp.