Читать книгу Tekstologia - Jerzy Bartmiński - Страница 7

Zainteresowania tekstem jako całością językową zorganizowaną na poziomie ponadzdaniowym rozpoczynają się w połowie XX w. od rozprawy Zelliga Harrisa Discourse Analysis (1952), a ich coraz intensywniejszy rozwój następuje w miarę wyczerpywania się paradygmatu strukturalistycznego i obejmowania refleksją naukową także użycia języka w aktach mowy i w całym złożonym procesie komunikacji społecznej oraz w szerokim kontekście antropologiczno-kulturowym. Badania nad tekstem są dziś – w ramach dyscyplin nazywanych ling­wistyką tekstu, teorią tekstu, analizą dyskursu itp. – prowadzone na szeroką skalę w Ameryce i w Europie: we Francji, Holandii i Niemczech, od dawna też w Czechach, Słowacji i w Rosji, także w kilku ośrodkach w Polsce. O rozmachu i randze tych prac świadczą choćby same dane ilościowe. Hasło discourse należy do najobszerniejszych w 4-tomowej International Encyclopedia of Linguistics pod red. Williama Brighta, wydanej w Nowym Jorku (IEL 1992). Międzynarodowy informator bibliograficzny Linguistics and Language Behaviour Abstracts notuje za okres 1973–1996 pod hasłem text 24 578 pozycji bibliograficznych, pod ­discourse – 19 098 (dla porównania: grammar – 17 343), pod text grammar – 163, pod ­textology – 45, pod Textwissenschaft – 13.

Od pewnego czasu pojawiają się próby zbilansowania i systematyzacji dotychczasowych dokonań w omawianym zakresie.

Teresa Dobrzyńska (1993a, 1993b), aktywna uczestniczka badań nad strukturą i semantyką tekstu rozpoczętych przez Annę Wierzbicką i Marię Renatę Mayenową, podsumowała bogaty dorobek głównie środowiska warszawskiego (czerpiącego też z prac czeskich, ze szkoły praskiej, i rosyjskich, ze szkoły tartusko-moskiewskiej). Omówiła problemy dotyczące mechanizmów spójności tekstu, aktualnego rozczłonkowania zdań w tekście, delimitacji wypowiedzi, typów tekstów i miejsca teorii tekstu wśród dyscyplin humanistycznych, zwłaszcza literaturoznawczych. Przypomniała, że „pierwsze przesłanki dla współczesnej teorii tekstu” stworzyła starożytna retoryka i poetyka. Dobrze sproblematyzowany przegląd opracowań tekstologicznych (głównie anglojęzycznych), nastawionych na interdyscyplinarne analizy „zachowań komunikacyjnych”, przyniosła książka Anny Duszak Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa (1998). Najnowsze polskie dokonania na polu lingwistyki tekstu w powiązaniu z problemami genologii i stylistyki omówiła Bożena Witosz (1998, 2005a, 2005b, 2007).

Na gruncie rosyjskim problem tekstu znalazł się w centrum zainteresowań semiotyków ze słynnej szkoły tartusko-moskiewskiej, którzy wypracowali koncepcję „tekstu kultury” (Jurij Łotman, Borys Uspienski, Władimir Toporow i inni); ich dokonania podsumowuje i prezentuje Borys Gasparow (1991). Koncepcje te na grunt polski przeniósł Stefan Żółkiewski w książce pt. Teksty kultury (1988). Pozycję międzynarodową zdobyły prace M. Bachtina (1979/1986). W Rosji pojawiło się kilka syntetycznych ujęć tekstologii lingwistycznej z przeznaczeniem już głównie dydaktycznym: Konstantin Filipov, Lingvistika teksta. Kurs lekcij (2003), Elena A. Selivanova, Osnovy lingvističeskoj teorii teksta i kommunikacii (2002), Ludmiła G. Babenko i Jurij B. Kazarin, ­Filologičeskij analiz teksta (2004)[2]. Trwałe miejsce w badaniach tekstologicznych w Rosji zajęła książka I.R. Gal’perina Tekst kak ob”ekt lingvističeskogo issledovanija (1981; wznowienie w 2004). Wcześniej fragmentaryczne podsu­mowanie „gramatyki tekstu” nawiązujące do prac niemieckich dała Olga Moskal’skaja (1981).

Problematykę badawczą bardzo zaawansowanej w rozwoju tekstologii niemieckiej podsumował Gerhard Helbig (1986), podkreślając, że stanowi ona samodzielną gałąź lingwistyki (Textlinguistik), odpowiadającą na pytania, na jakie nie jest w stanie odpowiedzieć gramatyka kończąca swoje analizy na zdaniu. Autor zestawił definicje tekstu, omówił płaszczyzny jego organizacji, środki utekstowienia wypowiedzi, relację tekstu do sytuacji aktu mowy, a także problemy zróżnicowania tekstów na typy i gatunki. Nowy etap dokumentuje tom Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy. Antologia tłumaczeń pod redakcją Zofii Bilut-Homplewicz, Waldemara Czachura i Marty Smykały (2009).

Badania francuskie spod znaku „szkoły dyskursu” na użytek czytelnika polskiego przedstawiła syntetycznie Halina Grzmil-Tylutki w książce Gatunek w świetle francuskiej teorii dyskursu (2007), wcześniej tekstologiczne prace z tego kręgu przybliżyła polskiemu czytelnikowi Ewa Miczka (2002). Prace te są we Francji rozwijane wielokierunkowo, na pograniczu ze stylistyką, genologią i filozofią języka. Uznanie w Polsce zdobyły zwłaszcza prace dotyczące interpretacji (hermeneutyka Paula Ricoeura, 1989, dekonstrukcjonizm Jacques’a Derridy), prace poświęcone strukturze mitów i przekazów narracyjnych, nb. wykorzystujące pierwszą gramatykę narracyjną jaką była Morfologia bajki Władimira Proppa (Lévi-Strauss, Bremond, Barthes), rozprawy Algirdasa Greimasa o parach izotopicznych (1966), Oswalda Ducrota o presupozycji (1975) i polifonii wypowiedzi (1989), studia o modalności zdania i tekstu Charles’a Bally’ego (1942/2008) i Émila Benveniste’a (1966/ 2008), zastosowanie pojęcia prototypu do modelowania struktur tekstowych Jean-Michela Adama (1992), analizy pokazujące swoistość poetyckich tekstów ustnych (Paula Zumthora, 1983, 1986, 1987) i mówionych (Ivana Darrault, 1989), teoria przestrzeni mentalnych Gilles’a Fauconniera (1984).

Amerykańskie badania nad tekstem i dyskursem i stosowane w nich metody analizy podsumowała Deborah Shiffrin (1994), która zreferowała i porównała sześć różnych koncepcji: teorię aktów mowy Austina i Searle’a; socjolingwistykę interakcyjną Johna Gumperza; etnografię mowy Della Hymesa; pragmatykę Paula Grice’a; etnometodologię Alfreda Schutza i Harolda Garfinkela i analizę wariancyjną Williama Labova. Autorka postawiła podstawowe pytanie o teoretyczną i konceptualną jedność tych badań. Za problemy centralne dla analizy dyskursu, podejmowane w ramach różnych koncepcji („podejść”), uznała relację między strukturą a funkcją, między tekstem a kontekstem, między dyskursem językowym a komunikacją społeczną w szerokim sensie.

W tych syntetycznych prezentacjach interesującej nas problematyki powtarza się jeden wątek myślowy, który jest różnie akcentowany. Jest nim stwierdzenie istnienia dwu biegunów, między którymi rozwijają się badania ­tekstologiczne: „formalnego” i „funkcjonalnego” (Shiffrin), „propozycjonalnego” i „komunikacyjnego” (Helbig). Przy tym do niedawna wyrażano przekonanie, że postęp w badaniach nad tekstem polega na przechodzeniu od opisu struktury tekstu do pokazywania jego pragmatyki, a więc do dawania pierwszeństwa koncepcji tekstu jako zdarzenia komunikacyjnego, związanego z intencjonalnym aktem mownym, jednak od pewnego czasu te dwa ujęcia uważa się za komplementarne i równoważne.

Deborah Shiffrin porównała oba paradygmaty badawcze, formalny i funkcjonalny, i sprowadziła różnice między nimi do siedmiu następujących ­punktów:

opis formalny:	opis funkcjonalny:
1) nastawiony na kod	nastawiony na mówienie
2) kod stawiany przed użyciem	użycie i kod są integralnie powiązane
3) dominacja funkcji referencjalnej	cała gama funkcji społecznych i stylistycznych
4) elementy i struktury są uniwersalne	elementy i struktury są zrelatywizowane kulturowo
5) języki są ekwiwalentne i równoprawne	języki są zróżnicowane i nierównoprawne
6) społeczeństwo wytwarza kod homogeniczny, zunifikowany	społeczeństwo stwarza repertuar kodów i stylów
7) podstawowe pojęcia (akt mowy, użytkownik, funkcje mowy) są dane i oczywiste	podstawowe pojęcia są problematyczne

Deborah Shiffrin – inaczej niż Helbig, który (podobnie jak Anna Duszak) zdecydowanie preferuje funkcjonalno-komunikacyjną koncepcję tekstu (dyskursu) – podkreśla zalety wcześniejszego ujęcia formalnego. Jej zdaniem ujęcia funkcjonalne włączają do opisu wiele takich elementów, które są realizowane nie tylko poprzez język (podtrzymywanie interakcji), są często zbyt szerokie, gubią specyfikę dyskursu językowego. Za najwłaściwsze uważa takie analizy tekstu (dyskursu), które pokazują zależności zachodzące między funkcjami a strukturą. To stanowisko jest bliskie autorom niniejszego opracowania.

Teun A. van Dijk, autor fundamentalnych opracowań z zakresu tekstologii i redaktor założonego przez siebie pisma „Text”, prezentując w 10. roczniku program badań na najbliższe lata, podkreślał interdyscyplinarny charakter analiz dyskursu, wskazywał na potrzebę współpracy lingwistyki z antropologią i socjologią, psychologią kognitywną i społeczną, także politologią i badaniami nad sztuczną inteligencją, a równocześnie zwracał uwagę na potrzebę specjalizacji i dyferencjacji zainteresowań (van Dijk 1990).

Ważne perspektywy badań nad tekstem otworzyły – by wymienić przykładowo – prace Jurija Łotmana, dotyczące struktury tekstu artystycznego, Alberta Lorda o specyfice komunikacji ustnej, samego Teuna van Dijka o mentalnościowych uwarunkowaniach dyskursu; dały one asumpt do podjęcia studiów nad problematyką wzorca tekstu w szerszym kontekście kulturowym, w perspektywie etnolingwistycznej (Niebrzegowska-Bartmińska 2007).

Jurij Łotman wysunął i udokumentował tezę głoszącą, że struktura tekstu jest kulturowym odwzorowaniem struktury świata: „Struktura przestrzeni tekstu staje się [...] modelem struktury Wszechświata, a wewnętrzna syntagmatyka elementów wewnątrz tekstu – językiem modelowania przestrzennego”. „Odbijając odrębne wydarzenie jednocześnie przedstawia on [tekst – uzup. JB i SNB] cały obraz świata, opowiadając o tragicznym losie bohaterki, mówi o tragizmie świata jako całości. Dlatego tak ważny jest dla nas dobry albo zły koniec: świadczy on nie tylko o zakończeniu tej czy innej fabuły, ale i o konstrukcji całości świata” (Łotman 1984: 309–311).

Albert Lord (1960), twórca teorii formulizmu oralnego, pokazał związek struktury tekstu z mechanizmami przekazu ustno-pamięciowego. Modele tekstów ustnych są dostosowane do mechanizmów percepcyjnych człowieka „naturalnego”, tj. uczestnika tradycyjnej kultury oralnej.

W pracach Teuna van Dijka (2001), pojawiła się teza inspirowana przez kognitywizm psychologiczny i lingwistyczny, głosząca, że model tekstu jest odwzorowaniem modelu ludzkiego myślenia. W ramach modeli mentalnych ludzie budują reprezentacje zdarzeń i działań, o których tekst opowiada. To, co zapamiętujemy z konkretnego przekazu, i to, co chcemy komuś przekazać, zawiera się w modelach – reprezentacjach wyobrażeń o zdarzeniu lub sytuacji. Model mentalny jest więc punktem wyjścia dla „produkcji” i „interpretacji” tekstu.