Читать книгу Tekstologia - Jerzy Bartmiński - Страница 12

O tekście mówimy za pomocą metafor. Metafory odkrywają, w „kategoriach jakiej rzeczy pojmowany jest X”, co jest „domeną docelową”, a co „domeną wyjściową” (Lakoff, Johnson 1980/1988).

Zbierając odnośne dane językowe, możemy powiedzieć, że tekst jest konceptualizowany na kilka następujących sposobów[14]:

 jako efekt pracy rzemieślnika (rzemieślnik pióra, rzemiosło literackie, brać coś na warsztat, mieć coś na warsztacie) – tkacza, kowala lub jubilera: Tekst jest tkaniną (snuć, motać, plątać wątki, osnowa utworu); jest rzeczą z metalu (tekst gładki, chropawy, cyzelować, szlifować, obrabiać tekst);

 budowniczego: Tekst jest budowlą (budowa tekstu, plan, poziomy, piętra, szkic tekstu; por. też klecić coś ‛budować pospiesznie, nieudolnie, byle jak’, wierszokleta);

 kucharza: Tekst jest potrawą (tekst pikantny, gęsty, rozwodniony, usmażyć, upiec tekst, pożerać, połykać tekst, niestrawny tekst, por. też ktoś jest głodny drukowanego słowa, strawa duchowa);

 rolnika lub ogrodnika: Tekst jest plonem (tekst dojrzewa, por. też: pomysł kiełkuje, pisarz ma bujną wyobraźnię); jest owocem (tekst jest owocem czyjejś pracy);

 artysty – malarza lub muzyka (por. artysta słowa): Tekst jest dziełem plastycznym (rama tekstu, tło zdarzeń w tekście, pierwszy, drugi plan tekstu, por. autor maluje coś w jaskrawych / ciemnych barwach); jest utworem muzycznym – wypowiedź ustna bywa określana za pomocą serii wyrażeń takich, jak: dudnić, puszczać płytę, zmienić płytę, poruszać strunę, trąbić o czymś.

 Tekst się rodzi, jest czyimś dzieckiem, tekst można spłodzić, a arcydzieła rodzą się w bólach.

 Tekst może być wynikiem przestępstwa, wykroczenia, bo można popełnić tekst.

 Tekst bywa również pojmowany w kategoriach narzędzia, jakim posługuje się określona osoba, np. myśliwy, wojskowy, przestępca, jest bronią (tekst ostry, cięty, por.: Jego wypowiedź zraniła ją).

 Tekst jest przestrzenią, po której można się poruszać, jest drogą, po której autor prowadzi kogoś, wiedzie w jakąś stronę, rozwija jakąś perspektywę itp.

Podsumowując, możemy powiedzieć, że potoczna konceptualizacja tekstu uwzględnia wiele jego aspektów i sytuuje tekst w całej wielokierunkowej sieci relacji: jest odnoszona do dziedzin funkcjonowania, do odmian i stylów języka, do gatunków mowy, do procesu tworzenia tekstu i sposobów reagowania na tekst i postępowania z gotowym tekstem, uwzględnia zawartość informacyjną, także cechy semantyczne i formalne tekstu. Potoczny językowo-kulturowy obraz tekstu to wielowymiarowa, złożona całość. Czy któryś z wymienionych wymiarów jest jakoś szczególnie wyróżniony, uprzywilejowany?

Uwydatnianie łączy się z selekcją i dokonuje się poprzez metaforę. W modelach metaforyzacyjnych eksponowane są takie parametry aktu komunikacji, jak: nadawca (rzemieślnik i artysta), czynność tworzenia i wytwór czynności. Uwydatniane są takie cechy samego tekstu, jak: spójność (metafora tkaniny), całościowość (budowla), „procesualność” (owoc, plon), posiadanie granic (dzieło plastyczne), funkcje (narzędzie walki).

Szczególnie mocno eksponuje się dynamiczny charakter procesu tworzenia tekstu, co znajduje wyraz w metaforze rzemieślnika i sprawcy, który tekst wytwarza – jako tkaninę, budowlę, potrawę, dzieło; płodzi – jako owoc i dziecko. „We wszystkich modelach metaforycznych tekst jest traktowany jako rezultat czynności określonego podmiotu” – podsumowuje analizy metafor tekstu S. Niebrzegowska-Bartmińska (2007: 31; zob. też Niebrzegowska-Bartmińska 2005: 126). Możemy więc powiedzieć, że w potocznej świadomości tekst jest wytworem – mówienia, myślenia, komunikowania, i ogólniej – działania, tworzenia – jest czymś, co ktoś tworzy dla kogoś, kieruje do kogoś z jakąś intencją.