Читать книгу Tekstologia - Jerzy Bartmiński - Страница 9

Jak ten kluczowy dla naszego opracowania termin jest rozumiany potocznie? Jak definiują go autorzy zajmujący się językiem, literaturą, kulturą i komunikacją społeczną? Jak się ma do wszechobecnego pojęcia dyskursu?

Znaczenia słowa tekst podawane w słownikach języka polskiego są krótkie, a przy tym – nie do końca z sobą zgodne. Rozmyte jest pojęcie dyskursu. W tym rozdziale poświęcimy tym kluczowym pojęciom szczególną uwagę.

Rzućmy okiem na definicje tekstu[1] ułożone w porządku chronologicznym słowników:

W słowniku staropolskim (SStp), dokumentującym stan polszczyzny do końca XV w., tekst jest rozumiany po prostu jako „fragment Pisma świętego”.

SJP Lin (1812) przez tekst rozumie słowa zapisane, głównie fragmenty Pisma św., co ilustruje cytat z Reja: Tekst zabiłby, gdyby wykład nie ożywiał.; przykłady innych użyć: Na początku kazania zakładany bywa tekst z Pisma św. Tekstami zowią też wyroki prawne.

SWil (1861): ‛własne słowa autora dzieła, naczelna część dzieła dla odróżnienia od przypisów i dodatków’.

SW (1919): ‛jednolity ciąg treści, zamknięta w sobie osnowa jakiego pisma’.

SJP Dor (1967): ‛wszelkie słowa składające się na pewną całość, utrwalone graficznie lub jakąkolwiek inną techniką jako rękopis, maszynopis, druk; słowa do utworu ­muzycznego’.

MSJP Skor (1968): ‛treść słowna jakiejkolwiek wypowiedzi ustnej lub pisemnej; słowa do utworu muzycznego’.

SJP Szym (1978): ‛ogół słów tworzących pewną całość, utrwalonych graficznie (np. jako maszynopis, druk) lub jakąkolwiek inną techniką; słowa do utworu muzycznego’.

SWJP Dun (1996): ‛zbiór zapisanych słów, układających się w logiczną lub artystyczną całość’.

PSJP Sob (1998): ‛treść słowna jakiejkolwiek wypowiedzi ustnej lub pisemnej; słowa do utworu muzycznego’.

ISJP Bań (2000): ‛ciąg zapisanych słów i zdań, zwłaszcza tworzących pewną całość artystyczną lub logiczną’.

USJP Dub (2003): ‛zbiór słów tworzących pewną wypowiedź, utrwalonych graficznie (np. jako maszynopis, druk) lub jakąkolwiek inną techniką; także słowa do utworu ­muzycznego’.

PSWP Zgół (2003): ‛ciąg składających się na pewną całość słów lub zdań, które zostały utrwalone w pamięci lub np. jako druk, maszynopis, rękopis itp.’

Zgoda między słownikarzami dotyczy tylko dwóch składników definicji – tego, że tekst jest zbiorem słów, a więc ma charakter werbalny, i jest większy od jednego słowa. Dalej są już tylko mniejsze lub większe rozbieżności, które sygnalizują istnienie szeregu ukrytych pytań i wątpliwości, z którymi musieli się uporać autorzy definicji słownikowych. Czy mówiąc o „zbiorze słów”, ma się na myśli zbiór form czy znaczeń? Zbiór zamknięty czy otwarty? Pisany czy mówiony? Utrwalony czy okazjonalny?

A więc najpierw: „zbiór słów” to zbiór form czy znaczeń? W SW (w tomie wydanym w roku 1919) po raz pierwszy jednoznacznie podkreślono treściowy, więc semantyczny wymiar tekstu, to, że jest nim „jednolity ciąg treści, zamknięta w sobie osnowa”. Można przyjąć, że ten właśnie sens wyrażają stosowane przez późniejszych słownikarzy formuły mówiące o tekście jako całości „logicznej” (SWJP Dun 1996; ISJP Bań 2000).

„Zbiór” zamknięty czy otwarty? W definicjach słownikowych pojawia się określenie „zamknięta osnowa” (SW), „pewna całość” (SJP Dor 1967; PSWP Zgół 2003), „całość” (ISJP Bań 2000), co pozwala myśleć o granicach tekstu (albo ich braku), ale o nich w żadnej definicji słownikowej wyraźnie się nie mówi.

Pisany czy ustny? Do niedawna zdecydowanie dominowało graficzne rozumienie tekstu, jako zapisu słów. Początkowo chodziło o zapis Pisma św., potem także wypowiedzi, wyroków prawnych, pieśni, dzieł literackich i muzycznych. Dopiero niedawno – w roku 1968 po raz pierwszy – odnotowano, że tekst może być wypowiedzią nie tylko pisaną, lecz także ustną, i to rozszerzenie zakresu pojęcia stopniowo utrwala się i zwycięża (choć nie wszyscy filolodzy się z tym zgadzają). W naszym opracowaniu traktujemy to rozszerzenie jako obowiązujące.

„Zbiór słów” – utrwalony czy okazjonalny? W definicjach akcentujących graficzny charakter tekstu cechę utrwalenia uznaje się za oczywistą, ale od momentu uznania za teksty także komunikatów ustnych (śpiewanych i mówionych) sprawa przestaje być jednoznaczna i wymaga doprecyzowania. Czyni to tylko jeden słownik, który w definicji tekstu jako ciągu słów i zdań umieszcza informacje, że chodzi o słowa i zdania „które zostały utrwalone w pamięci lub np. jako druk, maszynopis, rękopis itp.” (PSWP Zgół 2003).

Wcześniej możliwość utrwalenia innego niż graficzne przyjmował co prawda SJP Dor (1967), ale definicje w pozostałych słownikach tę kwestię wyminęły, w efekcie z żadnej definicji nie wynika jednoznaczna wskazówka co do statusu np. swobodnej potocznej rozmowy, która wybrzmiewa i przemija; jest czy nie jest tekstem?

I jeszcze jedna interesująca kwestia niedopowiedziana w definicjach tekstu, którą stawia na porządku dziennym zapis w SWil (1861), gdzie przez tekst rozumie się tylko tekst główny, bez przypisów i „dodatków”. Ale inne słowniki, mówiąc o tekście jako pewnej całości, nie wprowadzają żadnych wyraźnych ograniczeń i regulacji w tej kwestii.