Читать книгу Tekstologia - Jerzy Bartmiński - Страница 6

Tekstologia jest nauką o tekstach, podobnie jak fonologia jest nauką o fonemach, morfologia – nauką o morfemach, a wersologia, genologia czy teatrologia – naukami odpowiednio: o wierszu, o gatunkach mowy, o teatrze. Jest integralną częścią nauk filologicznych, zajmujących się językiem i literaturą w różnych kręgach narodowych i cywilizacyjnych.

Tekst stał się dziś przedmiotem zainteresowania nie tylko dyscyplin fi­lologicznych, badaczy języka, literatury i kultury, ale coraz częściej też pra­soznawców, specjalistów od mediów, reklamy, teatru, także socjologów, psycho­logów i politologów; od dawna problemami tekstu zajmowali się bibliści i tłumacze.

Sądzimy, że współcześnie najlepsze ramy dla tekstologii daje antropologia słowa, która pozwala integrować na płaszczyźnie kulturowej, społecznej i psychologicznej różnorodne formy komunikacji, od słowa mówionego, poprzez komunikaty pisane i drukowane po zróżnicowane i dynamicznie się rozwijające – elektroniczne. „Podejście antropologiczne – czytamy we Wstępie do Antropologii słowa – stwarza szansę, by nie poprzestając na rejestracji tego, co zjawiskowe i w swojej zjawiskowości rozproszone, odczytywać sensy i funkcje zjawisk [...]. Siłą antropologii zawsze było to, że do przedmiotu swoich badań podchodziła z pewną hipotezą całości, że w kropli wody – społeczności ogarniającej się wzrokiem – potrafiła dostrzec «cały świat». [...] Siłą antropologii zawsze też było [...] to, że rozpoznaje to, co ludzkie, a we wszystkich ludzkich wytworach ludzki wymiar gruntuje” (Godlewski 2003: 8).

Na użytek naszego opracowania nie ustanawiamy sztywnego podziału między podejściem lingwistycznym i literaturoznawczym do tekstu, przeciwnie, w miarę możliwości łączymy je, zgodnie z integracyjnym nastawieniem współczesnej filologii i antropologii słowa, jakie dominowało na krakowskim Zjeździe Polonistów w roku 2004 (zob. Czermińska i in. red., 2005). Jest to także zgodne z duchem podstawy programowej przyjętej dla przedmiotu „język polski” przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (PP-JP 2008). Nowy program na wszystkich poziomach edukacji ma charakter „tekstocentryczny”.

Autorzy książki wychodzą od najbliższych im ujęć lingwistycznych, ale kierując się inspiracjami współczesnej lingwistyki antropologiczno-kulturowej i lingwistyki kognitywnej (które wyszły poza tradycyjne ramy strukturalizmu i swymi badaniami objęły zagadnienia językowego obrazu świata, podmiotu-nadawcy wypowiedzi, intencji komunikacyjnych, podmiotowego punktu widzenia i perspektywy, profilowania bazowych stereotypowych wyobrażeń w różnych ideologicznie zorientowanych dyskursach publicznych) – podążają w kierunku ujęć integralnych. Zgodnie z przyjętą koncepcją odmian i stylów oraz zaleceniami metodologów humanistyki, w miarę systematycznie odwołują się do naturalnej potocznej praktyki językowej i potocznej wiedzy o tekstach[1].

Lingwistyczne zainteresowania tekstem rozwijały się w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat pod nazwą „lingwistyki tekstu”, „teorii tekstu”, także „gramatyki tekstu”, „tekstologii lingwistycznej” (zob. rozdz. 1.2). Jednak za najwłaściwszy dla określenia pola problemowego niniejszej książki uważamy termin tekstologia, bez dodatkowych przydawek, właśnie dlatego, że respektuje integralny charakter komunikacji językowej i wielowymiarowość komunikatów, nie stwarza sztucznych granic między różnymi wyspecjalizowanymi podejściami do tekstu, zwłaszcza literaturoznawczym i lingwistycznym.

Swoim zakresem tekstologia obejmuje wszystkie szczegółowe aspekty tekstu, które w razie potrzeby można dookreślać odpowiednimi przydawkami i traktować w ramach jednej tekstologii. Na użytek cząstkowych opisów można wydzielać takie działy, jak: fonetyka tekstu, gramatyka tekstu (z dalszym podziałem na morfologię tekstu i składnię tekstu), semantyka tekstu, pragmatyka tekstu.

Ważniejszy jest inny wewnętrzny podział tekstologii „bezprzymiotnikowej”, mianowicie ze względu na cele, jakie sobie stawia. Cele te są historycznie zmienne. Biorąc pod uwagę stan polskiej nauki o tekście na przełomie XX i XXI w., przyj­mujemy podział tekstologii na następujące działy funkcjonalne, „zadaniowe”:

Tekstologia teoretyczna, zwana też teorią tekstu, bada sekwencje zdań, a także słów (czy nawet jedno słowo) jako jednostkę ponadzdaniową, zdolną do samodzielnego funkcjonowania w procesie komunikacji. Zdaniem redaktorki tomu Teoria tekstu. Zbiór studiów dyscyplina ta wyodrębniła się po roku 1960 jako „osobny kierunek badań językoznawczych, znajdując żywy rezonans w językoznawczo zorientowanej poetyce”, i przyjmuje za swój przedmiot „całościowy komunikat językowy, stanowiący jednostkę komunikacji wyższą niż zdanie” (Dobrzyńska red., 1986: 7).

Tekstologia opisowa zajmuje się konkretnymi tekstami i ich klasami (typami) z punktu widzenia struktury, semantyki i pragmatyki, podejmuje ich ­analizę i interpretację, wykorzystując instrumentarium pojęciowe lingwistyki i literaturoznawstwa. W nowszych wersjach uwzględnia szerokie konteksty psychologiczne, socjologiczne i kulturowe.

Tekstologia stosowana (praktyczna) obejmuje działania tekstotwórcze (jak: derywacja, rozwijanie, przekształcanie, indeksowanie, streszczanie i wszelkie sposoby przetwarzania tekstów) oraz działania na gotowych tekstach, do których należy zwłaszcza edytorstwo i systematyka.

Edytorstwo, przez literaturoznawców nazywane ogólniejszą nazwą „tekstologia” (Goliński 1969, Starnawski 1973, Górski 1976, Trzynadlowski 1976), dotyczy krytyki tekstu, zestawia warianty rękopiśmienne i wydawnicze, wskazuje i poprawia błędy, ustala autentyczność tekstów autorskich, ich stosunek do tekstów oryginalnych (rękopisów) i zasady wydań krytycznych. Według STL (1998: 120, artykuł Teresy Kostkiewiczowej) zajmuje się najczęściej tekstami nieżyjących twórców.

Systematyka tekstów opracowuje zasady grupowania według zróżnicowanych kryteriów, katalogi rzeczowe, indeksy, klasyfikacje, typologie i ich praktyczne realizacje.

Literatura: Goliński 1969; Starnawski 1973; Górski 1976; Trzynadlowski 1976; Pawłowski 1978; ­Dobrzyńska 1986, red. 1986; STL 1998; Godlewski 2003; Czermińska i in., red. 2005; PP-JP 2008.