Читать книгу Tekstologia - Jerzy Bartmiński - Страница 8

W Polsce badania lingwistyczne nad właściwościami tekstu zakiełkowały dość wcześnie, bo już w latach 30., kiedy to zainteresowano się „psychologiczną” podzielnością zdania na człon wyjściowy i rozwijający (Szober 1932, Jodłowski 1934, Misz 1967), a więc problematyką rozwiniętą później w szkole praskiej przez Mathesiusa (1947) i jego kontynuatorów. O nawiązaniach międzyzdaniowych pisał jako jeden z pierwszych lingwistów Zenon Klemensiewicz (1949), miejscem cytatu i różnymi formami przytaczania cudzych myśli i słów zajęli się językoznawcy w Lublinie (Górny 1961, 1966, Brajerski 1966, Kaczmarkowski 1974), skąd wyszła pierwsza próba naszkicowania całościowego programu rodzącej się dyscypliny, przedstawiona w rozprawie Wojciecha Górnego Struktura tekstu na tle struktury języka (1961).

Jednak w sposób systematyczny badania nad tekstem zaczęły być prowadzone dopiero w kręgu badaczy skupionych wokół Marii Renaty Mayenowej, autorki Poetyki teoretycznej (1974). Inspirujący wpływ wywarły studia Anny Wierzbickiej na temat spójności tekstu (1968, 1969), roli elementów metatekstowych (1971b) oraz aktów i gatunków (genry’ów) mowy (1973, 1983, 1986), a także koncepcje Andrzeja Bogusławskiego jako autora studiów o presupozycji (1976, 1978b) i książki Problems of the Thematic-Rhematic Structures of Sentences (1977). W najbardziej konsekwentny sposób zajęła się problematyką tekstu Teresa Dobrzyńska, spod której pióra wyszły kolejne książki, takie jak Delimitacja tekstu literackiego (1974a), Tekst. Próba syntezy (1993b), Mówiąc przenośnie (1994), Tekst – styl – poetyka (2003). Równolegle do prac własnych rozpoczęto wydawanie serii zbiorowych tomów pokonferencyjnych (w których od początku uczestniczyli też autorzy pozawarszawscy, w tym także czescy i rosyjscy): O spójności tekstu (1971), Semiotyka i struktura tekstu (1973), Tekst i język. Problemy semantyczne (1974), Semantyka tekstu i języka (1976), Tekst. Język. Poetyka (1978), Teoria tekstu (1986), Tekst w kontekście (1990), Typy tekstów (1992), Tekst i jego odmiany (1996) – redagowane początkowo przez samą Marię Renatę Mayenową, a po jej śmierci w roku 1982 przez Teresę Dobrzyńską z udziałem Elżbiety Janus (1983).

Przez długi czas odrębny nurt badań tekstologicznych tworzyli literaturoznawcy ze środowiska Instytutu Badań Literackich PAN (Janusz Sławiński, Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Teresa Kostkiewiczowa, Janusz Lalewicz, Danuta Danek, Włodzimierz Bolecki), którzy zaistnieli jako szkoła teorii komunikacji literackiej. Globalne wyobrażenie o ich pracach daje znakomity Słownik terminów literackich (STL; wyd. 3 – 1998), w którym szereg haseł jest ujętych w sposób korespondujący z podejściem lingwistycznym.

Własne tradycje stworzył ośrodek krakowski. Pionierskie prace Jodłowskiego (1934) i Klemensiewicza (1949), o których wspomnieliśmy wyżej, poszły na pewien czas w zapomnienie, a przedmiotem zainteresowania stały się zagadnienia z pogranicza tekstologii, stylistyki i komunikacji językowej, co dokumentują prace Krystyny Pisarkowej o rozmowie telefonicznej (1975), Anny Kałkowskiej o strukturze listu (1982), Aleksego Awdiejewa o pragmatyce wypowiedzi (1987) i gramatyce interakcji werbalnej (2004), Doroty Szumskiej o remacie (1996), Kazimierza Ożoga (1990a) i Macieja Kawki (1990) o metatekstowych elementach w mowie potocznej i w literaturze dla dzieci, Janiny Labochy o komunikacji folklorystycznej (1990) i językowej w ogóle (2008). Michał Rusinek i Aneta Załazińska powrócili do problemów tekstu w kontekście praktycznej edukacji retorycznej (2005). Autorzy krakowscy pierwsi wprowadzili rozdziały poświęcone tekstowi do opisów gramatyki języka polskiego (Labocha 1996a, Strutyński 1998). W środowisku literaturoznawczym UJ problemy tekstologiczne pojawiają się w kontekście ogólnych zagadnień antropologii i poetyki. Rozważano zwłaszcza problemy intertekstualności w nawiązaniu do prac J. Kristevej i in. (Nycz 1984, 1993/2000, Balbus 1996).

Wiele interesujących prac tekstologicznych powstało też w innych ośrodkach uniwersyteckich.

W dynamicznym ośrodku katowickim opublikowano rozprawy na temat organizacji i spójności tekstu (Ostaszewska 1991, Wilkoń 2002), dialogu potocznego i artystycznego oraz rozmowy (Warchala 1991b, Skudrzykowa 1994, Żydek-Bednarczuk 1994, 2005, Kita, Grzenia red., 2003) i wywiadu prasowego (Kita 1998). Doskonałą syntezę lingwistycznych badań nad gatunkami mowy opublikowała Bożena Witosz (2005a).

W Opolu problemy tekstu podejmował Stanisław Gajda w książce o stylu naukowym (1982), umieszczał też prace tekstologiczne w redagowanym przez siebie roczniku „Stylistyka” (t. 1–19, 1992–2008), także osobno w tomie Styl a tekst (Gajda, Balowski red., 1996).

We Wrocławiu ukazały się książki Zdzisława Wawrzyniaka (1980), Juranda Banacha (1984) i Waldemara Żarskiego (2008). W Rzeszowie wyszła książka Marii Krauz (1996).

W Lublinie wydano książki na temat organizacji tekstu potocznego (Mazur 1986), wypowiedzi dziecięcych (Boniecka 1995, 1997, 1999), wzorców tekstów ustnych (Niebrzegowska-Bartmińska 2007), także wybranych aspektów tekstów prasowych (Wojtak 2004a, 2008) i poetyckich (Tokarski 1987, 1995, Pajdzińska 1993b, Skubalanka 1995). Z licznych wydanych tomów zbiorowych w polu tekstologii mieszczą się zwłaszcza kolejne tomy: Tekst ustny – text oral (Abramowicz, Bartmiński red., 1989), Kreowanie świata w tekstach (Lewicki, Tokarski red., 1995), Tekst. Problemy teoretyczne (Bartmiński, Boniecka red., 1998b) oraz Tekst. Analizy i interpretacje (Bartmiński, Boniecka red., 1998a), Profilowanie w języku i w tekście (Bartmiński, Tokarski red., 1998), Semantyka tekstu artystycznego (Pajdzińska, Tokarski red., 2001), Punkt widzenia w tekście i w dyskursie (Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska, Nycz red., 2004). W „zielonej serii” dydaktycznej Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań ukazała się dwuczęściowa antologia pt. Tekstologia, zawierająca przedruki 36 prac (ich fragmentów) (WP-WO, t. 4–5 Tekstologia, 2004).

Praktyką ostatnich lat stało się publikowanie polskich przekładów ważnych książek autorów obcych. Wyszła sztandarowa dla semiotycznej szkoły tartusko-moskiewskiej książka Jurija Łotmana o strukturze tekstu artystycznego (1984), teoretyczne prace Michaiła Bachtina (1986), podręcznik tekstologii Robert-Alai­na de Beaugrande’a i Wolfganga Ulricha Dresslera (1990), Borysa Uspienskiego o poetyce kompozycji (1997), zwarty kompozycyjnie i pojęciowo tom zbioro­wy o dyskursie, przygotowany przez Teuna van Dijka (2001). Postępy w nie­mieckich badaniach nad tekstem u progu XXI w. przybliża wspomniana antologia przekładów Lingwistyka tekstu w Niemczech (Bilut-Homplewicz, Czachur, Smykała red., 2009), a Instytut Germanistyki UW rozpoczął publikowanie polsko-niemieckiej serii pt. „Text i dyskurs. Text und Diskurs” (t. 1–2, 2008–2009).

Badania polskie nad tekstem rozwijają się w kręgu inspiracji zagranicznych, płynących najpierw ze szkoły praskiej (Mathesius, Daneš, Firbas), a w kolej­ności ze Wschodu (Propp, Łotman, Bachtin) i z Zachodu (van Dijk, de Beaugrande i Dressler, Halliday; narratolodzy Barthes, Todorov; francuska szkoła analizy dyskursu i hermeneutyka filozoficzna Ricoeura). Recepcja tych idei w Polsce jest bardzo zróżnicowana w zależności od środowiska i specjalności naukowej. Szybciej na impulsy zagraniczne reagują literaturoznawcy niż lingwiści, silniej – co zrozumiałe – neofilolodzy niż poloniści.

Uderzającą prawidłowością, jeśli idzie o odwołania do autorów obcych, jest ich wybiórczość. Z literatury naukowej angielskiej korzystają angliści, z niemieckiej – germaniści, z francuskiej – romaniści itd. Dorobek tekstologii rosyjskiej jest wykorzystywany głównie w pracach powstających w ośrodku warszawskim (Wierzbicka, Mayenowa, Dobrzyńska), katowickim (Ostaszewska), lubelskim (Mazur, Niebrzegowska-Bartmińska).

Drugą uderzającą cechą polskich badań tekstologicznych jest ich nieciągłość, będąca poniekąd pochodną od ich wybiórczości. Ceni się wyżej koncepcje obce niż własne, bardziej liczy się prestiż nauki zagranicznej (w ostatnich latach zdecydowanie zachodniej, a nie wschodniej) niż rodzimej. Znamienny jest fakt, że rysująca się około roku 1960 lubelska szkoła badań tekstu w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim (Górny, Brajerski, Kaczmarkowski i inni) poszła niemal w zapomnienie. Podobny los wcześniej spotkał pionierskie prace Szobera, Jodłowskiego i Klemensiewicza.

W naszej książce, jako że jej autorami są poloniści, będziemy się starali w miarę szeroko wykorzystywać obok klasyków o pozycji międzynarodowej prace autorów polskich, które są już bardzo liczne. Przygotowana w ramach naszych seminariów magisterskich Bibliografia tekstologii polskiej liczy w roboczej wersji ponad 700 pozycji[3].

Literatura: de Saussure 1916; Propp 1928/1976; Szober 1932; Jodłowski 1934; Bally 1942/2008; Mathesius 1947; Klemensiewicz 1949; Harris 1952; Lord 1960, 1975; Górny 1961, 1966; Ben­veniste 1966/2008; Brajerski 1966; Greimas 1966; Misz 1967; Wierzbicka 1968, 1969, 1971a, 1973, 1983, 1986; Uspienski 1970/1997; Dobrzyńska 1974a, 1993b, 1994, 2003, red.: 1986, 1990, 1992, 1996; Kaczmarkowski 1974; Mayenowa 1974, red.: 1971, 1973, 1974, 1976, 1978, 1983; Ducrot 1975, 1989; Pisarkowa 1975; Bogusławski 1976, 1977, 1978b; van Dijk 1980, 1990, 2001; Wawrzyniak 1980; Gal’perin 1981/2004; Moskal’skaja 1981; Gajda 1982; Kałkowska 1982; Dobrzyńska, Janus red., 1983; Zumthor 1983, 1986, 1987; Banach 1984; Fauconnier 1984; Łotman 1984; Nycz 1984, 1993/2000; Helbig 1986; Mazur 1986; Awdiejew 1987, 2004; Tokarski 1987, 1995; Żółkiewski 1988; Abramowicz, Bartmiński red., 1989; Darrault 1989; Kita 1989, 1998; Ricoeur 1989; de Beaugrande, Dressler 1990; Kawka 1990; Labocha 1990, 1996a, 1996b, 2008; Ożóg 1990a; Gasparow 1991; Ostaszewska 1991; Warchala 1991a, 1991b; Adam 1992; Pajdzińska 1993a, 1993b; Shiffrin 1994; Skudrzykowa 1994; Żydek-Bednarczuk 1994, 2005; Boniecka 1995, 1997, 1999; Lewicki, Tokarski red., 1995; Skubalanka 1995; Balbus 1996; Gajda, Balowski red., 1996; Krauz 1996; Szumska 1996; Bartmiński 1998b; Bartmiński, Boniecka red., 1998a, 1998b; Bartmiński, Tokarski red., 1998; Duszak 1998; STL 1998; Strutyński 1998; Witosz 1998, 2005a, 2005b, 2007; Pajdzińska, ­Tokarski red., 2001; Miczka 2002; Selivanova 2002; Wilkoń 2002; Filipov 2003; Kita, Grzenia red., 2003; Babenko 2004; Babenko, Kazarin 2004; Bartmiński, Niebrzegowska-Bartmińska, Nycz red., 2004a, 2004b; Kazarin 2004; Wojtak 2004a, 2008; WP-WO t. 4, 5, 2004; Gładysz 2005; Rusinek, Załazińska 2005; Grzmil-Tylutki 2007; Niebrzegowska-Bartmińska 2007; Żarski 2008; Bilut-Homplewicz, Czachur, Smykała red., 2009.