Читать книгу Душа твая светлая - Коллектив авторов, Ю. Д. Земенков, Koostaja: Ajakiri New Scientist - Страница 6

Жыццё зрабіла рэзкі паварот, і клоўн Кузёмка адчуў сябе адзінокім. Хаця гады, як сталі падбірацца да сямідзесяці, падказвалі Кузьме Казімірчыку, што такое можа і павінна некалі адбыцца, ён адкладваў тыя думкі на заўтра, а здарылася сёння: цырк, якому верна служыў і без малога паўвека пастаянна выходзіў на арэну, каб радаваць дзетак, паехаў без яго.

Роспач ад здрады запоўніла душу старога клоўна. Ён нават не наважыўся папрасіць, каб узялі расстаўляць рэквізіты. Паехаў. Што яму рабіць? Кузьма купіў таннага напою і заліваў гора віном. Выпіваў, засынаў, прачынаўся з думкай, што не ў віне праўда, і зноў піў. Аднойчы, ачнуўшыся ранкам, клоўн зразумеў, што не ў гэтым ягоны паратунак, так можна было дапіцца і да белай гарачкі. Хо-опіць!

Клоўн Кузёмка ў каторы раз стараўся вызначыць, што зможа ўратаваць яго. Недзе з падсвядомасці прыходзіла думка – ехаць у Верхалессе: малая радзіма і будзе яму збавеннем ад адзіноты. Кузёмкава памяць утрымлівала ўрывачак з верша некага з беларускіх паэтаў. Хоць аўтар і назва верша забыліся, але словы былі правільныя:

Кузьма ведаў, што след у Верхалессі ён пакінуў невялікі. Быў Кузёмкай, таму, як выпала клоўну выбіраць сцэнічнае імя, назваўся так. Усім спадабалася, і Казімірчык з ім многія гады весяліў дзятву. На малой радзіме ён хоць і не быў гадоў дваццаць, але нехта са знаёмых усё ж жыве. Будзе лепей, чым у горадзе.

Кузьма спрабаваў завесці сям’ю. Ажаніўся. Але хіба гэта было жыццё, калі выпадала пакідаць маладую жонку на месяц-два? Аднойчы вярнуўся з гастроляў, а кватэра пустая. Другая збегла, не дачакаўшыся вяселля. Артыст зразумеў: хоць дзесяць разоў жаніся, а жыць будзеш адзін! І поўнасцю аддаўся рабоце.

* * *

Для паездкі ў Верхалессе Кузьма выбраў цёплы вераснёвы дзень. Аўтобус спыніўся на скрыжаванні, да вёскі заставалася з паўкіламетра. Кузьма закінуў за плечы рукзак, астатняе ўзяў у рукі і рушыў па прасёлачнай дарозе. Зусім блізка жанчыны капалі бульбу. Пакланіўся ім, паздароўкаўся. Адказалі ўразнабой. Мусіць, не ўсе пазналі, бо адна спытала:

– А хто гэта такі?

– Кузёмка Казімірчыкаў, – адказала суседка.

– Той, што артыст?

– Ён самы.

Жанчыны доўга праводзілі падарожнага позіркамі: чаго ж ён раптам заявіўся? Кузьме выпала чуць, што ў вёсцы яго недалюблівалі. Перш за ўсё за тое, што ён пайшоў на лёгкі хлеб, – так ацэньвалі вяскоўцы тых, хто не араў, не сеяў, а песенькі спяваў ці фокусы паказваў. Лічылася, што для розных забаў ёсць святы. А то яшчэ і грошы плацяць! Хіба ж гэта праца?!

Яшчэ горшая слава пра Кузьму пайшла па Верхалессі, калі той не прыехаў на пахаванне матулі. Заганарыўся, казалі, ад роднай маці адрокся! Ніхто ж не стаў разбірацца, чаму пляменнік не дазваніўся (мабільнай сувязі яшчэ не было) да дзядзькі.

Кузьма ў той час быў далёка. Вярнуўшыся з гастроляў, дастаў з паштовай скрынкі пляменнікава пісьмо, прымчаў, паклаў на матчыну магілу кветкі, забіў крыж-накрыж вокны ў хаце, каб хто сп’яну не разбіў шкло, павесіў на дзверы замок і вярнуўся ў горад, дзе яго чакаў цырк шапіто.

* * *

Кузьма якраз набліжаўся да матчынай хаты, калі яго гучна аклікнулі:

– Што, Кузьма Кузьміч, прыехаў паглядзець, ці дом цэлы?

Да яго праставаў мужчына з густой сівою шчацінаю на твары і апрануты па-вясковаму ў фуфайку. Ён усміхаўся ўсім шчарбатым ротам. Нешта вельмі знаёмае было ў яго абліччы, і Кузьма ўрэшце пазнаў аднакласніка:

– Няўжо Віцька Бушыла?..

– …Бушлат, – падказваючы школьную мянушку, пацвердзіў Віктар.

– Правільна, – паціскаючы яго руку, згадзіўся Кузьма. – Толькі я чуў, што ты атабарыўся ў горадзе, на заводзе працуеш?

– Было такое дзела! Да пенсіі адпрацаваў, а як жонка памерла, да дачкі Святланы перабраўся. Што аднаму ў горадзе рабіць?! А пра цябе ў Верхалессі многа гаманілі, што, маўляў, пайшоў на лёгкі хлеб…

– Хіба ён лёгкі?! – крыва ўсміхнуўся Кузьма. – Потам ён пахне, як любы хлеб. Толькі цікавы і як-раз быў па мне.

– Вось і я не верыў і Святланку ўгаварыў, каб свайго меншага сына Кузьмой назвала. Мы яго, як цябе калісьці, клічам Кузёмкам.

І праз хвіліну:

– Вось паказаў бы нам, што ты можаш, мо і гаварыць перасталі б?..

Кузьма пераступіў з нагі на нагу, абдумваючы Віцькаву прапанову.

– А ведаеш, Віктар, мне твая ідэя спадабалася, – нарэшце загаварыў ён. – Мо, і праўда, варта было даўно ўжо арганізаваць канцэрт для аднавяскоўцаў? Ды ўсё часу не ставала. А зараз вольны казак: мо-ожна!

– А што такое?

– Я, як і ты, на пенсію пайшоў.

– А хіба артысты ідуць на пенсію?

Кузьма не стаў расказваць, што ў яго адбылося.

– Усім адпачываць трэба!

– Так-так…

І школьныя сябры пайшлі ў клуб, каб дамовіцца аб канцэрце. У вузкім кабінеце, у якім умяшчаліся стол, некалькі крэслаў ды няхітрая апаратура, наведвальнікаў сустрэла маладая, вяснушчатая, у квяцістым плацейку і з кароткай стрыжкаю загадчыца.

Віктар, як толькі пераступіў парог, адразу пачаў гаворку:

– Ларыса Фёдараўна, гэта мой школьны таварыш. Можна сказаць, а так і было, за адной партай сядзелі. Ён артыст…

Пры апошніх словах загадчыца перавяла пагляд на Кузьму і перапытала:

– Артыст?

– Клоўн-фокуснік, – падхапіў Кузьма.

– Гэта цікава, – усміхнулася Ларыса. – А што ад мяне патрабуецца?

– Па-першае, памяшканне, – працягваў Віктар. – Па-другое, аб’ява аб тым, што ў нядзелю а дванаццатай гадзіне будзе выступаць клоўн Кузёмка.

– Хто-хто? – не зразумела загадчыца.

– Гэта маё артыстычнае імя, – адказаў клоўн і гожа пакланіўся, руку прыклаўшы да грудзей. – Мая вам пашана, мадам: Кузьма Кузьміч Казімірчык!

– А які кошт вашых білетаў, Кузьма Кузьміч?

– Прабачце, Ларыса Фёдараўна, але я сваім аднавяскоўцам паказваю фокусы бясплатна!

– Будзе аб’ява! – паабяцала Ларыса.

Віктар клікаў пераначаваць у яго, але Кузьма адмовіўся:

– Не, лепей будзе дома. У запечку мне заўсёды было цёпла, дый тое-сёе з пасцельных рэчаў я прыхапіў з сабою.

– Значыць, не на адзін дзень ехаў, – зазначыў Віктар.

– А што, толькі табе на старасці гадоў дамоў вяртацца, – сказаў, бы пацвяліў, Кузьма.

* * *

У нядзелю вясковы клуб быў бітком набіты: паглядзець фокусы прыйшлі і старыя, і малыя. Усе нецярпліва чакалі, калі на сцэне з’явіцца артыст. А ён ля люстра прыводзіў сябе ў парадак. Неўзабаве нос стаў ярка-чырвоным, лысаватую галаву ўпрыгожыў рыжы парык, а на ім «усеўся» берэт такога ж колеру, толькі святлейшы. Ногі схаваліся ў чаравіках з непамерна доўгімі насамі.

Кузьма яшчэ раз агледзеў сябе ў люстра і знайшоў, што пара ісці да публікі. Яго выхад сустрэлі такімі апладысментамі, што здавалася, дах рухне, і Кузьма болей чым гадзіну весяліў народ. Спачатку адну падкінуў талерку, пасля дзве, тры і, нарэшце, чатыры. І жангліраваў хвілін дзесяць-пятнаццаць.

Гледачы, затаіўшы дыханне, сачылі за артыстам, баючыся, што паб’е талеркі. Калі ж Кузьма сабраў усе ў руцэ і кланяўся публіцы, зала раптам выдыхнула напругу і дружна заапладзіравала. Праўда, праз воплескі прабіўся адзін бас:

– Талеркі кідаць – не поле араць!

Краем вока артыст вылавіў: гаварыў мажны мужчына з трэцяга рада. Як урэшце апладысменты сціхлі, Кузьма падышоў да краю сцэны і паклікаў рукою таго, хто гаварыў:

– Мілы таварыш, падыдзіце, калі ласка, да мяне!

Мужчына сканфузіўся, крыху пачырванеў і незадаволена падняўся з месца, засланіўшы шырокай спінаю двух чалавек, што сядзелі за ім:

– Хто? Я-а?..

– Ты-ты!

Яшчэ болей бянтэжачыся пад паглядамі соцень вачэй, мужчына падняўся на сцэну.

– Як цябе завуць, араты?

– Пятро Заяц.

– Заяц? – хмыкнуў Кузьма. – Вы больш да мядзведзя падобныя.

Пятро ўхмыльнуўся, магчыма, задаволены такім параўнаннем. Нібыта вярзіла-мядзведзь, падняўся ён над шчупленькім клоўнам, а той працягнуў яму дзве талеркі:

– Ну, пакажыце, Пятро Заяц, сваё майстэрства ў жангліраванні!

– Я-а? – усё больш здзіўляючыся, перапытаў Пятро. – Дык я іх разаб’ю!..

– Адкупіце, – спакойна адказаў клоўн. – Так мяне вучылі жангліраваць. І, ведаеце, дапамагло: хутка перастаў біць талеркі.

– Ну-ну, давай, Пеця! – падтрымлівала аднавяскоўца зала, але той рашуча заматаў галавою:

– Не, не буду!..

Кузьма за гэты час заўважыў, што ў Пятра з верхняй кішэні вытыркаецца ланцужок ад гадзінніка. Адразу зразумеў, як сыграць з суразмоўцам:

– А ў цябе, Пятро, аказваецца, і гадзіннік ёсць?

– Сябры падарылі, як на флоце служыў, – з гордасцю адказаў Пятро. – Нават наш крэйсер намалявалі.

– Пакажы!.. Цудоўны гадзіннік! А памяць якая засталася пра сяброў-маракоў! – з захапленнем разглядваў Пятроў падарунак клоўн. – Вось бачыш, колькі таленавітых людзей у свеце! Ты таксама, мусіць, добра працуеш на трактары?

– Перадавік! – гукнула Зоська Вакуліч – суседка Казімірчыкаў.

Артыст ужо быццам забыўся пра кішэнны гадзіннік і расказваў, як яго вучылі жангліраваць, колькі выпадае трэніравацца, перш чым выйсці на подыум, а потым, як бы мімаходзь, перапытаў Пятра:

– Значыць, ты не згодзен жангліраваць?

– Не-а…

– То ідзі на сваё месца!

Пятро зрабіў крок і павярнуўся да Кузьмы:

– А гадзіннік?

– Які гадзіннік?

– Той, што я табе даў.

– Я ж табе вярнуў!

– Не, не вярнуў.

– Не вярнуў, – падтрымала Пятра Зося, і той упэўнена дадаў:

– Вось у гэтую кішэню ты сабе паклаў!

– Калі так, дык вазьмі, – і, заўважыўшы Пятрову нерашучасць, падахвоціў: – Бяры, бяры, не саромейся!

Пятро абследаваў кішэню, але ягоны гадзіннік як скрозь зямлю праваліўся.

– А ты ў сваіх кішэнях пашукай! – прапанаваў Кузьма.

І якое было здзіўленне, калі ў правай ніжняй кішэні адшукаўся той самы гадзіннік з крэйсерам! І калі яго толькі Кузьма ўкінуў?!

Пасля артыст паказваў іншыя фокусы, здзіўляючы вяскоўцаў. Кузьма даўно пазнаў у першым радзе аднакласніка Віктара Бушылу. Сёння ён быў паголены і нават пры гальштуку. Побач сядзеў бялявы віхрасты падлетак, у нечым падобны да Віцькі ў маленстве. «Кузёмка!» – здагадаўся клоўн.

На адзін з фокусаў ён паклікаў хлопчыка на сцэну.

– Цябе мама Кузёмкам заве? – і хлопчык згодна матнуў галавою. – Дык сёння мы, два Кузёмкі, пакажам адзін фокус, калі ты мне паможаш. Скажы, ты любіш яблыкі? Чырванабокія, сакавітыя і салодкія?

– Ыгы.

– Не «ыгы», а «люблю». Вось табе яблык, ты ад яго адкусіш, але не з’ясі, а мне ўсё аддасі!

– А для чаго?

– Пасля ўбачым, што з ім будзе…

Кузёмка смачна ўкусіў, аж у першых радах пачулі, як рыпнуў яблык, і перадаў дзве часткі клоўну. Той шчыльна сціснуў кавалачкі яблыка, так што сок выступіў, і сказаў, каб пачулі ўсе:

– Добра, што сок пусціў! – і прадаўжаў круціць у руках яблык, прыгаворваючы: – Зрастайся, зрастайся, зрастайся!..

Колькі разоў ён паўтарыў гэтае слова, ніхто ў зале не лічыў, перш чым артыст усклікнуў:

– Ура, зросся! – і працягнуў Кузёмку яблык, вельмі падобны на той, які толькі што хлопчык трымаў у руках. – Зараз можаш з’есці!..

Калі ж закончылася прадстаўленне, гледачы яшчэ доўга не адпускалі клоўна. Кожнаму карцела быць да яго бліжэй, пакратаць адзежыну жывога артыста. Падышоў і Віктар, паціснуў руку:

– Малайчына! Пакуль ты фокусы паказваў, мужыкі знайшлі яблык і захацелі паўтарыць, ды ў іх нічога не атрымалася. Потым паківалі галовамі і рашылі: «Не, нашаму брату мужыку за нішто грошай не плацяць!»

– І ты, Кузёмка, не зразумеў, дзе разгадка фокуса? – запытаў Кузьма-старэйшы.

Хлопчык адмоўна захістаў галавою.

– Вось будзеш прыходзіць да мяне – навучу не толькі гэтаму фокусу.

– Значыць, застаешся ў Верхалессі? – узрадаваўся Віктар.

– Я тут дома! – усміхнуўся сябар у адказ.