Читать книгу Bizancjum ok. 500-1024 - Группа авторов - Страница 47

Monarchia Sasanidów uważana jest za lepiej zorganizowaną i bardziej scentralizowaną niż jej arsacydzki poprzednik. Ale pogląd, że królestwo Arsacydów było jedynie zlepkiem niezależnych od siebie politycznych bytów, utrzymywanych razem głównie pozorami formalnej lojalności do mglistej w rzeczywistości, a na pozór zwierzchnej władzy królewskiej, może mieć swoje źródło w tendencyjnych tradycjach sasanidzkich. Zgodnie z nimi cały okres panowania zarówno dynastii Seleucydów, jak i Arsacydów należy uważać za okres panowania „nieistotnych szachów” albo „szczepowych szachów” (muluk al-tawa’ if) i, w ostrym do nich kontraście, przedstawić monarchię założoną przez Ardaszira jako mocarstwo o spójnej i efektywnej, politycznej i wojskowej władzy. W sasanidzkim romansie historycznym pochodzącym z VI wieku, zatytułowanym Karnamag Ardaszer i Papakan, rozpad imperium Aleksandra Wielkiego na 240 państewek służy jako kanwa do podkreślenia bohaterskich czynów Ardaszira. Wrażenie, jakie wywołuje tradycja narodowego, historycznego piśmiennictwa zawarta w dziele Khwaday- namag, i którą odzwierciedla najlepiej At-Tabari, jest stwierdzenie, że walka o władzę prowadzona przez Ardaszira była w rzeczywistości długim pasmem wojen toczonych przez niego w celu zjednoczenia Iranu406.

Greckie i łacińskie źródła podają punkt widzenia współczesnych świadków, obserwujących te wydarzenia z zewnątrz i mogą w ten sposób pomóc w zmodyfikowaniu tego zniekształconego obrazu, zwłaszcza jeżeli chodzi o imperium partyjskie. Jednakże nawet i te źródła sugerują, że ustanowienie monarchii Sasanidów miało dramatyczny przebieg, ponieważ postępy krzepnącej w siłę nowej władzy były w nader łatwym do ujrzenia kontraście do stanu letargu, w jakim pozostawał poprzedni ustrój, który słusznie można nazwać ancien régime. Istnieje więc szeroko rozpowszechniona zgoda między dzisiejszymi badaczami, że państwo Sasanidów było dużo bardziej scentralizowane i rozwinięte niż za ich poprzedników, Arsacydów. Jednak bardziej wyważony obraz wyłania się z analizy sasanidzkich instytucji, pozwalając oddzielić nić propagandy, która przebiega przez wiele źródeł, które dotrwały do naszych czasów – sama dynastia była co prawda nowa, ale dużo jej istotnych struktur zostało przez nią odziedziczonych. Staranna analiza zabytków epigraficznych ujawnia silne dziedzictwo partyjskie, szczególnie w nieposkromionej niczym arystokracji, której władza tylko nieznacznie została uszczuplona przez nieco słabszą administrację centralną. Nawet pytanie o genezę i przyczynę powstania tak monumentalnej inskrypcji, jaką jest znana pod łacińską nazwą Res gestae Divi Saporis, może być błędnie przedstawione, gdy będzie ono zabarwione przez mylne założenie o istnieniu centralnej królewskiej władzy sprawującej kontrolę nad każdym aspektem jej powstania. Bardziej realistyczny pogląd uwzględniłby zatrudnienie do tej pracy pozostałych urzędników partyjskiej kancelarii królewskiej, dla których wykonywanie instrukcji szacha nie zawsze szło w parze z jego zamiarami407.

Terytorialny zasięg państwa Sasanidów był ogromny, ale kontrola sprawowana przez centralną administrację nie była wszędzie tak samo skuteczna408. Dowody na założenie miast przez monarchów sasanidzkich po Ardaszirze, oparte głównie na szczegółowych danych źródłowych przekazanych nam przez At-Tabariego, wskazują, że ta działalność była ograniczona do dość niewielkiego obszaru – były to prowincje Fars, Meshan, Sawad i Media, które były zasadniczo terenami zdobytymi przez Ardaszira I podczas jego wojen przeciwko Arsacydom i muluk al- tawa’ if walczących pod ich egidą. Z reguły szachowie sasanidzcy nie atakowali tych terenów, którymi władali wielcy możnowładcy królestwa, których rodowody sięgały daleko w przeszłość, często aż do panowania Partów. Jedyny wyjątek od tej zasady stanowiły sporadycznie zakładane miasta w niedawno zdobytych strefach nadgranicznych, gdzie zwierzchnictwo szacha na podstawie prawa podboju nie mogło zostać podważone; albo też w odległych prowincjach, gdzie królewska władza została przywrócona. Wyjątkami od tej reguły były miasta założone przez Peroza po jego wojnie przeciw Heftalitom: Ram Peroz w regionie Raj, Roszan Peroz na granicy Gorganu i Bram Sul, oraz Szahram Peroz w Azerbejdżanie409. Założenie miasta stanowiło zawsze konkretną inwestycję, czyli zaangażowanie w jego budowę ogromnej siły roboczej oraz zasobów, dlatego też szachowie podejmowali się takiej budowy tylko w miejscach, gdzie to przyniosłoby korzyść im, a nie któremuś z wszechpotężnych arystokratów.

Obraz uporządkowanego, hierarchicznego społeczeństwa, kontrolowanego i rządzonego przez silną monarchię powinien być z konieczności ponownie przeanalizowany. Wyłania się on bowiem jedynie z późniejszych literackich źródeł okresu muzułmańskiego, takich jak At-Tabari, Al-Mas’udi, Pseudo-Al-Dżahiz410 i Listu Tansara. Ten ostatni jest przypisywany potężnemu herbedowi imieniem Tansar, który żył w III wieku, ale najprawdopodobniej powstał trzy wieki później i jest zachowany w dziele Ibn Isfandyara Ta’rich-i Tabaristan, problematycznym źródle411. Jednakże możemy uniknąć tych skomplikowanych problemów, badając źródła epigraficzne z okresu wczesnosasanidzkiego – a szczególnie z III i 1. połowy IV wieku, które poprzedzają i potwierdzają nasze późniejsze źródła literackie. Inskrypcje sugerują, że ramy struktury społecznej hierarchii powstały już za panowania Szapura I.

Najwyższą godnością, zaraz po tytule „król królów”, był szahrdaran. Ci faktycznie niezależni szachowie, których liczba wydaje się być mniejsza za panowania Sasanidów niż za panowania Arsacydów, chcieli raczej być uważanymi za wysokiej rangi członków królewskiej dynastii i oficjalnie rządzili swoimi królestwami jako królewskimi lennami. Zaraz za nimi najwyższe miejsce zajmowali vaspuhragan, z pozoru książęta z rodu królewskiego, którzy jednak nie zajmowali żadnego oficjalnego stanowiska na królewskim dworze. Jako trzeci w szeregu byli vuzurgan: członkowie wielkich arystokratycznych rodów, wliczając w to między innymi rody Suren, Karin i panów Undigan. Nie później niż około 500 roku niezdyscyplinowani przywódcy tych rodów uznawali jedynie nominalną wierność dla centralnej władzy i byli faktycznie niezależni na swym dziedzicznym terytorium.

Czwartym i zarazem najniższym tytułem udokumentowanym w inskrypcjach był azadan, który mogli nosić ludzie wolnego stanu wywodzący się z drobnej szlachty, która różniła się od arystokracji, ale najprawdopodobniej była też od niej zależna w wielu różnych przypadkach. Z tej drobnej szlachty rekrutowali się konni wojownicy, zwani asavaran, którzy stanowili trzon armii Sasanidów412. Mogą oni być również identyfikowani z inną kategorią, kadxvadayan, która zajmuje miejsce pośrednie: są oni nad azadan, ale podporządkowani vuzurgan, co widać na listach zawartych w inskrypcji z Paikuli. Z drugiej strony mogą stanowić specjalnie uprzywilejowaną grupą spomiędzy asavaran, być może pokrewną rycerzom feudalnym w średniowiecznej Europie413.

Rozwarstwienie klasowe, które wyłania się z późniejszych źródeł literackich, jest bardziej powszechne i stanowi odbicie (postasanidzkiej) awestańskiej koncepcji warstw społecznych. Na szczycie tej drabiny społecznej stoją kapłani (asronan). Po nich następują wojskowi (artestaran). Do trzeciej warstwy zaliczali się urzędnicy królewskiej biurokracji (dibiran, skrybowie). Na końcu wymieniani są członkowie gminu, również podzieleni na klasy: chłopów zajmujących się rolnictwem (vastaryoshan) i rzemieślników (hutuxshan). Jeżeli mielibyśmy połączyć obydwie hierarchie, epigraficzno-inskrypcyjną i literacką w jedno, to hierarchia inskrypcyjna szlachty powinna być postrzegana jako wtórnie rozwinięta w źródłach literackich; a z drugiej strony, hierarchia literacka nie może być współczesna epigraficznej, ponieważ nie ma żadnego dowodu na istnienie oddzielnej warstwy kapłańskiej we wczesnym okresie.

Królewska władza i jej wpływy zależały w dużym stopniu od rzeczywistej kontroli, jaką władca sprawował nad szahrdaranami, jak również i na aktywnym poparciu większości vuzurgan, albo równorzędnych grup, jakkolwiek by się nie nazywały w późniejszych okresach. Ich współpraca była konieczna do rekrutacji asavaran, którzy byli winni im wierność jako ich lennicy, a ich zgoda była wymagana do wprowadzania królewskiego opodatkowania na podległych im terytoriach. Wojskowa organizacja Sasanidów została opisana jako feudalna i była zasadniczo podobna do poprzedzającej ją militarnej organizacji Arsacydów i ta definicja może nam pomóc zrozumieć, jak działało państwo Sasanidów. Na podstawie naszej szczupłej wiedzy o wynagradzaniu korpusu zawodowych żołnierzy, możemy wnioskować, że występowało ono raczej w postaci nadań ziemi niż w formie pieniężnej, albo czegoś w tym rodzaju. Tak więc obiecująco brzmi hipoteza o armii o strukturze feudalnej, co z natury powoduje naturalne więzi zaufania i zależności, które mogą być opisane jako więź między seniorem a jego wasalem. Ponadto, jeżeli nawet ten obraz odzwierciedla dość dokładnie relację między szachem i wojownikami przypisanymi do własnego terytorium, jak również relacje między lokalnymi władcami i ich własnymi wojownikami, to nie ujawnia rzeczywistych relacji między szachem i lokalnymi władcami. Posiadłości lokalnych władców mogły być uważane za lenna przyznane im przez szacha, ale w większości wypadków ten stan rzeczy był tylko teoretyczny, odkąd konfiskata takich lenn na rzecz korony mogła być dokonana przy wykorzystaniu prostej prawnej procedury, bez uciekania się do użycia broni: jak w każdej innej monarchii feudalnej, ale nie było żadnej gwarancji, że każdy szach z dynastii Sasanidów mógł nieustannie sprawować kontrolę nad wszystkimi lokalnymi władcami.

Istnieją dowody, że wielcy arystokraci królestwa Sasanidów stworzyli również własną koncepcję uprawomocnienia władzy. Stanowiło ją utrzymanie podstawowej zasady lojalności wobec panującej królewskiej dynastii, ale to absolutnie nie oznaczało okazywania bezwarunkowej lojalności każdej zasiadającej na tronie w danym momencie osoby. Według tej koncepcji każdy szach aktualnie sprawujący władzę mógł zostać zastąpiony przez innego członka dynastii, jeżeli większość arystokratów uznała jego rządy za niesprawiedliwe i tyraniczne. Podobnie również nie uważali oni za konieczne, by sami mieli być w jakiś sposób skrępowani wyborem następcy panującego szacha. Wyznaczona przez niego osoba mogła zostać zastąpiona przez odpowiedniejszego kandydata, pod warunkiem że pochodził on z królewskiego rodu414.