Читать книгу Bizancjum ok. 500-1024 - Группа авторов - Страница 51
CZĘŚĆ I
WCZESNE CESARSTWO BIZANTYJSKIE
ok. 500 – ok. 700
Rozdział 2b
Sąsiedzi na wschodzie – Armenia (400–600)
Wprowadzenie
ОглавлениеPozycja Armenii leżącej między głównymi mocarstwami, czy było to cesarstwo wschodnio-rzymskie, czy Persja Sasanidów, a potem Cesarstwo Bizantyjskie i kalifat, czy wreszcie Imperium Osmańskie i Persja Safawidów, zawsze była niejednoznaczna. Stosunek Ormian do nich był zmienny, bowiem zależał od jej polityki wewnętrznej, albo od skierowanej na zewnątrz dyplomacji. Naświetlenie tych problemów zależy od definicji Armenii. Czy odnosi się ona do bytu geograficznego – a w takim razie, jak należy zakreślić jego granice? Czy też odnosi się do powiązanych ze sobą ludów – a w takim razie, czy są to więzi językowe, religijne, kulturalne czy polityczne?431.
Pomimo nawrócenia się na chrześcijaństwo króla Tirydatesa IV (ok. 283–330), które miało miejsce najprawdopodobniej w 314 roku432, i ustanowienia hierarhicznego Kościoła ormiańskiego, mocno nadal zakorzenione tradycje i kulturalne powiązania z Iranem oraz nadal silne więzi pokrewieństwa rodów ormiańskiej arystokracji z perską, czyniły z Armenii niepewnego sojusznika dla Rzymian. A zwłaszcza ze względu na fakt, że ormiańska monarchia była odgałęzieniem dynastii Arsacydów, która została obalona przez Sasanidów w 224 roku, co spowodowało, że relacje Armenii z Persją stały się napięte. Nawrócenie się na chrześcijaństwo króla Tirydatesa jeszcze bardziej skomplikowało już i tak bardzo złożoną sytuację, ponieważ szachowie w naturalny sposób stali się podejrzliwi co do przyszłej lojalności Ormian wobec ich perskiego dziedzictwa433. W V wieku podejmowane przez szachów próby narzucenia zaratusztrianizmu, doprowadziły do zbrojnego konfliktu – podczas gdy na zachodzie Ormianie znaleźli się również w trudnej relacji z innymi chrześcijanami, która w dodatku coraz bardziej się komplikowała, z powodu ich zaangażowania się w walki o prawowierność. Podział Armenii, który dokonał się około 387 roku, na dwie monarchie i dwie sfery wpływu – na większą irańską część, której granica przebiegała na wschodzie wzdłuż linii biegnącej od Speru (ob. Ispir) do Martyropolis (zob. mapa 8) i część mniejszą, zależną od Rzymian, położoną na zachód od tej granicy, aż do Eufratu – w żaden sposób nie rozwiązywał „kwestii ormiańskiej”434. I z tego powodu obydwa mocarstwa musiały stwierdzić, że Armenia jest trudnym sąsiadem.
Mapa 8: Ziemie Armenii w okresie wczesnobizantyjskim
431
Najważniejszymi źródłami ormiańskimi dla opisywanego tu okresu są:
Agathangelos Historia, napisana pod kon. V w., opisuje nawrócenie się na chrześcijaństwo króla Tirydatesa (orm. Trdata a. Tyrdata) i działalność misyjną Grzegorza Oświeciciela na pocz. IV w. Pełna legend i hagiograficznych stereotypów, ukazuje ormiańską reakcję na obalenie partyjskiej dynastii Arsacydów przez Sasanidów.
Buzandaran [tytuł budzi spory; etymologicznie skojarzony z nazwą Bizancjum, bezpośrednio wywodzi się od przydomka Buzand (a. Buzandaci bądź Biuzandacy), jaki nosił znany myśliciel wczesnego średniowiecza, Pawstos (Faustus) – przyp. J. Szokalski], autor nieznany, historia Armenii od śmierci króla Tirydatesa ok. 330 r. do podziału kraju na rzymską i irańską sferę wpływów ok. 387 r. Kompilacja opowieści epicznych opisujących bohaterskie czyny, jakich za dynastii Arsacydów, dokonywali członkowie rodu Mamikonianów (dominującego w IV i V w.) oraz następców Grzegorza Oświeciciela na urzędzie katolikosa. Ostatnie świadectwo zanikających irańskich tradycji Armenii, chociaż jego chrześcijański autor sam już nie w pełni rozumiał pierwotne znaczenie wielu aspektów społecznego i politycznego życia, które opisywał.
Koriun, uczeń twórcy pisma ormiańskiego, Masztoca. Biografia jego mistrza jest najprawdopodobniej najwcześniejszym dziełem literackim w języku ormiańskim.
Mojżesz z Chorenu (orm. Mowses Chorenacy) Historia, dzieje Armenii od czasów Noego, do śmierci Masztoca, którego, jak twierdzi, był uczniem. Pierwszy opis ormiańskich początków i najbardziej uczone z wczesnoormiańskich dzieł historycznych. Autor korzystał ze źródeł greckich, żydowskich i syryjskich (w ormiańskich tłumaczeniach). Idealizowanie rodu Bagratunich i odbieganie od faktów podawanych przez poprzedników wskazują na pisarza późniejszego, niż wskazany autor. Zarówno data, jak i autentyczność dzieła są przedmiotem sporów. Ale jest ważne i to, że ród Bagratunich nie osiągnął szczytu swojego znaczenia przed VIII w., a Historia Mojżesza z Chorenu nie jest cytowana przed X w.
Elizeusz (orm. Jeghisze a. Ełisze) Historia, nieznany bliżej autor opisuje bunt przeciw szachowi Jezdgerdowi II w l. 450–451, klęskę ormiańskiej armii pod Awarajrem, dowodzonej przez Wardana (Wartana) Mamikoniana, i uwięzienie ocalałej z pogromu ormiańskiej arystokracji. Nie jest to najprawdopodobniej, pomimo takiego twierdzenia, relacja naocznego świadka, ale raczej rozpisanie krótszej wersji wydarzeń opisanych przez Łazarza z Parpi. Znaczenie tego dzieła polega na tym, że stanowi adaptację historii Machabeuszy dostosowaną do ormiańskiej sytuacji i utożsamia ideały chrześcijanina z cnotami patriotycznymi. Jest to ponadto wysmakowane dzieło literackie, które kształtuje aż do dziś ormiańskie postawy wobec oddziaływania na siebie religii i polityki.
Łazarz z Parpi (orm. Ghazar Parpecy a. Łazar Parbeci) Historia, dzieje Armenii od 387 r. (od momentu, w którym kończy się Buzandaran), do mianowania Wahana Mamikoniana na gubernatora perskiej Armenii w 484 r. Jest to hymn pochwalny na cześć rodu Mamikonianów. Mimo tendencyjności, jest to wartościowy przyczynek napisany przez osobę, która znała głównych uczestników wydarzeń (inne wczesnoormiańskie historie spisane są na ogół przez nieznanych autorów i w trudnym do określenia czasie).
Sebeos Historia Herakliusza, wspominana przez ormiańskich autorów X i późniejszych wieków, ale wiele z cytowanych przez nią fragmentów pasuje do pozbawionego tytułu tekstu odkrytego na początku XIX w. i opublikowanego jako dzieło Sebeosa. To anonimowe dzieło jest ważne jako praca pochodząca z VII w., napisana przez autora doskonale poinformowanego o wydarzeniach mających miejsce w środowisku ormiańskiego katolikosa. Szczególnie mocno położony jest w nim nacisk na dzieje Armenii w kontekście bizantyjsko-perskiej rywalizacji od czasów panowania cesarza Maurycjusza (582–602) po wstąpienie Mu’awiji na tron kalifa w 661 r.
Księga listów, kompilacja dokumentów dotyczących spraw kościelnych od V do XIII w. Szczególne znaczenie mają listy wymieniane pomiędzy oficjalnymi przedstawicielami Kościoła ormiańskiego i cudzoziemskimi dostojnikami: greckojęzycznymi przedstawicielami Kościoła cesarstwa, mówiącymi po syryjsku przedstawicielami Kościoła w Iranie i z przedstawicielami Kościoła na terytorium Gruzji.
432
Taka jest powszechnie przyjęta data sakry biskupiej Grzegorza Oświeciciela, która miała miejsce w Cezarei, i która tradycyjnie wyznacza początek funkcjonowania Kościoła w Armenii. Na temat początków chrześcijaństwa w Armenii zob. Thomson (1988–1999); Seibt (red.) (2002).
433
Na temat perskiego dziedzictwa w Armenii: Garsoïan (1976); na temat religijnego tła: Russell (1987).
434
Na temat tego podziału i jego kontekstu geograficznego: Adontz (1970), s. 7–24; Hewsen (2001), mapa 69, s. 90.
