Читать книгу Bizancjum ok. 500-1024 - Группа авторов - Страница 49

Historia ostatnich dziesięcioleci panowania dynastii Sasanidów stanowi pasmo gwałtownych wstrząsów obnażających wszystkie przyrodzone słabości tego ogromnego imperium. Reformy podatkowe Chosroesa I stanowiły właściwie jedyną poważną próbę poradzenia sobie z tymi słabościami i przywrócenia stanowisku szacha mocniejszych podstaw. Nie powiodły się one na dłuższą metę, ponieważ chciały narzucić strukturę w pełni scentralizowanego państwa, z opłacaną z jego kasy cywilną biurokracją i armią, finansowaną dzięki skutecznemu i łatwo dającemu się kierować mechanizmowi podatkowemu, i to w królestwie, które okazało się za słabe, by znosić te nazbyt wielkie ciężary. Polityczna i wojskowa organizacja była zbyt słaba na jego ogromnych obszarach, infrastruktura gospodarcza zbyt prymitywna, a struktura społeczna na tyle przeniknięta przez różne zabobony i tradycje, że nie mogła łatwo ulec przekształceniom. Konserwatyzm samego Chosroesa stanowił charakterystyczne odbicie tych tradycji, ponieważ to on sam wydatnie przyczynił się, po interludium mazdakickim, do odzyskania przez rozgromioną arystokrację jej tradycyjnej władzy.

Wojna zawsze należała do najważniejszych działań państwa sasanidzkiego, ale nawet biorąc to pod uwagę widać, że w ostatnim wieku jego istnienia zwiększyła się na niebywałą dotąd skalę intensywność i liczba prowadzonych kampanii wojennych, co mogło w znacznym stopniu osłabić struktury społeczeństwa. Od wybuchu wojny przeciw cesarzowi Justynowi I w 527 roku do decydującego zwycięstwa za panowania cesarza Herakliusza odniesionego w 628 roku było zaledwie dwadzieścia osiem lat formalnego pokoju z Bizancjum – a nie możemy tu zignorować częstych napięć, w czasie których ścierali się ze sobą arabscy sprzymierzeńcy rywalizujących ze sobą imperiów. Nie można też zapomnieć o zaangażowaniu się Sasanidów w wewnętrzne sprawy Półwyspu Arabskiego oraz w walki mające na celu utrzymanie kontroli nad kaukaskimi księstwami takimi jak Suania czy też Albania.

O wiele mniej wiemy na temat kampanii wojennych prowadzonych na północno-wschodniej granicy, ale to one najprawdopodobniej były najbardziej wyczerpujące. Pozorny triumf Chosroesa nad koczowniczymi Heftalitami, odniesiony w 550 roku, został osiągnięty jedynie dzięki sojuszowi z powstałą dopiero co konfederacją turecką, która teraz zastąpiła Heftalitów, jako sąsiadów Persji, i która wkrótce stała się dla niej o wiele większym zagrożeniem, zwłaszcza podczas wojen toczonych w latach 70. i 80. VI wieku428. Podobnie jak Justynian Wielki, Chosroes wielokrotnie był zmuszony do prowadzenia wojen na więcej niż jednym froncie i wydatki na prowadzenie kampanii wschodnich były najprawdopodobniej o wiele wyższe niż zyski ze zdobytych łupów, okupów i danin pieniężnych otrzymywanych na mocy jego traktatów pokojowych z Bizancjum.

Pomyślność państwa zależała jednakże ostatecznie od charakteru i sławy samego szacha i istniało w takim przypadku powracające niebezpieczeństwo, że monarchia oparta na osobistym autorytecie władcy może doświadczyć gwałtownych ataków ze strony dynastycznych pretendentów. Dlatego też po długim panowaniu Szapura I i Szapura II następowały krótsze okresy niestabilności i zamętu. To niebezpieczeństwo mogło się zwiększyć w VI wieku przez wycofanie się perskich szachów z regularnego i aktywnego prowadzenia wojny, co zasadniczo zmieniło naturę królewskiego uprawomocnienia władzy.

Pierwsi władcy z rodu Sasanidów wskazywali na swe boskie namaszczenie do panowania na królewskim tronie przez ich osobiste zwycięstwa, natomiast następcy Chosroesa I polegali już na innych, aby wygrać swe wojny429. Z królewskiej perspektywy prawowitość władzy szacha wywodziła się z jego rodu, natomiast arystokracja i armie wolałyby raczej oddać swoje lojalne służby jakiemuś zwycięskiemu dowódcy, takiemu jak niespokrewniony z Sasanidami – Bahram Czobin czy Szarbaraz. Istnienie ważnych grup mniejszości religijnych, Żydów jak też i chrześcijan, pozwalała osadzonemu na tronie władcy zabezpieczyć swoją pozycję poprzez umiejętne rozgrywanie ich różnych żądań, skierowanych przeciwko większości zaratusztriańskiej. Ale to również znaczyło, że ich potencjalny rywal mógłby wypromować siebie, szukając poparcia jednej z takich szczególnych grup; i tak Bahram Czobin jest również znany ze względu na swoje związki z Żydami.

Pomimo niedoszłych prób reform Chosroesa, państwo Sasanidów pozostało dość prostą strukturą, w której wiele z gospodarczej i wojskowej władzy pozostawało w rękach feudalnej arystokracji. Królewska władza opierała się na zwierzchnictwie senioratu, ale to wymagało regularnego dopływu bogactw do rozdania. Wojny przeciwko cesarstwu bizantyjskiemu dostarczyły również znacznych, chociaż krótkotrwałych, zysków, a bizantyjskie daniny za utrzymanie pokoju w okresach „wieczystego pokoju” (układ zawarty w 532 roku) i pokoju pięćdziesięcioletniego (układ zawarty w 562 roku) również miały duże znaczenie, ale jest dzisiaj niemożliwe do obliczenia, jak wiele z tego bogactwa popłynęło w kierunku wschodnim, i to niemal natychmiast, do Heftalitów albo Turków, jako cena za pokój. Centrum gospodarcze i monetarne państwa Sasanidów (podobnie jak i za czasów poprzedzającego je państwa Achemenidów) znajdowało się na bogatych i rozwiniętych rolniczo ziemiach Mezopotamii i dolnego Iraku. Były to jednak obszary podatne na atak od strony zachodniej i wydaje się być prawie niemożliwe, by mogły one zwiększyć ich dochody podatkowe w dłuższym okresie.

Jest prawdziwą ironią historii, że najszczęśliwszy zdobywca z dynastii Sasanidów, Chosroes II, musi też ponosić odpowiedzialność za dalszy szybki upadek swojej monarchii. W pierwszym dziesięcioleciu panowania jego status jako wirtualnej marionetki Konstantynopola musiał się przyczynić do utrzymania się długotrwałej rebelii wywołanej przez Bistama na wschodzie430. Usunięcie z tronu jego protektora cesarza Maurycjusza w 602 roku dało Chosroesowi okazję do zapewnienia sobie niepodległości i dezorganizacji bizantyjskiego systemu obronnego, szczególnie podczas wojny domowej między zwolennikami cesarza Fokasa i Herakliusza w latach 609–611. Pozwoliło to również Chosroesowi na przekształcenie tradycyjnie już dochodowych przygranicznych wypraw łupieżczych w zmasowany atak na zachód. Ale podczas gdy ta grabieżcza wojna zapełniła królewskie skrzynie, to przyłączenie nowych terytoriów zmniejszyło przypływ funduszy i oznaczało, że niedawno zdobyte zasoby musiały być przeznaczone na utrzymywanie oddziałów wojskowych w odległych krainach. Ponadto zwycięskie armie Chosroesa miały tylko z rzadka i to niewielki bezpośredni kontakt z ich odległym monarchą, będąc bardziej związane ze swymi zwycięskimi dowódcami. W wyniku tej sytuacji żołnierze Szarbaraza poparli swego wodza, kiedy został zagrożony przez szacha. W latach 20. VII wieku wyprawy wojenne Herakliusza do centrum Persji pokazały kruchość osiągnięć Chosroesa, przyspieszając przewrót pałacowy, który zapoczątkował najstraszniejszy okres dynastycznej destabilizacji, jakiej kiedykolwiek zaznało państwo Sasanidów. Odebranie zdobytych łupów przez Bizantyjczyków, razem ze zniszczeniami spowodowanym działaniami militarnymi w czasie kampanii wojskowych na terenie Mezopotamii, pozostawiło monarchię bez bogactwa i prestiżu w momencie, kiedy Arabowie zaczęli ją atakować zza Eufratu. Jezdegerd III został zmuszony do opuszczenia Iraku w latach 638–639 i od tego czasu nie miał ani zasobów, ani autorytetu, by stanowić wyzwanie dla nowego muzułmańskiego supermocarstwa. Irańska arystokracja opuściła Sasanidów i obdarzyła swoją lojalną wiernością nowych muzułmańskich władców, którzy zaofiarowali im stabilizację, podczas gdy chłopska większość na wsi płaciła podatki – aby w ten sposób udzielić poparcia nowej elicie.