Читать книгу Bizancjum ok. 500-1024 - Группа авторов - Страница 52

Władca rzymskiej części (tzw. Armenii Wewnętrznej), król Arszak III, zmarł w 390 roku. Jego poddani zostali natychmiast podporządkowani bezpośredniej władzy cesarskiej, reprezentowanej przez urzędnika o tytule comes Armeniae. Tradycyjne prawa ormiańskich książąt na tym terytorium nie zostały jeszcze wówczas zniesione435. Byli oni nadal wolni od opodatkowania i na ich terytoriach nie stacjonowały narzucone garnizony wojskowe. Prokopiusz z Cezarei twierdzi, że to właśnie ta wojskowa słabość bizantyjskiej części Armenii zmusiła później Justyniana do zacieśnienia nad nią kontroli. Autor ten zauważa, że „Armenia była zawsze państwem w stanie bezładu i nieporządku i dlatego stanowiła łatwą zdobycz dla barbarzyńców”436. Autor ten mógłby ponadto dodać, że społeczne, religijne i kulturalne więzi z krewnymi w krajach ościennych nie mogły pomóc w zapewnieniu bezpieczeństwa w kraju. Dokonał tego w kilku posunięciach między 528 i 535 rokiem dopiero cesarz Justynian, pozbawiając książąt ormiańskich tradycyjnie im przysługujących praw i przywilejów. Ormiańskie terytoria leżące na zachód od granicy z Persją zostały wtedy przyłączone do cesarstwa jako cztery prowincje Armenii.

To jednak we wschodniej Armenii – na terytorium pod perskim zwierzchnictwem feudalnym, którego obszar stanowił około czterech piątych wcześniejszego królestwa – miały swój początek i rozwój główne kulturalne i religijne prądy tego okresu. Ponadto należy również pamiętać, że granica pomiędzy obydwoma sektorami praktycznie nie stanowiła zapory.

We wschodniej Armenii tendencje odśrodkowe ze strony dzierżących władzę rodzin książęcych szybko załamały osłabioną monarchię. Prawa i przywileje rodów arystokratycznych, zazdrośnie strzeżone i chronione od pokoleń, uważane za istotniejsze niż sama władza królewska, były uznane przez Arsacydów i uprawomocnione. I tak na przykład urząd naczelnego dowódcy wojskowego (sparapet) był uznanym i niezbywalnym apanażem rodu Mamikonianów, który odegrał czołową rolę w polityce w V i VI wieku. Ich główni rywale, ród Bagratunich – który nie osiągnął dominującej pozycji przed VIII wiekiem – mieli dziedziczne prawo do koronowania ormiańskich władców.

W Armenii pod panowaniem dynastii Arsacydów żyło około pięćdziesięciu arystokratycznych rodów o różnej wielkości, znaczeniu i władzy; każdy z nich posiadał własne oddziały wojskowe437. Miasta na tych terytoriach odgrywały wówczas niewielką rolę polityczną czy kulturalną pomimo ich znaczenia gospodarczego438. Ośrodkiem życia arystokracji były ich rodowe posiadłości. Terytoria należące wówczas do Mamikonianów obejmowały Tao, Bagrewand i Taron – to znaczy większą część obszaru północno-środkowej Armenii. Siedziba rodu Bagratunich znajdowała się w Sper, ale nabyli oni tereny wysunięte w kierunku południowo-zachodnim. Jedno z odgałęzień tego rodu osiedliło się na terytorium wschodniej Gruzji, zwanej przez Greków Iberią, a przez Gruzinów Kartlią (K’art’uli). Na południowy wschód od jeziora Wan osiedlił się ród Arcrunich. Nabyli oni ziemię pomiędzy jeziorem Wan a Araksem i po pewnym czasie stali się głównymi rywalami Bagratunich. Po wygaśnięciu królewskiej linii rody te prowadziły, czy to w odniesieniu do Rzymu, czy też wobec Persji, jak to wówczas nierzadko bywało, swoją własną politykę zagraniczną. Dlatego też wschodnia Armenia nie stanowiła stabilnej jedności.

Ten tradycyjny wzór społeczeństwa został wzmocniony przez wzrost rangi Kościoła ormiańskiego. Ormiańscy historycy V i VI wieku często akcentują „narodową” rolę Kościoła i przywództwo katolikosa. Ale nie wyjaśniają oni, że siedziby diecezji zostały założone w książęcych posiadłościach rodowych, wzmacniając ich władzę i autorytet. Ten wzorzec, odzwierciedlający charakter ormiańskiego społeczeństwa, był zdecydowanie inny niż ten, który panował na terytorium cesarstwa, gdzie znaczenie biskupów było uzależnione od znaczenia miast, w których rezydowali. Ponadto ormiański urząd katolikosa, aż po śmierć pełniącego tę godność Sahaka (w 439 roku), był postrzegany jako dziedziczny przywilej rodu Pahlawunich, podobnie jak się to działo z innymi urzędami państwowymi, w innych rodach439.

Niezadowoleni z ograniczenia swych przywilejów arystokraci wschodniej Armenii podnieśli bunt przeciwko królowi Chosroesowi440 IV (który został osadzony na tronie w 387 roku, kiedy Arszak III przeniósł się do zachodniej Armenii) i pozbawili go tronu na rzecz jego syna Wramszapuha (389–417). Słabsza monarchia – z ich punktu widzenia – była lepsza i wkrótce książęta zaczęli uważać szacha perskiego za swojego bezpośredniego władcę. Po śmierci Wramszapuha jego ojciec na krótko odzyskał tron; jednak szach perski Jezdegerd I (399–420) wyznaczył na jego miejsce swego własnego syna, Szapura. Po śmierci Jezdegerda Szapurowi nie udało się odnieść zwycięstwa w wyścigu po sukcesję tronu Sasanidów. Szach Bahram V (420–438) udzielił zgody synowi Wramszapuha, Ardaszirowi, by panował w Armenii, ale ten bardzo szybko stał się tam niepopularny. W 428 roku Bahram zgodził się przyjąć bezpośredni hołd lenny ze strony książąt ormiańskich. Monarchia została obalona, a perski gubernator, marzban, jako swoją rezydencję obrał miasto Dwin441. Marzban był przede wszystkim odpowiedzialny za zbieranie podatków; książęta natomiast dostarczali szachowi pomocy wojskowej, stając pod jego rozkazami osobiście wraz ze swymi prywatnymi armiami. Natomiast na własnych ziemiach cieszyli się pełną autonomią.

Szach skorzystał z odwiecznych ormiańskich obyczajów, by zwiększyć perską kontrolę nad Armenią. Uznając znaczenie Kościoła w tej tak ważnej dla niego prowincji, usiłował zacieśnić jeszcze bardziej kontrolę nad nim, usuwając z tronu katolikosa Sahaka (ok. 390–438), który reprezentował łączność z przeszłością poprzez fakt ciągłości jego sukcesji biskupiej od czasów Grzegorza Oświeciciela, i którego ogląd spraw nakazywał mu sprzymierzyć się z greckimi interesami kulturalnymi. Sahak został zastąpiony przez osobę pozbawioną jakiegokolwiek znaczenia, po której na tron katolikosa zostali wyznaczeni kolejno dwaj Syryjczycy442. Polityka szacha Bahrama w odniesieniu do politycznego administrowania Armenią była umiarkowana i pomyślna, ale jego mieszanie się do spraw kościelnych zostało dużo gorzej przyjęte. A surowsze i ostrzejsze środki zastosowane przez jego następcę, mające na celu mocniejsze zintegrowanie Armenii z imperium Sasanidów, w końcu doprowadziły do wybuchu rebelii. Zapał tych, którzy stawiali opór – a opór był zdecydowanie niejednomyślny – odzwierciedla powiększające się stale ormiańskie przywiązanie i wierność do Kościoła i do chrześcijaństwa, pojmowane jako ich prawo przyrodzone. Terminy „ojczysty” albo „sposób życia na modłę przodków” pierwotnie odnoszone do spraw świeckiego królestwa – czy odnosiły się one do spraw w majątkach osobistych, czy też do monarchii – zostały odniesione przez wczesnych ormiańskich historyków do sfery religijnej, gdzie chrześcijaństwo i Kościół zostały teraz zdefiniowane w kontekście narodowym.

Co prawda trudno jeszcze było mówić o chrześcijaństwie jako o „sposobie życia na modłę przodków” w Armenii V wieku. Historyk znany jako Agathangelos, który podaje klasyczny opis nawrócenia kraju, twierdzi, że Grzegorz Oświeciciel nawiedził w czasie swej misji cały Kaukaz, ochrzcił miliony Ormian i założył setki diecezji443. Agathangelos był jednak w tym opisie zbyt wielkim optymistą. Proces nawrócenia trwał przez wiele pokoleń i Kościół musiał zmierzyć się z oporem na wielu frontach. Buzandaran odmalowuje żywy obraz proirańskich tendencji wielu arystokratycznych rodów, których wierność wobec szacha została wzmocniona przez przyjęcie zaratusztrianizmu. Dla wielu z nich chrześcijańskie przesłanie, które dotarło do Armenii z Syrii na południu oraz z Azji Mniejszej na zachodzie, było obcą wiarą444. Ponadto fakt, że z IV wieku nie istnieje żaden przekaz pisany w języku ormiańskim, stwarza dodatkową trudność do poznania dziejów umacniającego swą pozycję Kościoła i wzrastającego oporu wobec tej cudzoziemskiej innowacji w wierze. Dlatego też wynalezienie systemu zapisu ojczystego języka przez Masztoca około 400 roku stanowi bardzo ważne wydarzenie w dziejach nawrócenia się Armenii na chrześcijaństwo, chociaż nie był to ostatni krok w tym procesie.

Masztoc otrzymał greckie wykształcenie i awansował na wysokie stanowisko w kancelarii królewskiej, ale wycofał się ze świeckiego życia, żeby prowadzić ascetyczne życie pustelnika. W krótkim czasie przyciągnął uczniów i, otrzymawszy wsparcie ze strony zarówno katolikosa Sahaka, jak i króla Wramszapuha, stworzył pismo wzorowane na greckim – to znaczy w pełni alfabetyczne pismo z oddzielnymi literami zarówno dla spółgłosek, jak i dla samogłosek. Z niewielkimi zmianami pismo to jest w ciągłym użyciu aż do dnia dzisiejszego. Jego uczniowie zostali wysłani do Syrii i Azji Mniejszej, aby nauczyć się tam języków syryjskiego i greckiego, i dokonać przekładów ksiąg, których potrzebował rodzący się Kościół. Wkrótce stał się dostępny korpus tekstów biblijnych, liturgicznych, teologicznych i historycznych. Krąg intelektualistów zgromadzonych wokół Masztoca zaczął również tworzyć oryginalne prace, a ich zainteresowania wkrótce rozciągnęły się i na świeckie studia, takie, jakie odbywały się w ówczesnych szkołach i uniwersytetach wschodniej części basenu Morza Śródziemnego – tworzyli oni oryginalne dzieła z dziedziny filozofii, gramatyki i retoryki oraz prowadzili badania naukowe445.

Powstanie i rozwój piśmiennictwa specyficznie ormiańskiego – w najszerszym znaczeniu tego terminu – przyniosło kilka konsekwencji: wzrastającego poczucia solidarności między Ormianami po obu stronach bizantyjsko-irańskiej granicy umożliwiało daleko dobitniejsze zabieranie głosu w sprawach ormańskich władzom kościelnym, które przemawiały w imieniu szerszych warstw i grup społecznych niż te, które obchodziły jedynie poszczególne rody, oraz wreszcie na większe zaangażowanie się w kwestie kościelne, które wstrząsały wschodniorzymskim cesarstwem. Na obrzędowość liturgiczną Armenii znaczny wpływ miała Jerozolima. Wielu wiernych, czy to z Armenii, czy z Gruzji, odbywało pielgrzymki do Ziemi Świętej, a niektórzy z nich pozostawali tam jako mnisi. Teologiczna egzegeza syryjska miała w Armenii ogromne znaczenie, a greccy ojcowie IV wieku byli tam dobrze znani. Ormianie wytworzyli swoje własne tradycje w sprawach obrzędowości religijnej, ich nastawienie w odniesieniu do spraw wiary zostało ukształtowane przez zaangażowanie w toczące się wówczas na bieżąco gorące dysputy teologiczne. To zwiększone poczucie oddania się wierze, tak silnie związanej z cesarstwem, mogło budzić duże zaniepokojenie wśród władców świata sasanidzkiego, w którego obrębie leżała większość terytorium Armenii.

Podjęta przez szacha Jezdegerda II (438–457) próba narzucenia siłą zaratusztrianizmu w 450 roku wywołała natychmiastowy opór, któremu patronowały władze Kościoła; oburzony lud skupił wokół księcia z rodu Mamikonianów, Wardana. Był on spowinowacony z katolikosem Sahakiem, którego córkę poślubił jego ojciec i dzięki temu małżeństwu ta rodzina odegrała ważną rolę w ówczesnej polityce ormiańskiej. Jak wielu innych ormiańskich książąt Wardan odwlekał przejście na zaratusztrianizm do czasu, kiedy wezwano go na dwór szacha. Ale zgodził się na dowodzenie buntem, a jeden z jego braci udał się z poselstwem, by szukać pomocy u cesarza Teodozjusza II. Jednak ten ostatni zmarł w lipcu, a cesarz Marcjan odmówił pomocy, nie chcąc wiązać swych wojsk w Armenii, mając wówczas wiele innych „atrakcji” militarnych i to bliżej domu, bo na Bałkanach446.

Przez ten pierwszy rok Ormianom udawało się powstrzymać perskie wojska. Jednak zmuszeni do stawiania czoła niezgodzie w swych własnych szeregach, nie mogli stawić oporu dużej armii perskiej wysłanej do Armenii w 451 roku. W czerwcu tegoż roku Wardan i wielu spośród arystokratów poniosło śmierć na polu bitwy pod Awarajem w środkowo-wschodniej Armenii; inni przywódcy, zarówno spośród kleru, jak i spośród ludzi świeckich, dostali się do niewoli w regionie Niszapur. I tak opór, w znaczeniu wojskowym tego słowa, został skutecznie stłumiony. Jednak Armenia była cennym nabytkiem dla państwa Sasanidów i dlatego górę wzięły umiarkowane poglądy. Zaprzestano przymusowego nawracania na zaratusztrianizm i w następnym pokoleniu trwał niełatwy pokój. Podczas panowania i rządów szacha Peroza (459–484) uwięzieni przywódcy rebelii zostali nawet wypuszczeni na wolność.

Bliskie więzi między Armenią i Gruzją stały się pośrednią przyczyną następnej próby rozluźnienia irańskiej kontroli. Córka Wardana Mamikoniana, Szuszanik, poślubiła Wazgena, gubernatora sąsiedniej prowincji Gugark. Jednak przyjął on zaratusztrianizm i w zamian otrzymał za żonę królewską księżniczkę. Jego pierwsza żona, Szuszanik, zmarła wskutek złego traktowania i została świętą męczennicą czczoną po obu stronach granicy ormiańsko-gruzińskiej447. Jej żywot jest pierwszym oryginalnym utworem w języku gruzińskim. Gruziński król, Wachtang-Gorgasali, zabił Wazgena w 482 roku, tym samym wywołując natychmiastowy gniew swego pana i suzerena, szacha Peroza. Zagrożony Wachtang szukał pomocy u Hunów poza Kaukazem i u swych chrześcijańskich sąsiadów na południu. Siostrzeniec Wardana, Wahan Mamikonian, teraz głowa tego rodu książęcego, znalazł się na czele ormiańskich sił zbrojnych, które zaangażowały się w nową rebelię, w trzydzieści jeden lat po śmierci jego wuja.

Wojskowy sukces nie był teraz bynajmniej łatwiejszy niż w przeszłości. Współpraca ormiańsko-gruzińska uległa pogorszeniu ze względu na wzajemne antagonizmy opisane wyraziście przez historyka Łazarza z Parpi, który relacjonuje ten okres szczegółowo w dziejach Wahana będącego zarazem mecenasem i bohaterem jego Historii. Ormiańskie oddziały zostały zmuszone do wycofania się w góry północno-zachodniej Armenii. Tam zostały rozbite przez wewnętrzną niezgodę, Persowie bowiem zawsze potrafili znaleźć sobie stronników wśród ormiańskiej arystokracji. Z drugiej strony perskie siły nie posiadały w pełni swej siły uderzeniowej, odkąd szach Peroz wysłał wielką armię, by zaatakować Heftalitów. Jego niespodziewana klęska i śmierć na polu bitwy w 484 roku zmieniły całkowicie sytuację. Pełni troski o uspokojenie swych krnąbrnych poddanych, których chrześcijańskie powiązania z cesarstwem mogły stanowić potencjalne źródło niebezpieczeństwa, Persowie usunęli z Armenii swego gubernatora. Na jego miejsce został wyznaczony jako marzban książę pochodzący z najwybitniejszego miejscowego rodu arystokratycznego.

Tak to Wahan Mamikonian znalazł sposób na uzyskanie wewnętrznej autonomii dla swej ojczyzny, za którą jego wuj Wardan oddał życie w 451 roku.

Uwaga ormiańskich historyków przenosi się szybko od sukcesów Wahana do zaangażowania się Armenii w bizantyjsko-perskich wojnach, które miały miejsce pod koniec VI i na początku VII wieku. Postępując tak, zdają się ignorować rosnące wyobcowanie Armenii z Kościoła cesarstwa – rozdźwięk pociągający za sobą pierwszorzędne konsekwencje kulturowe i polityczne.