Читать книгу Doping w sporcie - Группа авторов - Страница 23

W 1928 r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Federacji Lekkoatletycznych (ang. International Association of Athletics Federations – IAAF), jako pierwsza organizacja sportowa, zakazało stosowania stymulantów. Decyzja ta nie pociągnęła jednak za sobą wprowadzenia kontroli dopingu podczas rywalizacji lekkoatletów. Kontrole zaczęto przeprowadzać dopiero w latach 60. XX w. Początkowo poszczególne federacje tworzyły własne wykazy zabronionych substancji, z czasem uznając za nadrzędny ten publikowany przez MKOl (tab. 3.1).

Na pierwszej liście substancji zabronionych w sporcie Komisji Medycznej MKOl, opracowanej na potrzeby igrzysk w Grenoble i Meksyku (1968), znalazło się zaledwie kilka grup substancji, tj. stymulanty, narkotyczne środki przeciwbólowe, aminy sympatykomimetyczne, alkohol, antydepresanty i trankwilizatory. W kolejnych latach lista ta ulegała znacznym modyfikacjom, zwykle przy okazji igrzysk olimpijskich. Wprowadzono na nią m.in. steroidy anaboliczne (1975), testosteron (1983), β-blokery i doping krwią (1985), diuretyki (1986), środki maskujące (1987), β₂-mimetyki (1993) czy preparaty zwiększające objętość osocza oraz sztuczne nośniki tlenu (2000). Od 2004 r. lista substancji i metod zabronionych w sporcie nadzorowana jest przez WADA, która co roku ją aktualizuje, a wszelkie zmiany poprzedzane są konsultacjami z reprezentantami środowiska sportowego i medycznego według ściśle określonego harmonogramu postępowania. Zwykle we wrześniu publikowana jest nowa wersja listy, która obowiązuje w kolejnym roku kalendarzowym. Możliwe są także modyfikacje w innym terminie. Przykładowo w 2014 r. WADA wprowadziła zmiany w już obowiązującej na ten rok liście, dodając do substancji zabronionych aktywatory czynnika transkrypcyjnego indukowanego przez hipoksję – ksenon i argon.

Tabela 3.1. Pierwsze wykazy substancji zabronionych przez wybrane międzynarodowe federacje sportowe i Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOl) oraz ostatnia lista substancji i metod zabronionych przez MKOl

IAAF (ang. International Association of Athletics Federations) – Międzynarodowe Stowarzyszenie Federacji Lekkoatletycznych; FIFA (fr. Fédération Internationale de Football Association) – Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej; UCI (fr. Union Cycliste Internationale) – Międzynarodowa Unia Kolarska; UIMPB (fr. Union Internationale de Pentathlon Moderne et Biathlon) – Międzynarodowa Unia Pięcioboju Nowoczesnego i Biathlonu

WADA umieściła na liście wiele klas substancji i metod dopingu (tab. 3.2), o różnym działaniu i wpływie na wynik sportowy, dzieląc je na zabronione:

■ w każdym czasie (podczas zawodów i poza zawodami);

■ wyłącznie podczas zawodów;

■ tylko w niektórych sportach.

Tabela 3.2. Substancje i metody zabronione przez WADA w 2020 r.*

* Aktualna i pełna wersja listy jest dostępna m.in. na stronach internetowych Światowej Agencji Antydopingowej (www.wada-ama.org) i narodowych agencji antydopingowych, w tym Polskiej Agencji Antydopingowej (www.antydoping.pl).

** Gonadotropina kosmówkowa (CG) i hormon luteinizujący (LH) oraz czynniki je uwalniające – zabronione tylko u mężczyzn.

*** β-blokery są zabronione w każdym czasie w łucznictwie (WA) i strzelectwie (ISSF, IPC), a w wymienionych sportach tylko podczas zawodów: sporty samochodowe (FIA); bilard (wszystkie dyscypliny) (WCBS); dart (WDF); golf (IGF); narciarstwo/snowboard (FIS), w konkurencjach narciarskich: skoki, freestyle aerials/halfpipe, oraz snowboardowych: halfpipe/big air; sporty podwodne (CMAS), dotyczy takich dyscyplin lub konkurencji jak: nurkowanie bezdechowe ze stałym balastem z płetwami i bez płetw, pływanie dynamiczne z płetwami i bez płetw pod wodą, nurkowanie bez płetw, Jump Blue apnoea, łowiectwo podwodne, statyczne wstrzymywanie oddechu, strzelectwo basenowe i nurkowanie bezdechowe ze zmiennym balastem.

Przypisanie substancji do grupy zabronionej wyłącznie podczas zawodów oznacza, że próbka pobrana do kontroli dopingu w okresie poza zawodami nie będzie badana na obecność tej substancji. Ponadto związki na liście WADA podzielone są na określone i nieokreślone. Podział ten wynika z faktu, że niektóre substancje mogą się znaleźć w organizmie sportowca bez jego wiedzy, np. z uwagi na powszechność ich występowania. Ma to znaczenie wyłącznie na etapie nakładania sankcji na sportowca po pozytywnym wyniku badań antydopingowych. W przypadku wykrycia w próbce biologicznej zawodnika substancji określonej, w pewnych warunkach możliwa jest redukcja sankcji przewidzianych do nałożenia za pozytywny wynik kontroli. WADA wyraźnie stwierdza, że substancje określone niekoniecznie są mniej skutecznymi środkami dopingującymi niż nieokreślone, a ich wykrycie podczas kontroli dopingu nie zwalnia sportowca od odpowiedzialności za to, co dostaje się do jego organizmu.

Światowy Kodeks Antydopingowy WADA stanowi, że związek chemiczny zostanie uznany za zabroniony w sporcie, jeśli jest środkiem maskującym (tzn. może utrudniać wykrycie stosowania innych substancji, które zostały już uznane za doping) lub spełnia dwa z następujących trzech kryteriów:

■ może poprawiać lub poprawia wyniki sportowe;

■ stanowi potencjalne lub faktyczne zagrożenie dla zdrowia;

■ jest sprzeczny z duchem sportu.

Szczególne kontrowersje wzbudza ostatnie kryterium, które dla wielu jest niejasne. We wstępie do Kodeksu napisano, że duch sportu jest świętowaniem ducha człowieka, ciała i umysłu, i odnosi się do takich wartości, jak: etyka, fair play i uczciwość, zdrowie, doskonałość w działaniu, charakter i wykształcenie, zabawa i radość, praca zespołowa, poświęcenie i zaangażowanie, poszanowanie reguł prawa, odwaga, wspólnota i solidarność. Przyjmując pogląd niektórych ekspertów, że stosowanie jakiejkolwiek substancji farmakologicznej przez osoby zdrowe jest sprzeczne z duchem sportu, oraz mając na uwadze formułę znaną z każdej reklamy leków, że niewłaściwie stosowane mogą zagrażać zarówno zdrowiu, jak i życiu, okazuje się, że przywołane powyżej kryteria nie są specjalnie wygórowane. Nie oznacza to jednak, że każdy związek chemiczny, który je spełnia, staje się automatycznie środkiem dopingującym. Przykładowo picie wody podczas rywalizacji wpływa na poprawę wyników, a spożycie jej w nadmiarze może doprowadzić do hiponatremii i spowodować zgon. Jednak absurdem byłoby zakazać sportowcom spożywania wody podczas rywalizacji.

Mimo to należy zachować szczególną ostrożność przed stosowaniem różnych substancji, często niezbadanych pod względem ich wpływu na organizm ludzki. Zwłaszcza że opracowana przez WADA Lista substancji i metod zabronionych w sporcie ma charakter otwarty. W większości klas podano jedynie przykłady substancji dopingujących (w 2020 r. jest ich ok. 320), dodając uwagę, że lista nie ogranicza się wyłącznie do wymienionych związków albo że zabronione są także inne substancje o podobnej strukturze chemicznej lub podobnym działaniu biologicznym. Ponadto, od początku 2010 r., na listę wprowadzono klasę S0 (substancje niezatwierdzone). WADA nie wymienia w niej przykładów środków dopingujących, definiuje jednak, że za takie należy uznać te substancje farmakologicznie czynne, które nie zostały przez jakąkolwiek rządową jednostkę opieki zdrowotnej dopuszczone do obrotu jako produkty lecznicze stosowane u ludzi. Dotyczy to m.in. leków będących w fazie badań przedklinicznych lub klinicznych, leków wycofanych z lecznictwa lub zatwierdzonych do stosowania tylko w weterynarii czy też zmodyfikowanych substancji psychoaktywnych (np. dopalaczy). Przez długi czas jedyną klasą substancji zabronionych, która ograniczała się wyłącznie do wymienionych w niej przykładów, była S7 (narkotyki). Ale i tu pojawił się zapis dotyczący fentanylu, według którego zabroniony jest zarówno fentanyl, jak i jego pochodne. Otwarty charakter listy pozwala m.in. na szybką reakcję w przypadku zastosowania przez sportowców nowych substancji farmakologicznych, w tym tych specjalnie stworzonych na potrzeby dopingu. W przeszłości niektórzy sportowcy unikali dyskwalifikacji, jeśli substancja, którą wykorzystywali do farmakologicznego wspomagania organizmu, nie była wymieniona na liście. Tak było np. podczas igrzysk olimpijskich w Atlancie (1996), kiedy to w moczu pięciorga sportowców z Rosji i Litwy wykryto bromantan, stosowany w celu poprawy sprawności zarówno umysłowej, jak i fizycznej.

Otwarty charakter listy WADA powinni mieć szczególnie na uwadze ci sportowcy, którzy przyjmują suplementy diety. W tej grupie produktów z roku na rok pojawiają się nowe substancje, zarówno syntetyczne, jak i pochodzenia naturalnego. W wielu przypadkach trudno jednoznacznie stwierdzić, czy są dozwolone, czy też nie. Tym samym łatwo narazić się na zarzut o naruszenie przepisów antydopingowych, nie będąc do końca świadomym rzeczywistego zagrożenia – zwłaszcza w przypadkach gdy producenci suplementów diety i odżywek wychodzą z mylnego założenia, że wszystko to, co nie jest zabronione – jest dozwolone. Przykładem związków o niejasnym statusie mogą być chociażby ekdysteroidy lub BPC-157. Ekdysteroidy to steroidowe hormony metamorfozy owadów i skorupiaków, regulujące ich przepoczwarczanie (owady) i linienie (skorupiaki), mogące występować także w niektórych roślinach. Ze względu na przypisywane im działanie adaptogenne, anaboliczne, hipoglikemiczne, hipocholesterolemiczne i przeciwbakteryjne wchodzą (zwłaszcza ekdysteron) w skład różnych suplementów, nie tylko dla sportowców. Z kolei BPC-157 to peptyd złożony z 15 aminokwasów, szeroko reklamowany jako środek wspomagający leczenie uszkodzeń więzadeł oraz gojenie kości, ścięgien Achillesa, uszkodzonej tkanki mięśniowej i zmiażdżonej tkanki mięśniowej. Zarówno ekdysteron, jak i BPC-157 nie są wymienione na liście, ale w piśmiennictwie naukowym opublikowano już artykuły, w których jednoznacznie wskazano, że oba związki spełniają wszelkie kryteria uznania za doping. Niestety, problemy z jednoznaczną odpowiedzią na pytanie, czy dana substancja jest zabroniona w sporcie, czy też nie, dotyczą nie tylko składników suplementów. Wątpliwości zdarzają się także w ocenie niektórych leków. Wiele narodowych agencji antydopingowych prowadzi bazy, w których można sprawdzić status danego produktu leczniczego. Nie dla wszystkich leków jest on identyczny we wszystkich wyszukiwarkach.

Modyfikacje Listy substancji i metod zabronionych w sporcie nie zawsze są związane z jej rozbudową. Niejednokrotnie zdarzało się, że usuwano z listy pojedyncze substancje lub grupy związków. Przykładem mogą być środki miejscowo-znieczulające i kofeina. W latach 80. XX w. zaobserwowano rosnące użycie wysokich dawek kofeiny przez sportowców w celu pobudzenia organizmu. MKOl postanowił ograniczyć ten proceder i od 1984 r. kofeina była zabroniona do stosowania podczas zawodów. Warunkiem pozytywnego wyniku kontroli dopingu było stwierdzenie w próbce moczu sportowca stężenia kofeiny powyżej dopuszczalnego limitu. Początkowo była to wartość 15 µg/ml, potem obniżono ją do 12 µg/ml, przy nieustających rozważaniach dotyczących fizjologicznych podstaw takich regulacji. Zasadniczy problem w ustaleniu wartości decyzyjnej wynikał z faktu, że wypicie np. kilku filiżanek kawy nie pozwala konsumentowi przewidzieć końcowego stężenia kofeiny w moczu z powodu różnych zawartości tego alkaloidu w filiżance napoju, jak również dużej zmienności indywidualnego metabolizmu kofeiny, zależnego od wielu czynników. Dlatego WADA zdecydowała, że od 1 stycznia 2004 r. spożywanie kofeiny przez sportowców nie jest w jakikolwiek sposób ograniczone. Z kolei w 2017 r. podjęto decyzję o usunięciu z listy alkoholu, który – podobnie jak β-blokery – przez lata był zabroniony w wybranych sportach. Oczywiście nie oznacza to przyzwolenia na jego stosowanie podczas zawodów, ale kwestie te regulują regulaminy zawodów zatwierdzane przez poszczególne międzynarodowe federacje sportowe. W tym samym roku z listy wykreślono glicerol, wymieniony wcześniej w klasie diuretyków i środków maskujących, wśród preparatów zwiększających objętość osocza. Decyzja ta została podjęta po uwzględnieniu informacji opublikowanych w piśmiennictwie naukowym, dotyczących wpływu glicerolu na objętość osocza i parametry paszportu biologicznego sportowca. Ostatecznie uznano, że wpływ stosowania pochodnych glicerolu na wspomniane parametry jest znikomy.

Warto wspomnieć, że WADA regularnie prowadzi tzw. Program Monitorujący, który ma na celu sprawdzenie, czy wskazane w nim substancje są (lub nie) nadużywane w sporcie. Substancje monitorowane (w ostatnich latach były to m.in.: bupropion, nikotyna, fenylefryna, norefedryna, pipradrol, synefryna, kodeina, hydrokodon i tramadol) nie są uznawane za doping.

Piśmiennictwo

1. Clasing D.: Doping und seine Wirkstoffe – verbotene Arzneimittel im Sport. Spitta Verlag, Balingen 2004.

2. Cox H.D., Miller G.D., Eichner D.: Detection and in vitro metabolism of the confiscated peptides BPC 157 and MGF R23H. Drug Test. Anal. 2017; 9: 1490–1498.

3. Houlihan B.: Dying to win – Doping in sport and the development of anti-doping policy. Council of Europe Publishing, Strasbourg 1999.

4. Isenmann E., Ambrosio G., Joseph J.F. i wsp.: Ecdysteroids as non-conventional anabolic agent: performance enhancement by ecdysterone supplementation in humans. Arch. Toxicol. 2019; 93: 1807–1816.

5. Jegier A., Nazar K., Dziak A. (red.): Medycyna sportowa. Wyd. Lek. PZWL & PTMS, Warszawa 2013.

6. Kamber M., Mullis P.E.: The worldwide fight against doping: from the beginning to the World Anti-Doping Agency. Endocrinol. Metab. Clin. North Am. 2010; 39: 1–9.

7. Kinahan A., Budgett R., Mazzoni I.: Structure and development of the List of Prohibited Substances and Methods. Med. Sport Sci. 2017; 62: 39–54.

8. Piechota R.: Doping w sporcie [w:] Prawo sportowe (red. M. Leciak). Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2018.

9. Pokrywka A., Kwiatkowska D., Kaliszewski P., Grucza R.: Some aspects concerning modifications of the List of Prohibited Substances and Methods in sport. Biol. Sport 2010; 27: 307–314.

10. Pokrywka A., Obmiński Z., Stańczyk D. i wsp.: Stosowanie kofeiny przez sportowców polskich przed i po usunięciu jej z listy substancji dopingujących. Med. Sport. 2007; 23: 326–331.

11. Schänzer W., Thevis M.: Human sports drug testing by mass spectrometry. Mass Spectrom. Rev. 2017; 36: 16–46.

12. Smorawiński J., Pokrywka A.: Doping w sporcie [w:] Fizjologia wysiłku i treningu fizycznego (red. J. Górski). Wyd. II. PZWL Wyd. Lek., Warszawa 2019.

13. Thiem B., Kikowska M., Maliński M.P. i wsp.: Ecdysteroids: production in plant in vitro cultures. Phytochem. Rev. 2017; 16: 603–622.

14. Thieme D., Hemmersbach P. (red.): Doping in Sports. Handbook of Experimental Pharmacology 195. Springer–Verlag, Berlin–Heidelberg 2010.