Читать книгу Адваротны бок люстра - Ксенія Шталенкова - Страница 2

– Ну што, здаецца, усё-такі яна… Значыцца, гэта твой выбар? – ціха прамармытаў ён сабе пад нос, пазіраючы ў акно скрозь вузкую шчыліну паміж занавескамі.

На залітым сонечным святлом тратуары стаяла дзяўчынка гадоў пятнаццаці, углядаючыся ў вітрыну антыкварнай крамы. Гэтая крама належала яму, і ён вельмі добра ведаў, што ў вітрыне няма нічога прывабнага для такой юнай асобы, акрамя адной рэчы, і гэтая рэч сама абірала сабе гаспадара. Аднак ці гаспадара?

Ён апусціў занавеску і нервова прайшоўся па кабінеце. На працягу ўсяго жыцця ён задаваў сабе гэтае пытанне. Хто яны: гаспадары ці паслухмяныя выканаўцы чыёйсьці невядомай волі? Ён раптоўна спыніўся пасярод пакоя і правёў рукою па лбе.

– Та-ак, пэўна, старэю, калі ўпадаю ў такі чорны містыцызм, – прамовіў ён з прыкрасцю. – А мабыць, гэта і лепш? Усё роўна рана ці позна мне спатрэбіцца нехта яшчэ.

Ён ізноў падышоў да акна і паглядзеў уніз.

– Яна ж яшчэ зусім дзіцянё. Я заўжды думаў, што гэта будзе нехта старэйшы і ніяк не дзяўчо. Спадзяюся, ты разумееш, што робіш. Хацеў бы я ведаць, што ты там ёй паказваеш, – ціха сказаў ён, пазіраючы на дзяўчынку, якая нібы зачараваная замерла перад шыбай.

Ён ведаў, што адбудзецца, калі выстаўляў гэтую рэч у вітрыну. Калі яму прывезлі гэта, ён праглядзеў усе свае запісы, але яно нідзе не згадвалася. Ён змарнаваў больш за тры месяцы, спрабуючы адчыніць яго. Але яно заставалася глухім і не выяўляла ніякіх прыкмет жыцця. У нейкі момант яму нават здалося, што яно несапраўднае, падробка. Але не, самае што ні на ёсць сапраўднае, ніякіх сумненняў: ён правяраў і некалькі разоў. Вось толькі яму яно не адчынялася. Яму, хто ўсё жыццё патраціў на іх вывучэнне! Ну што ж, заставалася ці пазбавіцца яго, ці адшукаць таго, каму яно прызначана. Стары разумеў, наколькі ўяўныя былі яго шанцы. Маглі ж прайсці гады, а чалавек не быў бы знойдзены. І як жа ён здзівіўся, калі ўбачыў, што яно зменьваецца. Ён пачаў назіраць. Колькі разоў ён бачыў, як прахожыя на імгненне спыняліся каля вітрыны, як жанчыны ўскідвалі руку, каб паправіць валасы, але, прыгледзеўшыся, паціскалі плячыма і адыходзілі. І вось аднойчы ён убачыў яе. Яна глядзела і бачыла. Тут патрэбна было не памыліцца. І ён вырашыў чакаць. На другі дзень яна прыйшла зноў. І праз дзень прыйшла. Ён ведаў, як гэта здараецца: калі яно абрала цябе, нават думаць ні пра што немагчыма, акрамя як пра яго. Вось і сёння дзяўчынка зноў стаяла перад вітрынай. Яна, напэўна, ужо і бацькам усе вушы прагудзела. Ды толькі хто дазволіць свайму дзіцяняці набыць такую каштоўную рэч? Трэба праверыць, дзе яна жыве. Як дамовіцца з бацькамі, ён здолее прыдумаць, а вось калі яна жыве не там, дзе патрэбна, то ўсё будзе дарэмна, ужо ніякія хітрыкі не дапамогуць.

Дзяўчынка кінула на вітрыну развітальны позірк і пацягнулася прэч ад антыкварнай крамы. Трэба спяшацца за ёй! Мабыць, даручыць каму-небудзь са служачых? Хаця не, справа адказная – пакуль усё растлумачыць ім, час будзе змарнаваны і дзяўчынка знікне. Сам, усё сам! Пляваць на рэўматызмы, галоўнае паспець за ёй. Хоць бы толькі яна жыла дзесьці непадалёк, у Старым месцы, а не ў аддаленым раёне ў велічэзным шматкватэрным доме.

Неўзабаве дзяўчынка выйшла да дома са свежа-афарбаваным фасадам і, адамкнуўшы ключом веснічкі, знікла за брамай. Пастаяўшы яшчэ некалькі хвілін перад яе домам, ён у роздуме рушыў назад. Зараз ён ведаў, дзе яна жыве, але гэтага было недастаткова.

Вярнуўшыся ў краму, ён загадаў перавесіць люстра з вітрыны ў залу. Прадаўцы паспяшаліся выканаць загад гаспадара. Ён падышоў да яго, пільна разглядаючы цені, якія рухаліся па шкле.

– Ты свой выбар зрабіла. Я разумею цябе. Але не магу адправіць дзяўчынку ў невядомае, бо яе жыццё можа аказацца ў небяспецы, пра якую яна нават не падазрае. Я павінен быць упэўнены, што ёй нічога не пагражае.

Ён правёў рукою па раме, зноў намацаўшы павырэзваныя на дрэве лічбы, якія ўжо даўно не давалі яму спакою.

– Няўжо так проста? Ну а чаму ж не? Паспрабуем.

* * *

У гэты раз яна вырашыла прывесці сюды матулю. Пакуль яны ішлі да антыкварнай крамы, якая знаходзілася на вуліцы Сціклю, Бася распавядала ёй пра венецыянскае люстра і ўпрошвала купіць яго. Хаця матулі не асабліва спадабалася ўся гэтая ідэя з набыццём люстра, дзяўчынка спадзявалася, што калі яна яго ўбачыць, то адразу ж згадзіцца. Пакуль матуля даведвалася, колькі каштуе люстра, Бася стаяла перад ім і ўглядалася ў сваё адлюстраванне. Гэта была яна і нібы не яна адначасова. Дзяўчынка бачыла нейкія зыбкія цені, якія няўлоўна ператваралі яе, угадвала адлюстраванне думак, якія яшчэ не склаліся ў сапраўдныя выявы. Люстра нібы клікала яе, абяцаючы нешта і дражнячы фантазію.

– Бася, уяві, яны за яго такую цану заламалі! – усклікнула матуля, вярнуўшыся ад прадаўца. – Яно, вядома, прыгожае, але за такія грошы…

Бася ўмольна паглядзела на матулю.

– Не, гэта задорага. Усё ж такі мы не настолькі багатыя людзі, каб дарэмна марнаваць грошы. Да таго ж, Басенька, навошта яно табе? У тваім пакоі ёсць вялікае люстра, а гэта… у ім нават як мае быць нельга нічога ўбачыць! – працягвала матуля.

– Ну мам, яно так падабаецца мне! Паглядзі, якое яно!

– Якое?

– Загадкавае! – з захапленнем прамовіла дзяўчынка.

– Ох, Баська! Загадкавае… – стомлена прамармытала матуля, пакруціўшы галавой.

Абедзве ў нерашучасці стаялі перад люстрам і разглядалі яго. Раптам у краму зайшоў франтавата апрануты пажылы пан, якога Бася ўжо аднойчы тут бачыла. Калі люстра перавесілі ў залу і яна ў першы раз адважылася зайсці ў краму, ён назіраў за ёю са свайго кабінета. На гэтым пане было дарагое адзенне, якое ідэальна сядзела на яго тоўсценькай фігуры, а з-пад каўнера кашулі была бачна шыйная хустка. Убачыўшы Басю і яе матулю побач з люстрам, элегантны дзядок задаволена ўсміхнуўся і падышоў да іх.

– Цікавіцеся? – спытаў ён з-за матулінага пляча, кіўнуўшы вострай бародкай у бок люстра.

Мама павярнулася да яго.

– О, у гэтай крамцы цэны адбіваюць усялякую цікаўнасць! Вы нават уявіць не можаце, – паведаміла матуля.

Бася тузанула яе за рукаў.

– Што вы кажаце! – зразумела прамовіў стары.

– Так! Цэны завышаюць настолькі, што я проста здзіўляюся, дзе яны знаходзяць пакупнікоў.

– Мам! – Бася зноў тузанула яе за рукаў.

– Ну што, Бася? Ці не так?

– Безумоўна, вы маеце рацыю, – пацвердзіў стары.

Матуля зноў павярнулася да люстра, акідваючы яго ацэньваючым позіркам. Бася бесцырымонна разглядала старога. Заўважыўшы гэта, ён раптам схамянуўся.

– Ах, дарэчы! Дазвольце прадставіцца. Гаспадар гэтай, – ён абвёў залу рукой, – крамкі, Альбрыхт Штоф.

Матуля пакрылася чырванню і з недаверам паглядзела на старога. Каб замяць няўдалую паўзу, Бася працягнула яму руку:

– Варвара Станкевіч.

– Дык Варвара ці Барбара? – прыўзняў бровы стары.

– Ну, наогул кажучы, паводле пашпарта Варвара. Але дома мяне клічуць Бася.

– Тады дазвольце мне клікаць вас мадэмуазэль Барбарá, – паціснуў ён працягнутую руку. – Пазнаёмце ж мяне, калі ласка, з вашай прыгожай спадарожніцай!

– Гэта мая матуля, – сказала Бася.

Стары маляўніча закаціў вочы і пляснуў рукамі.

– Не можа гэтага быць! Вы мяне падманваеце, ніколі б не падумаў.

Матуля манерна працягнула руку для пацалунка:

– Паліна. Насамрэч Басіна матуля.

Дзяўчынка засунула рукі ў кішэні і, цярпліва ўздыхнуўшы, падумала: «Вось жа! Матуля заўсёды здавалася адэкватным чалавекам. Адкуль што бярэцца?»

– Дык значыцца, вас цікавіць гэтае люстра, так? – спытаў пан Штоф.

– Так, вельмі! – усклікнула Бася, са спадзевам пазіраючы на старога.

– Але яно вельмі дарагое, – паспяшалася ўставіць матуля. – Мы не можам сабе дазволіць яго купіць.

– Але, нягледзячы на гэта, мадэмуазэль Барбара жадала б набыць гэтае люстра?

Бася заківала ў знак згоды. Стары ўсміхнуўся і сказаў:

– Тады дазвольце мне прапанаваць вам наступнае. Сёння вечарам да вас прывязуць люстра, вы да яго прыгледзьцеся ды, калі вырашыце пакінуць, тады ўжо і заплаціце. Я думаю, што здолею прапанаваць вам разумную цану.

– Гэта так міла з вашага боку! – усклікнула матуля.

Пакінуўшы свой адрас, яны выйшлі з антыкварнай крамы і пакрочылі ў бок дома.

– Ну, Бася, ты і аферыстка! – шумна ўздыхнуўшы, сказала матуля.

– Чаму? – здзівілася дзяўчынка.

– Мала таго, што ты гэтае люстра атрымала, дык яшчэ і бясплатна.

– Па-першае, не бясплатна – потым усё роўна трэба будзе заплаціць.

– Гэта яшчэ калі мы вырашым яго пакінуць, – удакладніла матуля.

– Зразумела, мы вырашым! – ультыматыўным тонам прамовіла Бася.

– Ну-ну, – хмыкнула матуля. – А што па-другое?

– Па-другое? – перапытала дзяўчынка. – А! Па-другое, ён сам прапанаваў нам так зрабіць.

– Гэта толькі з-за таго, што па тваім твары было зразумела, што ты ці пачнеш плакаць, ці зробіш нейкае злачынства, калі табе не даць люстра. Вось гаспадар крамы і вырашыў не рызыкаваць.

Бася нахмурылася.

– Увогуле, я не разумею, навошта яно табе? – спытала матуля. – У цябе ўвесь пакой сучасна абсталяваны, а тут гэты цуд. Яно табе туды ну ніяк не пасуе!

– Нічога, затое яно мне падабаецца, – адрэзала Бася. Мама асуджальна ўздыхнула.

– А вось што скажа тата? – занепакоілася яна.

Але тата, наадварот, узрадаваўся, калі прывезлі люстра. Ён нават настойваў на тым, каб павесіць яго ў гасцёўні.

– Тады ўсе здолеюць ім любавацца! – сказаў ён. – А то прыдумалі вешаць яго ў Баські. У цябе ж ёсць у пакоі люстра, – звярнуўся ён да дачкі. – Усё, вырашылі: люстра будзе ў гасцёўні.

– Не! – запратэставала дзяўчынка. – Я яго адшукала, значыцца, у мяне і павесім!

– Во ўласніца! – пакрыўдзіўся тата. – Тады я буду прыходзіць да цябе ў пакой глядзець на яго.

Калі грузчыкі неслі люстра ў Басін пакой міма татавага кабінета, ён нясмела спытаў:

– А можа, у мяне? І несці бліжэй…

Бася непрыхільна паглядзела на яго, а тата азірнуўся на матулю, шукаючы ў яе падтрымкі, але тая толькі непарушна пацепнула плячыма, бо не жадала ўмешвацца ў іхнія спрэчкі.

Пасля таго як люстра павесілі насупраць ложка, уся сям’я ўстала перад ім, ацэньваючы, наколькі добра яно глядзіцца ў Басіным пакоі.

– Пакідаем, – у адзін голас пастанавілі тата і дачка.

– Але… – паспрабавала была запярэчыць матуля.

Аднак тата і Бася самкнулі рады, і так як матуля апынулася ў меншасці, ёй нічога не заставалася, як згадзіцца. «Вось так заўжды: аб’яднаюцца – і супраціўленне дарэмна», – падумала матуля, журботна ўздыхнуўшы.

* * *

Бася чытала кнігу, лежачы на ложку. Перагортваючы старонку, яна на імгненне ўзняла вочы, і яе позірк затрымаўся на люстры. У ім нешта бліснула. Дзяўчынка прыўзнялася на локцях, каб лепей разгледзець, але ўсё заставалася па-ранейшаму. Яна зноў узялася чытаць, часам кідаючы на люстра падазроныя позіркі. Раптам у ім зноў нешта бліснула, і Бася, страціўшы цярплівасць, усхапілася з ложка. Яна падышла да люстра, але не знайшла ў ім свайго адлюстравання. Дзяўчынка адхіснулася ад люстра і моцна зажмурылася. Расплюшчыўшы вочы, яна зноў зазірнула ў яго, але свайго адлюстравання так і не ўбачыла. У люстры ледзь-ледзь было відаць пакой. Але, прыгледзеўшыся, дзяўчынка зразумела, што гэта быў зусім не яе, а чыйсьці чужы і дзіўна абсталяваны пакой. Толькі Бася паспела разгледзець ложак з полагам, краёчак стала і некалькі куфраў, як усё знікла – і дзяўчынка зноў убачыла сваё адлюстраванне. Бася асцярожна працягнула руку і памацала спачатку драўляную раму, а потым люстраную паверхню. Нічога не адбылося. Яна яшчэ раз з сумневам агледзела люстра і, выключыўшы святло, забралася пад коўдру. «Здасца ж! – падумала Бася. – Калі распавесці каму-небудзь, дык вырашаць, што зусім з глузду з’ехала».

Яна паспрабавала заснуць, але ўбачанае ўсё ніяк не давала дзяўчынцы спакою. Бася пачала варочацца, каб легчы зручней, але, заблытаўшыся ў коўдры, страшэнна раззлавалася. Сярдзіта сапучы, яна села ў ложку і ўтаропілася ў люстра.

Раптам яна ўбачыла ў ім чыйсьці твар. На секунду Бася збянтэжылася, але ўжо ў наступнае імгненне кінулася да люстра, адкуль на яе пільным глыбокім позіркам глядзеў прыгожы юнак са светлымі яснымі вачыма. Бася разгубілася і, апусціўшы галаву, крыху адхілілася ўбок, але, скоса зірнуўшы на юнака, убачыла, што зараз ён акурат такім жа позіркам глядзіць зверху яе вуха. Дзяўчынка ўстала ў полі яго зроку і асцярожна памахала рукою, але ён гэтага не заўважыў. «Шкада, ён не бачыць мяне», – расчаравана падумала Бася. Схапіўшыся за падбароддзе, юнак уважліва агледзеў свой твар і раптам ні з таго ні з сяго скрывіў твар. Дзяўчынка нават здрыганулася ад нечаканасці. «Во дурны!» – мільганула ў яе галаве. Юнак цяжка ўздыхнуў і адышоў ад люстра. Ён сеў за стол і апусціў галаву на рукі. Басе было кепска відаць, і яна нахілілася трохі ўперад, каб лепей разгледзець, што ён робіць, як раптам адчула жудасны холад.

У наступны момант дзяўчынка апынулася ў залюстравым пакоі.

«Ого!» – толькі і паспела падумаць Бася. Яна пераступіла з нагі на нагу і ўтаропіла вочы на юнака. Ён прыўзняў галаву і, убачыўшы яе, расплыўся ў прыдуркаватай усмешцы, падпёршы шчаку рукой.

– Дабрыдзень! – недарэчна сказала дзяўчынка.

Юнак нахмурыўся і міргануў. Раптам ён усхапіўся, перакуліўшы лаўку, на якой сядзеў.

– Ты хто? – насцярожана спытаў ён.

– Бася, – прамямліла яна.

– Якая Бася? Ты як сюды трапіла? – Голас юнака рабіўся ўсё больш суровы.

– Я з-за люстра прыйшла.

Юнак з сумневам паглядзеў на дзяўчынку.

– Ты што, хочаш сказаць, што ў люстры жывеш?

– Ды не «ў», а «за» ім! – усклікнула Бася.

Юнак, намагаючыся не зводзіць з яе вачэй, падышоў да люстра і зазірнуў за яго.

– Што ты мне галаву тлуміш! Ты не можаш за ім жыць. Хутка кажы, як сюды прыйшла?

– Ну я ж кажу: праз люстра, – пачала страчваць цярплівасць Бася. – У мяне ў пакоі ёсць акурат такое ж люстра, я ў яго глядзела, а потым трапіла сюды.

– Ага, дык ты вядзьмарствам сюды прыйшла! – Юнак пачаў паволі адступаць да сцяны, дзе вісеў меч. – Я так і думаў. Насланнё на мяне хочаш навесці! Вось яно як… Згінь, згінь, погань! – крыкнуў ён і пачаў часта жагнацца.

– Сам ты погань! – пакрыўдзілася Бася, а потым, падумаўшы, дадала: – Ну хочаш, я таксама перажагнаюся?

– Давай, – згадзіўся юнак, уважліва назіраючы за тым, як дзяўчынка тры разы перажагналася.

– Ну? – спытала яна.

– Малітву чытай! – сказаў ён.

Бася блытана прачытала «Ойча наш».

– Не, тут нешта не так, – з сумневам паглядзеў на яе юнак.

– Не так? А адкуль жа я тады ведаю, што ты спачатку доўга сабою любаваўся, а потым узяў ды морду скрывіў?

Юнак стаў як укопаны і, густа пачырванеўшы, прабурчаў:

– Нічога я не любаваўся. Проста задумаўся.

– Ага, і ад вялікай задумлівасці морду скрывіў! Толькі я хацела на сябе ў люстра паглядзець, а тут наце, калі ласка! Стаіць спачатку, на сябе нагледзецца не можа, а потым давай крывіцца, пужаць мяне.

– Ну прабач, я ж не ведаў, што ты там на мяне глядзела, я незнарок, – прамямліў юнак.

Ён раптам пачырванеў яшчэ больш і, спадылба зірнуўшы на яе, спытаў:

– І даўно ты за мной назіраеш?

– З самага твайго дзяцінства! – з’едліва сказала дзяўчынка.

– І што ты бачыла? – пачаў хвалявацца юнак.

– Ды нічога! – засмяялася Бася. – Я цябе ўпершыню ўбачыла. Мне толькі сёння яго ў пакоі павесілі, – дзяўчынка павярнулася, паказваючы на люстра. – Яно ў мяне вось якраз такое ж.

– Яно не можа быць такім жа, – катэгарычна сказаў юнак.

– Чаму? – здзівілася Бася.

– Купец сказаў мне, што яно такое адно.

– Ну, такіх жа люстраў многа. Не адно ж яно ў цэлым свеце! – фыркнула дзяўчынка.

– Я ведаю, але купец сказаў, што акурат такіх жа, як у мяне, больш няма.

– Ды ну… Я ж сёння набыла ў краме акурат такое ж старадаўняе люстра.

– Чаму старадаўняе? Яно новае.

– Якое ж новае, калі старое! – абурылася Бася.

– Ну чаму старое? Ты што, думаеш, што купец мяне падмануў? Вось сабака! – раз’юшана ўсклікнуў юнак.

– Ды каму ж патрэбнае такое люстра і новае? Гэта ж антыкварыят! – павучальна прамовіла дзяўчынка.

Юнак з сумненнем паглядзеў на яе і прыняўся даследаваць люстра.

– Ды не, паглядзі, рама зусім новая, ды і шкло без драпін…

Бася, цяжка ўздыхнуўшы, падышла, каб паглядзець бліжэй. Люстра насамрэч здавалася новым. Яе набытак меў больш старажытны выгляд.

– Дзіўна, – прамармытала Бася.

Яна ўзняла здзіўленыя вочы на юнака, а потым агледзела ўвесь яго пакой.

– Слухай, – асцярожна сказала яна, – а які зараз год?

– Што значыцца, які год? Ты ўжо і год не памятаеш?

– Ды не, проста хачу ўдакладніць.

– Тысяча пяцьсот пяцідзясяты, – неахвотна адказаў ён. У Басі адвісла сківіца.

– Які?

– Тысяча пяцьсот пяцідзясяты, – нібы для псіхічна-хворай, павольна і выразна паўтарыў юнак.

– Фацэтна, – вымавіла дзяўчынка.

– Што, скажаш, іншы?

– Ну як табе сказаць, – ухіліста пачала Бася. – Разумееш, у мяне насамрэч дзве тысячы восьмы.

Юнак нервова хіхікнуў.

– Сур’ёзна? – спытаў ён.

– Не верыш? – раззлавалася Бася. – Добра, тады хадзем да мяне, я табе давяду гэта.

– Нікуды я з табой не пайду! – запратэставаў юнак.

– Тады табе прыйдзецца паверыць мне на слова. – Бася склала рукі на грудзях і пагардліва паглядзела на яго.

Ён крыху памаўчаў, а потым сказаў:

– Ну добра, паверу.

Басін твар асвяціўся радаснай усмешкай. Тут за дзвярыма пачуліся крокі.

– Міхал, што ты робіш? З кім ты размаўляеш? – прагучаў жаночы голас.

– Я… я чытаю! – хутка знайшоўся Міхал.

– Услых? Што?

– Малітву.

Голас фыркнуў, і крокі аддаліліся.

– Табе лепш пайсці, – ціха прамовіў юнак.

– Ну добра. Бывай, Міхал! – Бася ўжо павярнулася да люстра, але раптам ёй у галаву прыйшла думка: – А да цябе можна будзе прыйсці яшчэ?

– Ну… – Міхал сарамліва ўсміхнуўся і ўрэшце сказаў: – Можна. Бася махнула яму рукой і нырнула ў люстра, зноў адчуўшы непрыемны холад. Апынуўшыся ў сваім пакоі, яна скокнула пад коўдру і, моцна абхапіўшы падушку, адразу ж заснула.