Читать книгу Прыгоды ўдалага салдата Швейка - Яраслаў Гашак - Страница 15

I

Падрыхтоўка да забойства людзей заўсёды рабілася імем божым або імем нейкай іншай вышэйшай істоты, якую чалавецтва стварыла ў сваім ўяўленні.

Старажытныя фінікійцы перш чым перарэзаць горла палонніку, праводзілі ўрачыстае богаслужэнне – зусім гэтак жа, як праз некалькі тысячагоддзяў гэта рабілі новыя пакаленні, якія ўзнімаліся на вайну, каб агнём і мечам знішчаць сваіх непрыяцеляў.

Людаеды на Гвінейскіх астравах і ў Палінезіі перад тым як зжэрці ўрачыста сваіх палонных або такіх нікчэмных людзей, як місіянеры, падарожнікі, коміваяжоры розных гандлёвых фірм ці проста цікаўных, прыносяць спачатку ахвяры сваім багам, выконваючы пры гэтым самыя разнастайныя набажэнскія абрады. Паколькі да іх яшчэ не пранікла культура царкоўных рызаў, яны аздабляюць свае азадкі вянкамі са стракатых пёраў ляснога птаства.

Святая інквізіцыя перш чым спаліць сваю ахвяру, адпраўляла вялікае богаслужэнне, вялікую святую імшу з песняспевамі.

Пры пакаранні смерцю законапарушальніка заўсёды прымаюць удзел святары, сваёй прысутнасцю павялічваючы роспач вінаватага.

У Прусіі пастар падводзіў гаротніка пад сякеру, у Аўстрыі каталіцкі ксёндз – да шыбеніцы, у Францыі – пад гільяціну, у Амерыцы святар падводзіў да электрычнага крэсла, у Іспаніі – да крэсла з мудрагелістым прыстасаваннем для душэння, а ў Расіі рэвалюцыянераў да месца смяротнай кары суправаджаў барадаты поп і г. д. Пры гэтым усюды святары маніпуліравалі з распяццем, нібы хацелі сказаць: «Табе толькі адсякуць галаву, павесяць, задушаць, пусцяць на цябе пятнаццаць тысяч вольт, але гэта нішто ў параўнанні з тым, што павінен быў зазнаць Ён!»

Не абышлася без блаславення святароў і вялікая бойня – сусветная вайна. Палкавыя пастары ўсіх армій маліліся і служылі палявыя абедні за перамогу таго боку, чый хлеб елі. Святар паяўляўся пры пакараннях смерцю бунтаўшчыкоў у аўстрыйскай арміі і сярод чэшскіх легіянераў.

Нічога не змянілася з тых часоў, калі разбойнік Войцех, празваны «святым», арудуючы з мечам у адной руцэ і крыжам у другой, вынішчаў прыбалтыйскіх славян.

Ва ўсёй Еўропе людзі, як быдла, ішлі на бойню, куды іх поруч з разнікамі-імператарамі, каралямі, прэзідэнтамі і іншымі валадарамі і палкаводцамі гналі ксяндзы ўсіх веравызнанняў, бласлаўляючы і прыганяючы іх фальшыва прысягаць: «на зямлі, у паветры, на моры» і г. д.

Палявую імшу служылі двойчы: калі часць ад’язджала на баявыя пазіцыі і потым на фронце, напярэдадні крывавай разні, перад забіваннем людзей.

Памятаю, як у часе такой палявой імшы непрыяцельскі аэраплан патрапіў бомбай якраз у паходны алтар і ад фельдкурата не засталося нічога, апрача акрываўленых ануч. Потым пра яго пісалі як пра пакутніка, а тым часам нашы аэрапланы рыхтавалі гэткую ж славу фельдкуратам другога боку.

Мы з гэтага злосна жартавалі. На часовым крыжы, пад якім было пахавана тое, што засталося ад фельдкурата, наступным ранкам з’явілася такая эпітафія:

Што з намі быць магло, з табой ужо здарылася: Ты ласку божую прадказваў нам, расцяпінам, I ласка божая табе на плеш звалілася, Размазаўшы цябе да мокрай лапіны.

II

Швейк прыгатаваў дасканалы грог, значна лепшы за грог старых маракоў. Такі грог высока ацанілі б і піраты васемнаццатага стагоддзя.

Фельдкурат Ота Кац быў у захапленні.

– Дзе вы навучыліся гатаваць такі цудоўны напой? – спытаў ён.

– Яшчэ даўней, калі я вандраваў па свеце, – адказаў Швейк, – то ў Брэмене навучыўся ад аднаго заняпалага выпівохі-марака. Ён гаварыў, што грог павінен быць такі моцны, каб той, хто яго добра набярэцца, упаўшы ў мора, мог пераплыць канал ЛаМанш. А калі грог быў слабы, то патоне, як шчаня.

– Пасля такога грогу, Швейк, нам будзе добра служыць палявую імшу, – разважаў фельдкурат. – Я думаю, перад гэтым трэба будзе сказаць некалькі слоў на дарогу. Палявая імша – гэта вам не жартачкі. Гэта зусім не тое, што служыць імшу ў гарнізоннай турме або прачытаць казань тым недавяркам. Тут трэба мець галаву на плячах. Палявы алтар мы маем – складны, кішэннага фармату. О божа! – схапіўся ён за галаву. – Але ж мы і аслы! Ведаеце, куды я схаваў гэты складны ахвярнік? У канапу, якую мы прадалі.

– Ой, бяда, пане фельдкурат, – сказаў Швейк. – Праўда, я гэтага гандляра старой мэбляй ведаю, але пазаўчора сустракаю яго жонку, дык выяўляецца, што ён сядзіць за нейкую ўкрадзеную шафу, а наша канапа знаходзіцца ў аднаго настаўніка ў Вршовіцах. Будзе нам ліха з гэтым алтаром. Лепей за ўсё давайце дап’ём грог і пойдзем пашукаем гэты алтар, бо, я думаю, без яго служыць імшу нельга.

Нарэшце яны выйшлі. Ад заспанай жонкі гандляра старой мэбляй даведаліся пра адрас настаўніка з Вршовіц, новага ўласніка канапы. Фельдкурат праявіў незвычайны спрыт: ушчыпнуў яе за шчаку і паказытаў пад падбародкам.

У Вршовіцах у кватэры настаўніка, набожнага старога пана, іх чакала прыкрая неспадзяванка. Знайшоўшы ў канапе паходны алтар, стары ўявіў, што гэта воля божая, і падараваў алтар вршовіцкаму касцёлу, пакінуўшы за сабой права зрабіць на другім баку алтара надпіс: «Падаравана на хвалу і славу божую настаўнікам у адстаўцы Коларжыкам у лета ад нараджэння Хрыстова 1914».

– Гэта нас мала цікавіць, – заявіў фельдкурат. – Рэч вам не належала, і вы павінны былі аддаць яе ў паліцыю, а не ў якую-небудзь праклятую рызніцу!

– З-за гэтага цуда, – дадаў Швейк, – вы яшчэ можаце трапіць у пераплёт. Вы купілі канапу, а не алтар, які з’яўляецца вайсковай маёмасцю. Гэтая божая воля можа вам дорага абысціся! Не варта было ўважаць на анёлаў. Адзін чалавек са Згоржа таксама выараў з зямлі чашу для прычасця, якую нехта ўкраў і прыкапаў да пары да часу, пакуль гэтае святатацтва не будзе забыта, а той, што араў, таксама ўбачыў у сваёй знаходцы волю божую і, замест таго, каб чашу пераплавіць, панёс яе святару, – хоча, нібыта, падарыць яе ў касцёл. А святар падумаў, што святататніка прывялі да яго дакоры сумлення, і паслаў па старасту, а стараста – па жандараў, і селянін быў без усякай віны асуджаны за святатацтва, бо на судзе, спрабуючы апраўдацца, увесь час расказваў пра нейкага анёла ды яшчэ прыплёў і Панну Марыю, ну і атрымаў дзесяць гадоў. Будзе лепей, калі вы пойдзеце з намі да тутэйшага святара і дапаможаце нам вярнуць казённую маёмасць. Палявы алтар – гэта вам не кошка і не шкарпэтка, якія можна падараваць каму хочаш.

Няшчасны стары пан ад такіх размоў зусім разгубіўся і ўвогуле перастаў бараніцца, стараючыся як мага хутчэй апрануцца і хутчэй закончыць справу.

Вршовіцкі святар яшчэ спаў і, абуджаны стукам у дзверы, пачаў лаяцца, спрасонку падумаўшы, што яго клічуць кагосьці сабораваць.

– Не дадуць спакою з гэтым апошнім памазаннем, – бурчаў ён, неахвотна апранаючыся. – Собіць жа ім паміраць, калі чалавек толькі разаспаўся! I потым яшчэ таргуйся з імі аб цане.

Такім чынам, у пярэднім пакоі сустрэліся прадстаўнік бога ў вршовіцкіх цывільных католікаў, з аднаго боку, і прадстаўнік бога на зямлі пры вайсковым ведамстве – з другога. Увогуле ж гэта была спрэчка паміж цывільным і вайскоўцам. Калі парафіяльны святар заяўляў, што паходнаму алтару не след быць у канапе, то вайсковы сцвярджаў, што тым не менш не варта было яго пераносіць з канапы ў касцёл, куды ходзяць адны цывільныя.

Швейк рабіў пры гэтым розныя заўвагі, накшталт таго, што лёгка ўзбагачаць бедны касцёл за кошт казённай вайсковай маёмасці, прычым слова «бедны» ён як бы браў у двукоссе.

Нарэшце яны прайшлі ў рызніцу, і святар выдаў фельдкурату алтар пад распіску: «Прыняў палявы алтар, які выпадкова трапіў у храм у Вршовіцах. Фельдкурат Ота Кац».

Швейк удала ўпакаваў алтар на дрожкі, а сам сеў да рамізніка на козлы. З рамізнікам Швейк гутарыў пра вайну. Той аказаўся бунтаўшчыком і рабіў розныя намёкі аб перамогах аўстрыйскай арміі накшталт: «Вас у Сербіі, значыцца, добра аддубасілі» і гэтак далей.

Калі яны прыехалі на вучэбны пляц і падышлі да памоста з драўлянымі парэнчамі і сталом, на якім трэба было паставіць паходны алтар, выявілася, што фельдкурат забыўся пра міністранта. У час імшы фельдкурату заўсёды прыслужваў адзін пехацінец з палка, але яго нядаўна перавялі ў тэлефаністы і накіравалі на фронт.

– Малы клопат, пане фельдкурат, – сказаў Швейк, – з гэтым магу справіцца і я.

– А вы ўмееце міністраваць?

– Ніколі гэтага не рабіў, – адказаў Швейк, – але паспрабаваць можна. Цяпер вайна, а ў вайну людзі бяруцца за такія рэчы, якія ім раней і не сніліся.

Я ўжо неяк звяду разам бязглуздае «et cum spiritu tuo» з вашым «dominus vobiskum». I потым, я думаю, не так яно і цяжка хадзіць вакол вас, як кот вакол гарачай кашы, мыць вам рукі і наліваць з конаўкі віно.

– Добра, – згадзіўся фельдкурат, – толькі вады мне не налівайце. Лепей вы адразу наліце віна і ў другую конаўку. Зрэшты, я вам буду падказваць, калі ісці направа, калі налева. Калі я ціхенька свісну адзін раз – значыцца, направа, а два разы – налева. З малітоўнікам таксама асабліва цягацца не варта. Зрэшты, і гэта дробязі.

– Я нічога не баюся, пан фельдкурат, нават абавязкаў міністранта.

Федькурат меў рацыю, калі гаварыў, што ўсё гэта – дробязі. Усё ішло, як на мазаных колах. Прамова фельдкурата была кароткай.

– Салдаты! Мы сабраліся тут, каб перад ад’ездам на баявыя пазіцыі звярнуць свае сэрцы да бога і маліць яго дараваць нам перамогу і захаваць нас цэлымі і здаровымі. Не буду вас доўга затрымліваць і жадаю вам усяго найлепшага.

– Ruht! – скамандаваў стары палкоўнік на левым флангу.

Імша працягвалася роўна дзесяць хвілін. Тыя, хто быў бліжэй, вельмі здзіўляліся, чаму гэта ў часе імшы фельдкурат пасвіствае.

Швейк хутка засвоіў сігналы і заходзіў то на правы, то на левы бок алтара і не гаварыў нічога іншага, апрача «Et cum spiritu tuo». Гэта нагадвала скокі індзейцаў вакол ахвярнага каменя. Але ўвогуле падзея стварала добрае ўражанне і разганяла нуду пыльнага, сумнага вучэбнага пляца з алеяй слівавых дрэў на заднім плане і прыбіральнямі, смурод якіх замяняў містычны водар ладану ў гатычных храмах. Усе добра бавіліся. Афіцэры, акружыўшы палкоўніка, расказвалі анекдоты. Так што ўсё было ў поўным парадку. To тут, то там сярод салдат чулася: «Дай пацягнуць». I нібы струменьчыкі ахвярнага дыму, узнімаліся ў неба сіняватыя воблачкі дыму тытунёвага. Задымілі вайскоўцы ўсіх чыноў, калі ўбачылі, што закурыў сам палкоўнік.

Нарэшце, пачулася: «Zum Gebet!», узвіхрыўся пыл, і шэры квадрат ваенных мундзіраў укленчыў перад спартыўным кубкам, які надпаручнік Віцінгер выйграў у спаборніцтве па бегу на дыстанцыі Вена – Медлінг.

Кубак быў поўны, і кожная маніпуляцыя фельдкурата суправаджалася ўсеагульнымі ўхваламі.

– Во гэта глынуў дык глынуў! – неслася па радах. Абрад быў паўтораны двойчы. Потым пачулася яшчэ раз: «На малітву!», аркестр грымнуў «Божа, беражы імператара», затым было пастраенне і адыход.

– Збірайце манаткі, – сказаў Швейку фельдкурат, паказаўшы на паходны алтар, – трэба ж яшчэ ўсё развезці туды, дзе бралі.

Яны паехалі на тым жа рамізніку і сумленна вярнулі ўсё, апрача бутэлькі царкоўнага віна.

A калі ўжо прыехалі дадому, і замест таго, каб расплаціцца з няшчасным рамізнікам, адправілі яго ў каменданцкую ўправу за надта марудную язду, Швейк сказаў фельдкурату:

– Асмелюся спытаць, паяе фельдкурат, ці павінен міністрант быць таго самага вызнання, што і святар, якому ён прыслужвае?

– Вядома, – адказаў фельдкурат, – іначай імша будзе несапраўднай.

– Дык вось, пане фельдкурат, сталася вялікая памылка, – заявіў Швейк. – Я чалавек без вызнання. Не шанцуе мне, і ўсё тут.

Фельдкурат зірнуў на Швейка, памаўчаў хвіліну, потым, паляпаўшы яго па плячы, сказаў:

– Можаце дапіць тое царкоўнае віно, што засталося ў бутэльцы, і лічыце, што вы нанова ўступілі ў лона царквы.