Читать книгу Прыгоды ўдалага салдата Швейка - Яраслаў Гашак - Страница 9

У гэтую вялікую эпоху вайсковыя ўрачы вылузваліся са скуры, каб выгнаць з сімулянтаў д’ябла сабатажу і вярнуць іх зноў у лона арміі. Была ўведзена шматступенная сістэма пакут для сімулянтаў і людзей, западозраных у тым, што яны сімулянты: сухотнікаў, рэўматыкаў, людзей з кілой, запаленнем нырак і іншымі хваробамі.

Катаванне, якому паддавалі сімулянтаў, было сістэматызавана, і градацыя пакут была наступная: 1. Строгая дыета: уранку і ўвечары па кубку чаю на працягу трох дзён; акрамя таго, усім, незалежна ад таго, на што скардзяцца, давалі аспірын, каб сімулянтаў кідала ў пот.

2. Хінін у парашку ў конскіх дозах, каб не думалі, што вайсковая служба – мёд. Гэта называлася «лізнуць хіны».

3. Прамыванне страўніка двойчы ў дзень літрам цёплай вады.

4. Клісцір з мыльнай вады і гліцэрыну.

5. Загортванне ў змочанае халоднай вадой прасцірадла.

Былі мужныя людзі, якія прайшлі праз усе пяць ступеняў пакут – іх адвезлі ў простых трунах на вайсковыя могілкі. Але трапляліся і маладушныя, што як толькі даходзіла справа да клісціра, заяўлялі, нібыта ім ужо лепей і яны не жадаюць нічога іншага, як толькі з першым жа маршавым батальёнам скіравацца ў акопы.

Швейка змясцілі ў бальнічны барак пры гарнізоннай турме якраз сярод такіх маладушных сімулянтаў.

– Я болей не вытрымаю, – сказаў яму сусед па ложку, якога толькі што прывялі з працэдурнага пакою, дзе яму ўжо ў другі раз прамылі страўнік. Чалавек гэты сімуляваў блізарукасць.

– Заўтра ж еду ў полк, – вырашыў сусед злева, якому толькі што ставілі клісцір; гэты сімуляваў, што глухі як пень.

На ложку ля дзвярэй паміраў адзін сухотнік.

– Гэта ўжо трэці на гэтым тыдні, – адзначыў сусед з правага боку, – а што ў цябе?

– У мяне раматус, – адказаў Швейк, і тут жа выбухнуў шчыры смех усіх прысутных. Рагатаў нават і ледзьве жывы сухотнік, які «сімуляваў» туберкулёз.

– З раматусам ты, брат, да нас не лезь, – сур’ёзна папярэдзіў Швейка тоўсты сімулянт, – да раматусу тут ставяцца гэтак жа, як да мазалёў. У мяне малакроўе, выразана палова страўніка і пяць рабрын, і ніхто гэтаму не верыць. Тут быў нават адзін глуханямы – два тыдні яго загортвалі кожныя паўгадзіны ў мокрую халодную прасціну, кожны дзень яму ставілі клісцір і пампавалі страўнік. Ужо ўсе санітары лічылі, што ён выйграў і хутка пойдзе дамоў, ды дзе там – лекар прапісаў яму нешта рвотнае. Гэта магло зусім падарваць яго сілы – і ён змаладушнічаў. «Не магу, кажа, болей прыкідвацца. Вярнуліся да мяне і мова, і слых». Усе хворыя ўпрошвалі, каб ён не губіў сябе, але ён стаяў на сваім: маўляў, чуе і гаворыць, як усе астатнія. Так ён і далажыў раніцай пры абходзе.

– Але доўга трымаўся, – заўважыў адзін, які сімуляваў, быццам у яго адна нага карацейшая за другую на цэлых дзесяць сантыметраў, – не раўня таму, што з паралюшам. Дастаткова было трох парашкоў хініну, аднаго клісціра і аднадзённага паста. Прызнаўся яшчэ да выпампоўвання страўніка. I ад паралюшу і следу не засталося. Даўжэй за ўсіх трымаўся той, пакусаны шалёным сабакам. Кусаўся, выў, вытвараў усё дасканала, але ніяк не мог дамагчыся пены каля рота. Мы яму дапамагалі як маглі, перад абходам казыталі па цэлай гадзіне; бывала, увесь ссінее, сутаргі зводзяць, а пены ля рота як няма, дык і няма. Гэта было жахліва! I калі ў час ранішняга абходу ён здаўся, нам было яго вельмі шкада. Выцягнуўся каля ложка, як свечка, аддаў чэсць і кажа: «Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, той сабака, які мяне ўкусіў, быў не шалёны». Старшы ўрач паглядзеў на яго так, што пакусаны аж закалаціўся ўсім целам і дадаў: «Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, мяне ўвогуле ніякі сабака не кусаў, гэта я сам сябе ўкусіў у руку». Пасля гэтага прызнання яго абвінавацілі ў членашкодніцтве – хацеў пракусіць сабе руку, каб не трапіць на фронт.

– Усе хваробы, дзе патрабуецца пена ля рота, вельмі цяжка сімуляваць, – сказаў тоўсты сімулянт. – Вось, напрыклад, падучая хвароба. Быў тут адзін з падучкай, то заўсёды нам гаварыў, што лішні прыпадак не пашкодзіць, і падаў па дзесяць разоў на дзень. Ён выгінаўся ў курчах, сціскаў кулакі, вытрэшчваў вочы пад самы лоб, біўся аб падлогу, высоўваў язык як лапату. Карацей кажучы, эпілепсія была цудоўная, першакласная, самая непадробная. Але ні з таго, ні з сяго селі ў яго дзве скулы на шыі і дзве на спіне, і мінуліся курчы і біццё аб падлогу, бо не мог ні галавы павярнуць, ні шыі, не мог нават легчы. Паднялася тэмпература, і ў час абходу ў стане трызнення ва ўсім прызнаўся. Ды і нам усім з гэтымі яго скуламі нявесела было: з-за іх ён праляжаў з намі яшчэ тры дні, і яму была прызначана другая дыета: ранкам – кава з булачкай, на абед – суп, кнедлікі з падліўкай, увечары – каша або суп. I нам, з пустымі вычышчанымі страўнікамі, на поўнай дыеце, прыйшлося глядзець, як гэты мужык жарэ, чвякае, сапе і, перажраўшы, адрыгае. Гэтым ён падвёў трох іншых, з парокам сэрца. Тыя таксама прызналіся.

– Лягчэй за ўсё, – прамовіў адзін з сімулянтаў, – сімуляваць шаленства. Побач у палаце ляжаць два настаўнікі. Адзін безупынна, і ўдзень, і ўночы, крычыць: «Вогнішча Джардана Бруна яшчэ дыміцца, аднавіце працэс Галілея!» А другі брэша: спачатку тры разы памалу «гаў, гаў, гаў», потым пяць разоў хутка «гаў-гаў-гаў-гаў-гаў», а потым зноў павольна – і так бесперастанку. Абодва вытрымалі больш за тры тыдні… Я спачатку таксама хацеў разыграць блазна, звар’яцелага на рэлігійнай глебе, і чытаць казані пра бязгрэшнасць папы. Але ўрэшце ў аднаго цырульніка на Малай Стране набыў сабе за пятнаццаць крон рак страўніка.

– Я знаю аднаго камінара з Бржэўнава, – уставіў адзін пацыент, – ён вам за дзесяць крон зробіць такую гарачку, што з акна выскачыце.

– Гэта што, – сказаў трэці. – У Вршовіцах ёсць адна бабка-павітуха, якая за дваццаць крон вывіхне вам нагу так спрытна, што будзеце калекам да самай смерці.

– Мне вывіхнулі нагу за пяцёрку, – пачуўся голас з ложка ля акна. – За пяць крон грашыма і тры куфлі піва.

– Мне мая хвароба абышлася ўжо больш чым у дзвесце крон, – заявіў яго сусед, сухі, як тычка. – Назавіце мне такую атруту, якой бы я не паспытаў, – не знойдзеце. Я жывы склад розных відаў атруты. Я піў сулему, удыхаў ртутную пару, грыз ныш’як, курыў опіум, пасыпаў хлеб морфіем, глытаў стрыхнін, піў раствор фосфару ў серавугляродзе і пікрынавую кіслату. Я сапсаваў сабе печань, лёгкія, ныркі, жоўцевы пузыр, мозг, сэрца і кішкі. Ніхто ўжо не ведае, што ў мяне за хвароба.

– Найлепей, – высветліў нехта каля дзвярэй, – упырснуць сабе пад скуру ў руку газу. Майму стрыечнаму брату пашанцавала: яму адрэзалі руку па локаць, і цяпер яму напляваць на ўсю вайсковую службу.

– Вось бачыце, – сказаў Швейк, – усё гэта кожны з нас павінен перацярпець у імя яго вялікасці імператара. I выпампоўванне страўніка, і клісцір. Калі некалькі гадоў таму назад я быў на службе, у нашым палку, бывала яшчэ горш. Хворага звязвалі «ў козлы» і кідалі ў халодную, каб вылечыўся. Там не было ніякіх ложкаў з сеннікамі, як тут, альбо плявальніц. Адны голыя нары, і на іх хворыя. Неяк ляжаў там адзін з самым сапраўдным тыфам, а другі побач з чорнай воспай. Абодва былі звязаны «ў козлы», а палкавы лекар іх біў выспяччам па бруху за тое, што, маўляў, сімулянты. Але калі абодва салдаты памерлі, справа дайшла да парламенту і трапіла ў газеты. Тут нам адразу забаранілі чытаць тыя газеты і нават абшукалі нашы куфэркі, ці няма ў каго газет. А мне заўсёды так пашанцуе, што ва ўсім палку ні ў кога не знайшлі, толькі ў мяне. Ну, павялі да камандзіра палка. А наш палкоўнік такі доўбень – царства яму нябеснае! – закрычаў на мяне, каб я стаяў смірна і прызнаўся, хто напісаў у тыя газеты, а не, дык ён мне раскроіць морду ад вуха да вуха і будзе трымаць у турме, пакуль не счарнею. Потым прыйшоў палкавы ўрач, махаў мне кулаком пад носам і крычаў: «Sie werfluchter Hund, Sie schäbiges Wesen, Sie unglückliches Mistvieh! Сацыялістычнае быдла!» А я пазіраю ім проста ў вочы, вокам не звяду і маўчу, як рыба. Правую руку – пад казырок, левую – па шве! Бегалі яны вакол мяне, як сабакі, гаўкалі на мяне, а я – хоць бы хны, маўчу, аддаю чэсць, а левая рука – па шву. Лютавалі яны так з паўгадзіны, потым палкоўнік падбег да мяне і як зараве: «Ты ідыёт ці не ідыёт?» – «Так точна, пан палкоўнік, ідыёт». – «На тры тыдні пад строгі арышт, два посных дні на тыдзень, месяц карцэру ў казарме, на двое сутак у козлы! Пад замок зараз жа і не даваць яму жэрці! Звязаць яго! Паказаць яму, што дзяржаве ідыёты не патрэбны. Мы табе, мярзотнік, выб’ем з мазгаўні газеты!» На гэтым палкоўнік сваю казань закончыў. А пакуль я сядзеў пад арыштам, у казарме тварыліся дзівосы. Палкоўнік увогуле забараніў салдатам чытаць, нават «Пражскую афіцыйную газету». У салдацкай крамцы забаронена было нават загортваць у газеты сасіскі і сыр. I вось з гэтага часу салдаты і пачалі чытаць. Наш полк адразу зрабіўся самым начытаным. Мы чыталі ўсе газеты, і ў кожнай роце складалі вершыкі і песенькі супраць пана палкоўніка. А калі што-небудзь здаралася ў палку, заўсёды знаходзіўся які-небудзь дабрадзей, які даваў у газету нататку пад назвай «Катаванне салдат». Мала таго, пісалі дэпутатам у Вену, каб яны іх прыструнілі, а тыя пачалі падаваць запыты ў парламент – адзін за адным – пра тое, што наш палкоўнік – звер і да таго падобнае. Нейкі міністр паслаў да нас камісію, каб гэта расследаваць, і ў выніку Франта Генчл з Глубокай атрымаў два гады турмы, бо гэта менавіта ён паскардзіўся ў Вену дэпутатам парламента на палкоўніка, які даў яму поўху на вучэбным пляцы. Калі камісія выехала, палкоўнік выстраіў усіх нас, увесь полк, і аб’явіў, што салдат ёсць салдат, ён павінен трымаць язык за зубамі і служыць, а калі каму гэта не падабаецца, то гэта парушэнне субардынацыі. «А вы, нягоднікі, думалі, што вам камісія паможа? – сказаў палкоўнік. – Хрэн яна вам дапамагла! А цяпер хай кожная рота прамаршыруе перада мной і на ўвесь голас паўторыць тое, што я сказаў!» I мы ішлі, рота за ротай, раўненне направа, на палкоўніка, рука на рамяні вінтоўкі, і гарлапанілі што моцы: «Мы, нягоднікі, думалі, што нам гэта камісія дапаможа. Хрэн яна нам дапамагла!» Пан палкоўнік рагатаў, аж за пуза хапаўся. Але вось пачала дэфіліраваць адзінаццатая рота. Ідзе, адбіваючы крок, але падыходзіць да палкоўніка і ні мур-мур. Маўчыць, ані гуку. Палкоўнік пачырванеў, як рак, і завярнуў яе назад, каб паўтарыла ўсё спачатку. Адзінаццатая зноў маршыруе і маўчыць. Праходзіць рад за радам, усе дзёрзка глядзяць у вочы палкоўніку. «Ruht!» – камандуе палкоўнік, а сам кідаецца па двары, хвошча сябе плёткай па боце, а потым раптам спыніўся ды як загалосіць: «Abtreten!» Сеў на сваю клячу і – за браму.’Чакалі мы, чакалі, што ж будзе з адзінаццатай, а нічога не робіцца. Чакаем дзень, Другі, тыдзень – і ўсё нічога. Палкоўнік у казармах увогуле не з’явіўся, а салдаты і рады былі, ды і унтэры, і афіцэры таксама. Нарэшце нам прыслалі новага палкоўніка, а пра старога расказвалі, што ён апынуўся ў нейкім санаторыі, бо ўласнаручна напісаў допіс пану імператару, што адзінаццатая рота ўзбунтавалася.

Набліжаўся час пасляабедзеннага абходу. Ваенны лекар Грунштэйн хадзіў ад ложка да ложка, а за ім фельчар з нататнікам.

– Мацуна!

– Тут!

– Клісцір і аспірын.

– Покарны!

– Тут.

– Прамыванне страўніка.

– Коваржык!

– Тут.

– Клісцір і аспірын.

– Коцятка!

– Тут.

– Прамыванне страўніка і хінін.

I так аднаго за адным – механічна, груба і без літасці.

– Швейк!

– Тут.

Доктар Грунштэйн зірнуў на навічка.

– На што скардзіцеся?

– Асмелюся далажыць, у мяне раматус! Доктар Грунштэйн за час сваёй практыкі прывык размаўляць з хворымі іранічна, і гэта дзейнічала мацней, чым крык.

– Ага, рэўматызм… – сказаў ён Швейку. – Гэта сапраўды цяжкая хвароба. I трэба ж захварэць на рэўматызм якраз у час сусветнай вайны, калі неабходна ісці на фронт! Я думаю, гэта вас страшэнна засмучае!

– Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, страшэнна засмучае.

– Бачыце, яго гэта засмучае. Вельмі міла з вашага боку, што з вашым рэўматызмам вы звярнуліся да нас менавіта цяпер. У мірны час скача сабе, небарак, як казляня, а як выбухне вайна, адразу з’яўляецца рэўматызм і калені ўжо не служаць! Як у вас калені, не баляць?

– Асмелюся далажыць, баляць.

– I ўсю ноч не можаце заснуць, ці не праўда? Рэўматызм – вельмі небяспечная, пакутлівая і цяжкая хвароба. У нас наконт рэўматызму ёсць вялікі вопыт: строгая дыета і іншыя нашы спосабы лячэння даюць вельмі добрыя вынікі. Тут вы ачуняеце раней, чым у Пешцявах, і так замаршыруеце на фронт, што толькі пыл курэць будзе!

I, звяртаючыся да фельчара, старшы лекар сказаў:

– Пішыце: «Швейк, строгая дыета, два разы на дзень прамыванне страўніка і раз на дзень клісцір». А як будзе далей, пабачым. Пакуль што адвядзіце яго ў працэдурны кабінет, прамыйце страўнік і пастаўце, калі ачухаецца, клісцір, ды такі, каб усіх святых успомніў, каб ягоны рэўматызм спалохаўся і прапаў.

Павярнуўшыся тварам да астатніх ложкаў, доктар Грунштэйн сказаў прамову, поўную прыгожых і разумовых сентэнцый.

– Не думайце, што перад вамі вейкі асёл, якому можна наставіць нос. Я ведаю, што ўсе вы асталопы і хочаце дэзерціраваць з арміі, і паводле гэтага я з вамі абыходжуся. Я ў сваім жыцці бачыў сотні і сотні такіх ваяк, як вы. У той час як іх таварышы змагаліся ва фронце, явы мерыліся валяцца ў ложку, жыраваць па шпітальных харчах і чакаць, калі скончыцца вайна. Але яны страшэнна пралічыліся! I вы ўсе прагадаеце! Нават праз дваццаць гадоў вы будзеце енчыць, калі вам прысніцца, як вы тут у мяне сімулявалі!

– Дазвольце далажыць, пане старшы ўрач, – пачуўся ціхі голас з ложка ля акна, – я ўжо зусім здаровы. Я ўжо ноччу заўважыў, што задуха ў мяне прайшла.

– Ваша прозвішча?

– Коваржык. Асмелюся далажыць, мне быў прапісаны клісцір.

– Добра. Клісцір вы атрымаеце на дарогу, – вырашыў доктар Грунштэйн, – каб потым не скардзіліся, што мы вас тут не лячылі. Так, а цяпер усе хворыя, якіх я назваў, ідзіце за сяржантам і атрымайце ўсё, што кожнаму належыць.

Кожны атрымаў прызначаную яму салідную порцыю. Некаторыя спрабавалі ўздзейнічаць на выканаўцу лекарскага загаду просьбамі альбо пагрозамі: маўляў, яны самі запішуцца ў санітары і, можа стацца, калі-небудзь сённяшнія медыкі самі трапяць да іх у рукі, але Швейк трымаўся мужна.

– Не шкадуй мяне, – падахвочваў ён халуя, што ставіў яму клісцір, – памятай прысягу. Нават калі б тут ляжаў твой бацька або родны брат, пастаў яму клісцір – і ўсё тут. Не забывай, што на гэтых клісцірах трымаецца Аўстрыя. Перамога за намі!

На другі дзень у час абходу доктар Грунштэйн спытаў Швейка, як яму падабаецца ў шпіталі. Швейк адказаў, што гэта ўстанова добраўпарадкаваная і высокапаважаная. За ўзнагароду ён атрымаў тое ж, што і ўчора, і ў дадатак яшчэ аспірын і тры парашкі хініну. Усё гэта ўсыпалі ў ваду і загадалі адразу ж выпіць.

Сам Сакрат не піў сваю чашу з балігаловам так спакойна, як піў хінін Швейк, на якім доктар Грунштэйн выпрабаваў усе віды катаванняў. Калі Швейка ў прысутнасці лекара загортвалі ў халоднае мокрае прасцірадла, ён на пытанне доктара Грунштэйна, як яму гэта падабаецца, адказаў:

– Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, прыкладна гэтак жа, як у купальні ці на марскім курорце.

– Рэўматызм яшчэ не прайшоў?

– Асмелюся далажыць, пане старшы ўрач, ніяк не хоча праходзіць.

Швейка паддалі новым катаванням.

У гэты час удава генерала пяхоты барона фон Батцангейма прыкладвала неверагодныя намаганні, каб адшукаць таго салдата, пра якога нядаўна газета «Багемія» пісала, што ён, калека, загадаў везці сябе за інвалідным вазку ў ваенную камісію і крычаў: «На Белград!» Гэта патрыятычнае выступленне дало падставу рэдакцыі «Багеміі» заклікаць чытачоў наладзіць збор сродкаў на карысць лаяльнага героя-калекі.

Нарэшце пасля запыту ў паліцэйскай управе было высветлена, што прозвішча гэтага салдата Швейк. Далей шукаць ужо было лёгка. Баранеса фон Батцангейм узяла з сабой кампаньёнку і камердынера з кашом і скіравалася ў шпіталь у Градчаны.

Небарака баранеса ведаць не ведала, што гэта такое ляжаць у шпіталі пры гарнізоннай турме. Яе візітная картка расчыніла перад ёю дзверы турмы, а ў канцылярыі да яе паставіліся выключна прыязна і праз пяць хвілін яна ўжо ведала, што «der brave Soldat» Швейк, пра якога яна распытвала, ляжыць у трэцім бараку, ложак № 17. Яе суправаджаў доктар Грунштэйн, які зусім ачмурэў ад гэтага візіту.

Швейк пасля звыклага штодзённага тура, прызначанага доктарам Грунштэйнам, якраз сядзеў на ложку, абкружаны грамадой схуднелых і згаладалых сімулянтаў, якія да гэтага часу не здаліся і ўпарта працягвалі змагацца са строгай дыетай доктара Грунштэйна. Калі б хто іх паслухаў, то падумаў бы, што апынуўся сярод кулінараў вышэйшай кухарскай школы або на нейкіх гастранамічных курсах.

– Нават самыя звычайныя свіныя скваркі можна есці, пакуль яны цёплыя, – апавядаў адзін, які ляжаў з «застарэлым катарам страўніка». – Калі сала пачне сквірчэць, адцісні іх, пасалі, паперчы, і тады, скажу я вам, ніякія гусіныя скваркі з імі не зраўнуюцца.

– Вы гэта пра гусіныя скваркі дарэмна, – сказаў хворы на рак страўніка, – нічога няма лепей за гусіныя скваркі! Ну, куды там да іх скваркам са свінога сала! Вядома, гусіныя скваркі павінны смажыцца да таго часу, пакуль не зробяцца залатымі. Так робяць яўрэі – возьмуць тлустую гусь, здымуць са скуры сала і вытопліваюць.

– Здаецца, вы памыляецеся наконт свіных скварак, – зазначыў сусед Швейка. – Само сабой, я гавару пра скваркі з хатняга свінога сала. Іх так і называюць – хатнія скваркі. Яны не павінны быць ні карычневымі, ні залатымі, а чымсьці сярэднім. Такія скваркі не павінны быць ні занадта мяккімі, ні занадта цвёрдымі. Не павінны яны і хрусцець. Калі хрусцяць, то, значыцца, перасмажаныя. Яны павінны раставаць на языку… але ў вас не павінна ўзнікаць уражанне, што сала цячэ па барадзе…

– А хто з вас каштаваў скваркі з конскага сала? – азваўся нечы голас, якому ніхто не адказаў, бо ўбег фельчар.

– Усе ў ложкі! Сюды ідзе нейкая вялікая княгіня. Не вытыркайце з-пад коўдры свае брудныя ногі!

Нават вялікая княгіня не магла б увайсці так урачыста, як гэта зрабіла баранеса фон Батцангейм. За ёй цягнулася цэлая працэсія: тут быў і бухгалтар шпіталя, які ў гэтым візіце бачыў таемную руку рэвізіі, якая можа адкінуць яго ад сытай кармушкі ў тыле ва ўладу шрапнелі і драцяных загарод перадавой пазіцыі. Ён быў белы. Яшчэ больш белы быў сам доктар Грунштэйн. Перад вачыма ў яго скакала маленькая візітная картка старой баранесы з тытулам «удава генерала» і ўсё, што магло быць звязана з гэтым тытулам: уплывовыя сувязі, пратэкцыі, скаргі, перавод на фронт і іншыя жахлівыя рэчы.

– Гэта Швейк, – сказаў доктар са штучным спакоем, падводзячы баранесу да ложка Швейка. – Усё пераносіць вельмі цярпліва.

Баранеса фон Батцангейм села на прыстаўленае да Швейкавага ложка крэсла і сказала:

– Чэскі зальдат, допры зальдат, калека зальдат, храбры зальдат. Я вельмі люблю чэскі аўстрыец. – Пры гэтым яна гладзіла яго па няголеным твары. – Я чыталь усё ў газета. Я вам прынесла гамаць, курыць, смактаць… Чэскі зальдат, допры зальдат! Johann, kommen Sie hier!

Камердынер з ускалмачанымі валасамі прыцягнуў да ложка вялізны кош. Кампаньёнка баранесы, высокая пані з заплаканым тварам, прысела на Швейкаў ложак і пачала папраўляць яму за спінай падушку, набітую саломай, з цвёрдай упэўненасцю, што так трэба рабіць каля ложка параненых герояў.

Баранеса тым часам даставала з каша падарункі. Цэлы тузін смажаных куранят, загорнутых у ружовую шаўкавістую паперу і перавязаных чорнажоўтай шаўковай стужкай, дзве бутэлькі нейкага лікёру вайсковай вытворчасці з этыкеткай «Gott, strafe England!», на этыкетцы з другога боку былі прадстаўлены Франц Іосіф і Вільгельм, якія трымаліся за рукі, быццам у нейкай дзіцячай гульні, потым баранеса выцягнула тры бутэлькі віна для тых, хто папраўляецца, і дзве скрынкі сігарэт. Усё гэта яна элегантна разлажыла на вольным ложку побач са Швейкам, дзе потым з’явілася кніга ў прыгожым пераплёце «Абразкі з жыцця нашага манарха», якую напісаў заслужаны галоўны рэдактар нашай афіцыяльнай газеты «Чэхаславацкая рэспубліка»; рэдактар наскрозь бачыў старога Франціка.

Апынуліся на ложку і пліткі шакаладу з тым жа надпісам «Gott, strafe England!» і зноў з выявай аўстрыйскага і германскага імператараў. Але на шакаладзе імператары ўжо не трымаліся за рукі, а стаялі асобна, адвярнуўшыся спінамі адзін ад аднаго. Была яшчэ прыгожая двайная зубная шчотка з надпісам «Viribus unitis», каб кожны, хто будзе чысціць ёю зубы, успамінаў Аўстрыю. Элегантным і надта важным для фронта і акопаў быў поўны манікюрны набор, на футляры якога быў малюнак: над разрывамі шрапнелі чалавек у шышаку бяжыць, выставіўшы перад сабой штык. Пад малюнкам стаяла: «Für Gott, Kaiser und Faterland!»

Пачак пячэння быў без малюнка, але затое з вершам:

О Аўстрыя, хай у прасцяг Развяваецца твой сцяг! Ці вецер дзьме, ці гром грыміць, Вечна Аўстрыя стаіць!

Верш быў надрукаваны на адным баку пачка па-нямецку, на другім па-чэшску.

Апошнім падарункам быў гаршчок з белым гіяцынтам. Калі ўсё гэта было разложана на ложку, баранеса фон Батцангейм не магла стрымаць слёз ад замілавання. У некалькіх згаладнелых сімулянтаў таксама пацякла… слінка. Кампаньёнка, падпіраючы Швейка са спіны, таксама праслязілася. Было ціха, як у касцёле. Цішыню раптам парушыў Швейк, які, склаўшы рукі, загаварыў:

– Ойча наш, які на небе, хай свяціцца імя тваё, хай прыйдзе царства тваё… Пардон, спадарыня, не так. Я хацеў сказаць: «Пане божа, ойча нябесны, блаславі нам гэтыя дары, якія ад шчодрасці тваёй спажываць будзем. Аман!»

Пасля гэтых слоў ён узяў з ложка курыцу і накінуўся на яе пад спалоханым поглядам доктара Грунштэйна.

– Ах, як яму смачна, зальдаціку! – захоплена прашаптала доктару Грунштэйну старая баранеса. – Ён ужо здаровы і можа паехаць на фронт. Я сапраўды вельмі рада, што ўсё гэта яму прыйшлося даспадобы.

Потым яна хадзіла ад ложка да ложка і раздавала ўсім сігарэты і шакаладныя цукеркі і пасля свайго абходу вярнулася да Швейка. Пагладзіла яго са словамі «Behüt euch Gott» і выйшла з усёй світай за дзверы.

Пакуль доктар Грунштэйн праводзіў баранесу, Швейк раздаў куранят, якія былі праглынуты пацыентамі з такой хуткасцю, што, вярнуўшыся, доктар знайшоў замест іх толькі кучу касцей, абгрызеных так чыста, быццам кураняты жывымі трапілі ў гняздо сцярвятнікаў і іх косці некалькі месяцаў пражыла сонца.

Зніклі і вайсковы лікёр і тры бутэлькі віна. Канулі ў страўніках пацыентаў пліткі шакаладу і пачак пячэння. Нехта выпіў нават флакон лаку для ногцяў з манікюрнага набору, а нехта надкусіў прыкладзеную да зубной шчоткі зубную пасту.

Доктар Грунштэйн зноў прыняў баявую паставу і выступіў з доўгай прамовай. У яго камень спаў з сэрца, калі візіт закончыўся. Куча абгрызеных касцей пераканала яго ў тым, што ўсе пацыенты непапраўныя сімулянты.

– Салдаты, – сказаў ён, – калі б у вас было хоць трохі розуму, вы б усяго гэтага не чапалі, а падумалі б: «Калі мы гэта зжаром, то старшы ўрач не паверыць, што мы цяжка хворыя». А цяпер вы самі даказалі, што не даражыце маёй дабратой. Я вам пампую страўнікі, стаўлю клісціры, стараюся трымаць на строгай дыеце, а вы так перагружаеце страўнік! Хочаце нажыць катар страўніка, ці што? Дык памыляецеся! Перш чым вашы страўнікі паспеюць гэта пераварыць, я вычышчу іх так грунтоўна, што вы будзеце помніць пра гэта да самай смерці і дзецям сваім раскажаце, як аднойчы нажэрліся куранят і іншых ласункаў і як гэта не ўтрымалася ў страўніку і чвэрткі гадзіны, бо вам усё своечасова выпампавалі. А ну, за мной па адным! Не забывайце, што я не такі асёл, як вы, я трохі разумнейшы, чым вы ўсе, разам узятыя. Апрача таго, аб’яўляю, што заўтра прышлю да вас камісію. Занадта доўга вы тут качаецеся. I ніхто з вас не хворы, калі за пяць хвілін вы можаце так засвінячыць страўнік, як гэта вам толькі што ўдалося зрабіць… Дык наперад марш!

Калі чарга дайшла да Швейка, доктар Грунштэйн паглядзеў на яго і, прыгадаўшы сённяшні візіт, спытаў:

– Вы знаёмы з пані баранесай?

– Гэта мая мачаха, – спакойна адказаў Швейк. – У маленстве яна мяне падкінула, а цяпер зноў знайшла…

Доктар Грунштэйн сказаў лаканічна:

– Потым пастаўце Швейку дадатковы клісцір. Увечары на ложках было панура. Толькі некалькі гадзін таму назад ва ўсіх страўніках былі розныя добрыя смачныя рэчы, а зараз там пераліваўся рэдзенькі чай са скарынкай хлеба.

Нумар 21 каля акна ціха вымавіў:

– Ці паверыце, хлопцы, але смажаных куранят я люблю больш, чым печаных.

Нехта прабурчаў:

– Зрабіце яму цёмную! – Але ўсе так аслаблі пасля няўдалага пачастунку, што ніхто не скрануўся з месца.

Доктар Грунштэйн стрымаў слова. Яшчэ да абеду прыйшло некалькі вайсковых лекараў са славутай медыцынскай камісіі. З важным выглядам яны абыходзілі рады ложкаў, і не было чуваць нічога іншага, як толькі: «Пакажы язык!» Швейк высунуў язык настолькі далёка, што яго твар перасмыкнуўся ў дурнаватую грымасу, а вочы самі сабой заплюшчыліся.

– Асмелюся далажыць, пане штабны ўрач, далей язык не высоўваецца.

Тут паміж Швейкам і камісіяй усчалася цікавая дыскусія. Швейк запэўніваў, што зрабіў гэтую заўвагу, баючыся, каб лекары не падумалі, што ён ад іх хавае язык.

Члены камісіі рэзка разышліся ў сваіх ацэнках стану Швейка. Палова з іх сцвярджала, што Швейк – «ein blöder Kerl», у той час як другая палова лічыла, што ён прахвост і здзекуецца з вайсковай службы.

– Каб вас гром забіў! – вызверыўся на Швейка старшыня камісіі.

– Мы вас выведзем на чыстую ваду!

Швейк пазіраў на ўсю камісію з боскім спакоем. Галоўны штабны лекар падышоў да Швейка ўсутыч.

– Хацеў бы я ведаць, пра што вы, марская свіння, зараз думаеце?

– Асмелюся далажыць, што я ўвогуле не думаю.

– Himmeldonnerwetter! – загалёкаў адзін з членаў камісіі, бразгаючы шабляй, – ён увогуле не думае. Чаму ж гэта вы, сіямскі слон, не думаеце?

– Асмелюся далажыць, я таму не думаю, што ў войску гэта салдатам забаронена. Калі я некалькі гадоў таму назад служыў у Дзевяноста першым палку, дык наш пан капітан заўсёды нам гаварыў, што салдат не павінен сам думаць, за яго думаюць яго камандзіры. Як толькі салдат пачынае думаць, гэта ўжо не салдат, а нейкая вашывая поскудзь, расцяпа. Разважанні ніколі не даводзяць…

– Маўчаць! – перабіў Швейка раз’юшаны старшыня камісіі. – Пра вас мы ўжо маем звесткі. Вы зусім не ідыёт, Швейк, вы хітры, пранырлівы прахвост, вы круцель, нягоднік, разумееце?

– Так точна, разумею!

– Я вам ужо сказаў маўчаць! Вы чулі?

– Так точна, чуў, маўчаць.

– Himmelherrhott! Дык і маўчыце, калі я загадаў. Вы ж добра ведаеце, што не маеце права мянціць языком.

– Так точна, ведаю, што не маю права мянціць языком.

Паны вайскоўцы пераглянуліся і паклікалі фельдфебеля.

– Гэтага тыпа адвядзіце ўніз у канцылярыю, – паказваючы на Швейка, загадаў галоўны штабны лекар, – і чакайце нашага рашэння. У гарнізоннай турме яму гэтыя тарыбары выб’юць з галавы. Хлапчына здаровы, як бугай, сімуляцыяй займаецца ды яшчэ разводзіць балбатню і строіць жартачкі са сваіх начальнікаў. Ён думае, што мы тут толькі для пацехі, што вайсковая служба – смешкі. Вам, Швейк, у гарнізоннай турме пакажуць, што вайсковая служба – зусім не забава.

Адыходзячы з фельдфебелем у канцылярыю, Швейк па дарозе мармытаў:

У той час, як у канцылярыі дзяжурны афіцэр крычаў на Швейка, што такіх дзецюкоў трэба расстрэльваць, наверсе, у бальнічных палатах, камісія вынішчала сімулянтаў. З сямідзесяці пацыентаў ацалела толькі двое: адзін – у якога нага была адарвана снарадам, а другі – з сапраўднай кастаедай. Толькі гэтыя двое не пачулі слоўца «tauglich», а ўсе астатнія, не выключаючы і трох паміраючых сухотнікаў, былі прызнаны годнымі для палявой службы.

Галоўны штабны ўрач не прамінуў выпадку сказаць прамову. Яна была пераплецена самай разнастайнай лаянкай і даволі кароткая. Усе – быдла і гной, і толькі ў тым выпадку, калі будуць мужна змагацца за пана імператара, то могуць вярнуцца ў людское грамадства, і тады пасля вайны ім даруюць, што яны хацелі выкруціцца ад вайсковай службы і сімулявалі. Але сам ён у гэта не верыць і думае, што ўсіх чакае вяроўка.

Нейкі малады вайсковы лекар, чыстая і пакуль не сапсаваная душа, папрасіў у галоўнага штабнога ўрача слова. Яго прамова адрознівалася ад прамовы яго начальніка аптымізмам і наіўнасцю. Ён гаварыў па-нямецку.

Ён доўга малоў языком аб тым, што, нібыта, кожны з іх, хто пакіне лазарэт і вернецца ў свой полк, на фронт, павінен быць пераможцам і рыцарам. Ён перакананы, што яны будуць па-майстэрску абыходзіцца са зброяй і будуць сумленнымі пры ўсіх акалічнасцях: і на вайне, і ў асабістым жыцці, што сваёю крывёю яны апладняць шырокія палі славы аўстрыйскай манархіі і годна выканаюць задачу, якую ім вызначыла гісторыя.

Потым у калідоры галоўны штабны ўрач сказаў гэтаму наіўнаму маладому чалавеку:

– Пане калега, магу вас запэўніць, што вашы словы пойдуць марна. Ці гаварыць з імі па-анёльску, ці па-д’ябальску, ім усё адно. Гэта адна хеўра!