Читать книгу Afstande - Dan Sleigh - Страница 14

By die moerassige Kaisterrivier lê die leër van donkermaan tot volmaan, oningelig, gefrustreerd, verveeld en gepla deur digte swerms bruin muggies. Dit is ’n ongerieflike kamp, die water is modderig en die trekvee loop snuiwend om die poele, maar wil nie drink nie. Brandhout is onverkrygbaar. Die soldate vloek en kla: Waarom gee die man nie hulle geld nie, jy voer tog jou hond anders volg hy jou nie? Groepies harde manne waag dit om naby Kuros se donkerblou tent om geld te gaan skreeu. Hulle het meer as drie maande lank nog niks gekry nie, die rantsoene wat uitgedeel word, is nie genoeg nie en al het die dorpsmark wyn en lekkergoed, is hulle beurse leeg en die tafels swart van vlieë. As jy daar koop, kan jy op bloederige maagwerk staatmaak.

Kuros is ontsteld oor die geskreeu en eis dat hulle gestraf word. Behandel hulle net regverdig, sê die generaals, vrye Grieke mag regmatig eis.

Kuros wag hier op iemand, hoor die soldate. Iemand kom die prins hier besoek. Dit veroorsaak gissing en ’n bietjie afleiding. Net ’n vrou sal hom so lank laat wag. En toe daag ’n geleide ruiters inderdaad op, met ’n dame en bediendes in ’n bedekte reiswa. Die Grieke drom rondom die prosessie saam om te hoor of daar geld vir hulle gekom het.

Die aand word die generaals na Kuros se tent genooi. Xenophon, wat by die veldtafeltjie sit en skryf het, weet aan die geroep van wagte dat dit middernag is toe Proxenos, rooi geëet en gedrink, oor ’n tenttou val en by die opening inkruip.

“Sy is mooi, Neef,” sê Proxenos. Hy hou aan die tentpaal vas en breek met bolwange ’n wind op. “Ek het omtrent regoor haar gesit. So ’n armlengte. Kon aan haar raak.”

“Wie is sy, Proxenos?” Xenophon hou die nuuskierigheid uit sy stem.

“Haar naam is Epaksatjie.” Proxenos hik en kry met die derde probeerslag die naam gesê. “Epiaksa. Koningin van Kilikië. Kon aan haar vat.”

“En haar saak met Kuros?”

“Ons pad loop deur hulle land. Sy is mooi, hoor. Haar man het afkoopgeld gestuur sodat Kuros nie sy land kom plunder en haar saamvat nie, soos hoe-se-naam destyds met daardie Helena. Ken jy daai storie? Sy sê die hele wêreld weet al Kuros trek teen Babilon op, net ons Griekse swape weet dit nog nie.” Proxenos sukkel sy sandale los, skud sy mantel en tuniek af en staan kaal. “Wat het ons te drink, Neef ?”

“In die kruik.” Xenophon beduie met die pluim. “Ek het genoeg gehad.”

Proxenos stort wyn oor sy beker, oor sy hand, oor die tafel. “Ou Kuros kry vannag ’n nagereg om sy hart sag te maak,” gesels hy. “Baie slim uitgereken, dink ek. Teen die tyd dat ons in Kilikië kom, is hy moeg van haar, dan gee hy haar weer terug.” Hy lag luidrugtig, sit sy leë beker neer, sluk uit die kruik en steier nader, sonder om die tentpaal te los. “En wat skryf jy hier, Neef ?”

“Jou regiment se joernaal.”

“Wat het gebeur? Het jy geskryf Epaksie? Epaksia.” Maar hy kry dit nie reg gesê nie. Hy hang aan die paal, kruik in die hand. “Kon aan haar raak,” mompel hy, sak neer op sy kooi, drink die kruik leeg en sit dit versigtig-versigtig op die grond, kantel om, trek sy velkombers oor hom, laat ’n langdurige wind en slaap dadelik.

Die volgende middag laat die prins drie maande se gasie uitdeel. Elke geldstuk is skitternuut gemunt met ’n ou man se kaal kop en sy naam: Sineses. Die soldate dra dit dadelik dorp toe om te dobbel, en wyn, gebraaide kastaiings en droë vrugte met vlieëmis op te koop en weer ’n slag behoorlik te suip.

Hier op die Kaistervlakte word die optog teruggeplaas op die koninklike hoofweg wat breed, deels geplavei en goed onderhou duisend myl uit Babilon in ’n reguit lyn loop, met honderd-en-elf uitspannings by water deur die woestynlandskappe van Medië en Assurië tot waar die stad Sardis se marmersuile opwys voor die bergspits Tmolus. Elke soldaat in Kuros se leër draai op die dag van vertrek sy gesig reguit in Babilon se rigting, reguit teen koning ArtaXerxes se troon, maar die prins vertel nog nie sy generaals waarvoor hy hulle wil gebruik nie en hulle vra hom ook nie. Is dit nie hoe dit hoort nie? ’n Pion vra nie “waarom?” van die hand wat hom skuif nie, want hy is ’n redelose speelding en besef nie dat hy deel van ’n spel is nie.

Xenophon ry beurtelings saam met verskillende afdelings van Proxenos se regiment. Hy val soms terug om te kyk hoe die leër van ’n afstand lyk. Hy besoek kookvure om die mense te leer ken wat teen die koning opruk en te sien hoe hulle leef en die rantsoenkos gebruik.

Die regiment se weeskinders hurk skaftye naby elke kookvuur, hulle skouers teen die wêreld opgetrek en hulle kaal koppe benerig soos aasvoëls s’n. Hulle hou die kok dop om sy potte uit te krap en dit daarna met nat sand te skuur. Hy laat vir hulle vet en sous onderin en gooi al die orige brood by. As hy niks het nie, hou hy van die troepe se rantsoenkos agter. Hulle moet met die kinders deel sodat hy water en brandhout vir sy vuur sal hê.

Xenophon besoek ook die voetsoldate by hulle vure. Hulle stemme laat hom lae boerehutte van klip en klei onthou, warm met die reuk van groentesop, strooi, lammers en kinders. Hulle verwed geleende geld op dambord of op stoeiers, werk in hulle lapsakke, skeur ou klere tot windsels en verbande, rol dun repe en vleg dit tot stroppe, dop amandels uit, rol riempies op die bobeen, slyp ’n els op ’n skerf fynsteen, kerf lepels uit doringhout en stopnaalde uit been, en praat oor niks besonders nie.

’n Soldaat met ’n bokser se diggekrulde ore, skewe neus en kneukels knopperig van breuke, vertel sonder om van sy naaldwerk op te kyk, asof hy met homself praat: “My oom was so twintig jaar, toe loop hy om sy pa se esels te soek. Hulle sê hom van die heks wat by Kumae in ’n glasfles hang. Hy kom skemeraand daar. Kom uit, Moeder, sê hy. Toe word sy wakker, sy loer tussen haar kniekoppe uit. Wat wil jy hê? vra sy. Waar loop my pa se esels, Moeder, waar moet ek soek na hulle spoor? vra hy. Sal jy my gee wat ek vra? Ja, sê hy, wat wil jy hê? Toe sê sy: Ek wil sterf.”

’n Onderoffisier in Proxenos se regiment vertel glimlaggend aan enigeen wat wil hoor: “As ek nou saans by die huis kom, sê my vrou mooi: ‘Hoe lekker ruik jy na soetwyn, Panos. Het jy vir my gebring?’ Nie soos ou Fotis se gillende wyf oorkant die vallei nie: ‘Jy is al weer dronk gesuip, verdomde vark!’ dat die wêreld tot anderkant die swart boom sy verleentheid verneem. Sien sy skemeraand ek hang aan die wynsak, sê sy vir my: ‘Kom sit hier, Panos. Ek het die liewe dag na jou verlang.’ Dan vergeet ek die wynsak asof Dionusos self dit uit my hande haal en ek word daglig wakker, welgesind soos ’n priester.”

As perde kon praat, sou dit oor sulke bog wees, dink Xenophon. Die man suig onsin uit sy duim. Van watter nut is dit? Soek Proxenos sulke praatjies van hom?

Kaptein Agasios sit tussen sy voetvolk en lag, en terwyl iemand se wynsak rondgaan, vertel hy iets wat in Aias se stoeiskool in Stimfalië gebeur het. “Daar was kiste met deksels al langs die mure om op te sit, só.” Hy wys in die vierkant, hulle oë volg sy hande. “Die deksels kon jy oplig om jou goed binne-in te bêre. Eendag kom oefen die kampioen van ’n vorige Korintiese Spele daar, ’n reus met ’n slegte humeur en al lank verby sy beste. Vir sulkes moet jy pasop. Niemand wou hom vat nie, toe moet Aias hom self vat. Toe gaan sit ons om te kyk. Toe die man sy klere afgooi, toe wonder ek, waarom duik almal skielik weg in hulle kiste asof hulle iets nodig het? Ek sit nog en wonder waarom almal skielik iets in hulle kiste nodig het, toe moet ek ook induik, want ek sien die reus se ou dingetjie is so klein, ag, nog kleiner as hierdie pinkie se kop. En daar sit ons, al die jong stoeiers, gekniel met ons koppe in die kiste en huil soos ons lag. Ons moet maak of ons daar na die een of ander ding soek, en ons lag dat die kiste skud, want die vent was lelik en gróót, en elke keer as ons opkyk, dáár sien ons dit weer, dan moet almal onder die deksels in. Naam van die liewe Aphrodite, soos ons daardie dag gelag het.” Agasios lag met sy oë styf toegeknyp, vee trane aan sy mou af en lag weer saam met sy soldate. Dit doen die soldaat se gemoed goed om bulderend te lag oor wat naaste aan die hart lê.

Xenophon besoek ook die verkenners se kamp. Hulle gekniehalterde perde wei naby, maar daar is geen tente te sien nie, net die as van ’n vuurtjie in ’n kring swart klippe op die kaal veld. Die seuns is wild, ongeletterd, verbrand deur wind en son, almal uitlanders sonder lojaliteit, hier en daar opgetel. Die meeste lyk sestien, geeneen is ouer as agttien nie en hulle name hoor jy nooit. Hulle het ’n skerp gehoor, hulle toets met die tongpunt vir donderweer of rook, hulle kan in die donker sien en kan ruik of ’n man of ’n vrou aankom. Hulle ruik vrees en ontdek mense wat skuil. Hulle offisiertjie praat net met die prins. En hulle het ’n spaarsamigheid met woorde. Xenophon jag saam met hulle. Hulle agtervolg ’n wildsbok sonder honde, en praat van “die ram”.

“Hoe weet julle dis ’n ram?” vra Xenophon.

“Laas spoor? Ram water voor die spoor. Ooi agter.”

Sononders is moeilik, onrustig, dan sien jy die onaangenaamhede en werklikhede van mense op trek. Almal is moeg, jy hoor families skel, verwyt, dreig. Mans soek die wynsak. Vrouens en jong dogters, een met ’n kind in die maag en een aan die hand, die ander met ’n kind op die heup, kom uit die draers se kamp met klere wat reggemaak en gewas is. Hulle kam luise uit, kou ou brood om ’n warm pap op ’n versweerde voet te bind, maak ’n gapende soom in ’n kleresak heel en loop terug met meer wasgoed en bietjies kos. ’n Vrou uit Makedon was haar man se voete en vryf hulle met hardevet in en lê by hom onder sy mantel in die tentjie wat hy snags met vier of vyf deel. As hulle klaar is, trek sy haar klere reg en loop met die ander terug na die draers se kamp. Daarheen gaan ook die erg gewondes, iemand wat van sy verstand geraak het en een met ’n boodskap aan ’n kameraad se vrou.

Kilikië se silwer het die regiment in ’n ruimhartige luim gebring. Xenophon hoor dat wanneer Kuros koning word daar belonings en vername poste gaan wees; as Kuros koning is, gaan dít en dát gebeur, dan kan almal die swaard neerlê. Maar terwyl hy van hulle vure af na sy tafeltjie en skryfgoed terugloop, dink hy: Jy kan nie op Kuros se beloftes staatmaak nie, want as ’n koningin op die altaar van sy ambisie neergelê moet word voor hy huurlinge betaal, wat kan ’n arme voetsoldaat van hom verwag? Die kwaad rus nie, die swaard spring vanself uit die skede terwyl vredemakers droom.

Xenophon vind volop om aan te teken. Die kaal vlakte van Frigië tot Tiraeon, met die laaste sneeu nog wit in die klowe tussen donker dennebosse teen ’n lang, lae bergreeks aan die suidekant, is dertig stowwerige myle lank, drie dae met die koninklike hoofweg. By ’n uitspanning langs die pad is ’n fontein wat koning Midas se naam dra; hy het hier ’n satir gevang deur witwyn met die fonteinwater te meng. Xenophon loop saam met ’n paar offisiere om te proe, en die water smaak suur. ’n Wonderwerk, juig hulle. Maar hoe verduidelik jy dit, want Midas was ’n werklike mens, en satirs, verstaan jy, was mitiese wesens?

Die jong koningin van Kilikië is nog aan Kuros se arm. Om haar te vermaak paradeer hy sy Persiese en Griekse troepe saam. Party sê sy het daarom gevra om op hulle te spioeneer. Ander sê dan moet sy maar kyk, dat sy dit vir haar ouman kan gaan vertel sodat hy hom vroegtydig bevuil. As Babilon ook hiervan kan hoor, sal dit goed wees. By die vure vertel hulle Kuros het vir haar gesê: “Hartjie, ek wil jou nie laat skrik nie, maar laat ek jou wys wat vir Kuros plesier gee.” En sy sê: “Wat ’n mag! Ek dink nie daar is ’n groter een in die wêreld nie.”

Die soldate berei entoesiasties voor vir die eerste gesamentlike parade. Die middag lank versorg hulle toerusting, Spartane was en vleg hare, en toue soldate wag by barbierstente om die eerste keer in maande geskeer te word. Wapens word skoongemaak en gordels vetgesmeer en blinkgevryf. By die smid se slypstene trek strepe vonke en by die suur fontein skuur bediendes die offisiere se borsplate en helms met klam sand. Drilmeesters tree ’n paradegrond af en merk hoeke en lyne met rooi en swart vlaggies. In die Perse se kamp oefen generaal Arras se inlandse voetvolk hulle bewegings met gedempte tamboere. Waar die geskubde lyfwag in hulle linies en kringe ry, drom seuns uit die dorpies saam om te luister na ou mans wat van elke ding haarfyn kennis dra.

Die groot dag van die parade begin wolkloos en is vroeg warm. Honderde mense kom uit Tiraeon om die parade te sien en handelaars sit tente en tafels met verversings en negosiegoed daarop agter die rooi en swart vlae. Opgewonde oor die vooruitsig om prins Kuros en koningin Epiaksa self te sien, wag die dorpenaars in die stowwerige hitte tussen die tente en die paradegrond. Hoogmiddag gil sonbesies kranksinnig, die skril gesanik klink asof hulle gate boor in die soldate se helms. Hittegolwe dans weg oor die veld horison toe.

Die Perse tree regs voor aan. Die prins gee hulle die eer. Links staan die Grieke in slagorde, die twaalf regimente in vier lang rye, met Proxenos en syne op die linkerflank, Klearkos en syne op die regter en die ander tussen hulle. Generaals is voor hulle regimente, kapteins voor hulle afdelings, onderoffisiere agter die laaste gelid, en die stafkorps in ’n enkele blok agter die leër. In die hitte staan hulle sonder mantels, almal het die rooi of swart tuniek, die brons helm, die swaard links aan die heup, die skild rus teen die linkerknie en die spies teen die regterskouer. Xenophon dank die god Apollo dat hy hier kan wees.

Kuros en die gesluierde koningin kom op sy strydkar van sy nagblou tent af aangery. Sy inlandse voetvolk verwelkom hom met ’n strydkreet en salueer met sabels en met lanse. Toe gaan hy na sy ruiters kyk; hulle open die linies en ry die ingewikkelde patrone waaraan hulle geoefen het op blink geborselde perde met linte in maanhaar en stert. Hy inspekteer daarna sy Grieke, ry op ’n stap voor die front verby en die twaalf generaals salueer hom met die swaard. Toe gaan hy na die rand van die parade, draai sy strydkar en stuur sy tolk na Klearkos om die Grieke te beveel om op te marsjeer.

Klearkos kyk ’n slag links en regs. Hulle is omtrent vyftig tree van die vlaggies, die markkraampies en die nuuskierige volk. Hy skreeu die bevel aan die generaals, en hulle gee dit aan die kapteins. Die trompet blaas, hulle neem skilde op, spiese word van die skouer laat sak tot gereed, en hulle stap soos een vorentoe. Twintig passe word stil afgetel, en toe, met die strydkreet “Eleleu, Eleleu!” begin hulle hardloop, verander die greep en lig spiese skouerhoog. Stof slaan uit die kluite op soos hulle hardloop, en dit is asof hulle, dertienduisend soldate in skarlaken en swart geklee, deur walmende bruin rook storm, terwyl hulle “Eleleu, Eleleu!” aan die oorlogsgod skreeu.

Die dorpenaars skrik vir die skreeuende swart horde wat met spiese oor die kop deur stofwolke op hulle afstorm, spring om en vlug tussen tente en stalletjies deur soos voor ’n veldbrand, smouse los hulle tafels en hardloop agterna. Selfs die Persiese infanterie hardloop opsy, uit die pad uit. Toe Klearkos naby genoeg aan die strydkar is waar Kuros se perde steier en sy swart-en-wit kar agteruit stoot, lig hy sy swaard en laat die leër met één bevel omdraai en retireer. Die dorpenaars vlug rasend oor die vlakte, koningin Epiaksa hang flou geskrik in die prins se arms, en die swart-en-rooi regimente draf laggend na hulle plekke terug. Hulle stof dryf windaf weg.

Die twee leërs word verdaag om te gaan eet. Hulle het geskrik vir ons eenheid en dissipline, dink Xenophon. Ons is dertienduisend vreemdelinge uit twintig streke, maar bid tot dieselfde gode en praat een taal. Ons ís een in mag. As hier ’n god teenwoordig was, was sy boodskap: Krag in eenheid. Besef die generaals dit?

Toe hy dit aan sy neef noem, sê Proxenos: “Smouse en kinders, dit beteken niks. ’n Beker van dié rooi? Kuros stuur dit. Drink vlak, daar is dik moer.”

Van Tiraeon af loop die koninklike hoofweg die eerste keer bergop, teen die voetheuwels van die Taurusberg uit. In die somerhitte sweet die voetvolk onder skilde en pakke. Nêrens groei bome nie; die kaal heuwels is vaal asof hulle van as en modder gemaak is. Na sestig myl is daar genadiglik Ikonium, ’n pottebakkersdorp waaruit die inwoners gevlug het. Hier maak Klearkos die Griekse kamp leeg van bedelaars, prostitute en smouse. “Ons verlaat die prins se satrapi. Die volgende vyf dae is vyandelike grond,” sê hy. “As ons teenstand kry, moet ons veg vir ’n pad en vir kos. Ek voed geen smouse en hoere nie. Net mense wat bloedbande met ons het, gaan versorg word.”

Die soldate kla nie; daar is nog oorgenoeg smouse en hoere tussen hulle.

“Ek vermoed Kuros bring ons hier oor die moontlikheid van buit, om ons mense te troos. Baie bedagsaam,” sê Proxenos. Maar hulle kom agter dat dit ’n armoedige plek is. Die huise is betyds leeggedra en enige waardevolle goed klaar begrawe.

Ver op die suidelike horison wys ligpers wolke waar die see is, en onder die wolke is pers berge met stroke bevrore sneeu; dááragter lê Kilikië. By Dana, waar die grootpad by donker dennewoude aan die voet van die berg Taurus verdeel, neem Kuros afskeid van Epiaksa. Sy vriend generaal Menon sal haar met die kortste pad na haar hoofstad lei, terwyl Kuros self met die leër en bagasietrein op die koninklike hoofweg volg.

“Daardie vrou,” hoor Xenophon een van die soldate sê, “sy was nie die koningin nie, maar ’n gehuurde toneelspeler.” Soldate is almal konserwatief en sentimenteel, asof almal uit één skool kom, en in hulle eenvoud in die goedheid van die adel glo, dink hy.

Kuros wag drie dae om Epiaksa tyd te gee om haar huis te haal, dan moet hulle die bergpas oor na Tarsus, die hoofstad van Kilikië. Verkenners bring nuus dat die koning van Kilikië die hoofweg blokkeer, en Kuros wag nog ’n dag langer sodat die koningin tuis kan kom. Die volgende dag kom die boodskap: Koning Sineses het gehoor dat Menon oor die grens is, en het teruggeval om sy hoofstad te verdedig.

Die leër marsjeer langs ’n kloof teen ’n koue wind in, op tussen misversluierde, sneeubedekte pieke deur. Daar is geen weerstand nie, net die skuins tentjies van ’n grenspos staan op ’n gelykte teen die linkerhandse berghang. Die kloof vernou; die paadjie slinger vir myle aaneen heen en weer, hoër en hoër tussen lykgrys rotse waaraan swart, verwaaide dennestruike om hulle lewe klou. Naby die mistige kruin kom hulle by die beroemde Kilikiese Poort, ’n gaping in die bleek kranse omtrent twaalf man breed, met ’n vierkantige rotsblok soos ’n waghuis aan die regterkant. Hulle het onafhanklike Kilikië se grens oorgesteek, en al Kuros se voorsorg moet duidelik wys dat hul bedoeling vreedsaam is. Daarvandaan daal die leër deur steil klowe waar wilderose in bome rank en hulle die skommelende, stampende waens met rieme moet teëhou, dan in sonlig oor wye vlaktes waar wit marmerriwwe regop soos grafstene uit die grond steek, daarna in seelug oor waterryke gelyktes vol wingerd, geel graanlande en boorde met jong vrugte. Die soldate noem koning Sineses die Gelukkige, die Bevoorregte en die Geseënde, en trek vier dae lank agter pers seewolke aan deur sy ryk land tot by die hoofstad.

Maar Tarsus lê geplunder en deels afgebrand voor hulle. Die rivier Sidnus vloei sewentig tree breed, glad en donker deur die verlate stad. Die strate is leeg, en die verkenners bring ’n amptenaar wat in ’n huis weggekruip het na Kuros in die kamp. Die man vertel Menon het vyf dae gelede met die koningin hier aangekom. Hy het twee afdelings van sy regiment in die berg verloor. Een was sy agterhoede wat in die berg deur Kilikiese troepe omsingel en uitgeroei is, die ander is op ’n plundertog op die vlakte uitmekaar gekap. Toe laat hy uit wraak sy troepe op die stad los. Party sê dit was omdat Epiaksa sy toenaderings verwerp het. Kuros ontbied die generaals en spreek Menon daaroor aan.

“Ek het ’n akkoord met die koningin gemaak, dat haar land nie aangeval sal word nie. Jy moet die buit teruggee en skade vergoed.”

“Ek het destyds geslaap toe jy en sy die fyn punte uitwerk,” sê Menon, “maar daar is net een koningin en my soldate is soos ’n swerm bye. Wat kry hulle? Wat my betref, ek doen my sake liewer met ’n man as ’n vrou.”

“Kom na my tent toe ná die vergadering,” sê die prins. “Dit is beter dat ons persoonlik hieroor praat.”

Menon sê niks, maar gaan na die prins se tent en bly tot die volgende oggend daar.

Kuros verbied sy mense om hulle trekvee in die landerye te jaag. Hy stuur mooi uitnodigings aan Sineses, en die koning antwoord uit sy skuiling dat hy hom nooit in die hande sal gee van een wat sterker as hy is nie. Die koningin nooi ook haar man, maar hy weier om te kom, tot sy die prins se geskrewe vrygeleide aan hom gaan gee. By die ontmoeting in die paleis gee Sineses weer ’n groot bedrag aan die prins en hyself kry eregifte soos ’n wit perd met goue stang, ’n goue sabel, ’n goue halsring en ’n fyn Persiese kleed van geblomde sy. Só betaal ou Sineses vier maal vir sy land: een keer in kontant aan die prins, een keer sy vrou vir drie weke, die derde keer sy stad geplunder, die vierde maal met nog ’n groot bedrag.