Читать книгу Шигырьләр / Стихи (на татарском языке) - Габделджаббар Кандалый - Страница 2

Гыйлемлек нурани җәүһәр[1]

Ки мөэминләр содурында[2];

Һәуа[3] бер аждаһа кеби

Чыгар җисмең къөбурендә[4].

Гыйлем сахибе[5] һичбер дә

Черемәс – үлсә дә – гүрдә,

Тереклекдә җире[6] – түрдә,

Булыр мәҗлес хозурында[7].

Һәуа сахибе зурланыр,

Кәсеб итәргә хурланыр,

Зәмимә[8] берлә болганыр,

Булыр нәфесе зурында[9].

Сачәк бер вакыт атадыр,

Коела, йиргә ятадыр;

Кибәдер – корып катадыр,

Көзенә керсә яринда.

Гомер дәхи шулай үтәр, –

Сачәк вактың үтеп китәр,

Йөзеңнең рәүнәкъе[10] бетәр,

Йәшендән керсә кайгыга.

Иляһи, бу асыл кошны

Тубай агачына[11] кундыр,

Иляһи, мин сабырсызны

Сабырлык юлына күндер!

Каләмем дә тая инде,

Ки яза алмай турыдан;

Яна бәгърем, сула йөзем

Авырлыклардан, гуредан[12].

Языйм микән, җитәр микән?

Язу файда итәр микән?

Бу кайгулар бетәр микән,

Гомерлеккә китәр микән?!

Бәйан итәм ки бән сезгә,

Гаеп итмәңез сез безгә:

Гыйлемлек булмады бездә, –

Йөрепмез гъәфләтә һәр ан[13].

Нәчә еллар гомер сөрдем,

Даим мәдрәсәдә тордым,

Җаһиллегем бүген белдем, –

Йөрепмез гъәфләтә һәр ан.

Бәйан итдем ки хәлемне,

Сарыф итдем, и, малымны,

Хисабламадым алдымны, –

Йөрепмез гъәфләтә һәр ан.

Йөрәкләрем булып бирйан[14],

Гомер үтде, булып гирйан[15],

Даим булдым үзем гъөрйан[16], –

Йөрепмез гъәфләтә һәр ан.

Һаман тордым үзем кышда,

Торып чыга идем тышка,

Гомерләр үтде күп бушка, –

Йөрепмез гъәфләтә һәр ан.

Чыга(р) идем даим юлга,

Тота(р) идем китаб кулга,

Эшем калды бәнем юлда, –

Йөрепмез гъәфләтә һәр ан!

Бу илләрдә торып калсам,

Ярамас кызга күз салсам,

Атамның каргышын алсам… –

Качыйм тизрәк бу илләрдин!

Арысландай егет-иргә,

Батып бетсә дә кан-тиргә,

Чит илләргә, ерак җиргә

Качу әүля[17] бу илләрдин.

Сөеп бу илгә килсәм дә,

Ки юрга кеби җилсәм дә…

Бөтен вөҗүдем[18], ил, сәндә, –

Нигә тиз мине ятсындың?..

Туган илем ерак калды,

Җәяү йөреп сыйрак талды,

Тагы бигрәк йөрәк янды…–

Әзәлдәген[19] ник азсындың?

Бу илнең һич чиге юкдыр,

Биниһайә адәм чукдыр[20];

Бере ач юк – бары тукдыр, –

Нигә соң миңа тарсындың?

Тарсынма бер дә, китәрмен:

Җен, Иблистән дә битәрмен,

Үз белгәнемне итәрмен, –

Ки әгъля-гъәршә[21] ашкындым!

Миңа бердер: кая булсам,

Багъ алмадай пешеп тулсам,

Ки соңрадин шиңеп сулсам… –

Шуның чөн сиңа гъәрсендем.

Кусагыз да, һич уфтанмам,

Язуымнан да тукталмам,

Котылмассыз барыбер сез,

Әле болай гына калмам:

Төреп чалма-чапанларны,

Йөресәм кыр-япанларны,

Онытмам сез наданларны, –

Элеп салмыйча һич калмам!

Ки кяшки[22] дөньяга килмәгәй идем,

Бу хәсрәтләрне бән күрмәгәй идем!

Язарга бән каләм алдым камышдин,

Йөрәккә кан утырды ла сагышдин.

Йөрәккә ут төшәдер яна-яна,

Бу хәсрәтдин булам микән дивана?

Мәгәр төшәр идем утның эченә,

Вәли[23] сабыр итәмен Хакъ эшенә.

Бәнем эчемдәге нарым[24],

Дөньяга чыгарсам барын,

Эретеп су итәр карын, –

Сабырлык бирсәнә, Алла!

Нә кадәрле языйм дисәм,

Язарга сүзләрем калды;

Нигәдер хәлләрем китеп,

Язарга кулларым талды.

Мөнәҗәтләр язарга да

Зиһенләрем таралгандыр.

Күп хәсрәтләр күрер өчен,

Газиз башым яралгандыр.

Ходауәндә[25], яна бәгърем:

Бу йирдә юк бәнем кадрем,

Чыдарга калмады сабрым, –

Сабыр бирсен үзе Алла!

Йәтимлек гъөрбәте[26] йитде,

Дәхи әгъзаләрем кипде,

Бу хәсрәт гомремә китде, –

Сабыр бирсен үзе Алла!

Бәнем ошбу аһым-зарым

Җиде кат күкләргә ашды,

Фиракъ[27] уты бәни баеды, –

Иляһи, бир сабырлыкны!

Фиракълыкдин яна бәгърем,

Сабырсыздин китә һушым…

Озын булса әгәр гомрем, –

Иляһи, бир сабырлыкны!

Надан кеше көтү көтәр,

Галим кеше Бохар китәр…

Бәнем гомрем шулай үтәр, –

Иляһи, бир сабырлыкны!

Моңаеп сайрыйдыр кошлар,

Асыл җәй фаслы булганда.

Моңаеладыр безгә дә,

Мөбарәк айлар тулганда.

Йәшел чирәм бу җәй чагы –

Безем илнең Ирәм багы,

Тәмам җәннәт кеби шул ан[28],

Гүзәл мәхбүб[29] булу тагы!

Бу май әгъраф имәс, җәннәт,

Утыру монда бик һәйбәт;

Бу җәй сафа мәкянедер[30] –

Күңелдә калмыйдыр гъилләт[31].

Гөлстан мәүсиме[32] кәлде,

Мәй эчмәк нә гъәнимәтдер[33],

Каты ташдай йөрәкләрне

Бу май ае эретәдер.

Бу егетлек, имеш, бер көн –

Йомып ачканчы бер күз дә…

Күрәм хәзер өрәкләрне,

Күмелгәнләр иде көздә.

Кыш үтде, зәмһәрир кичде,

Хәрарәт[34] тапды һәр инсан,

Бөрешкән Котлыбай, Ихсан… –

Күренә ал, кызыл йөздә.

Бәһар[35] мәүсиме гәр кәлсә,

Агачлар укыйлар сәна[36].

Бөек шадлык бу көн бәңа, –

Бу шадлык күрнә һәр сүздә.

Сарып башка кара өрпәк[37],

Киеп пәҗи[38] кара күлмәк,

Гүйә маластаулы чүлмәк –

Йөрисең, и Җәмиләкәй.

Табалсаң – чабата ярый,

Буе булыр ике карый[39],

Булыр ярты аршын барый

Баш-үкчәсез, Җәмиләкәй.

Камыл эчендә лапырдап,

Юеш балчыкта чапырдап,

Йөрисең лә сән аһылдап,

Җыеп көлтә, Җәмиләкәй.

Оек-чабата кигәләп,

Йөрерсең катутка[40] тигәләп,

Сырышыр тагы тигәнәк

Киемләргә, Җәмиләкәй.

Тавышлар бетәр карылып,

Тәнең туфракка ярылып,

Чебеш чыгар да, ярылып,

Кул-аяктан, Җәмиләкәй.

Кара гарәп кеби бите,

Тузан-туфрак булыр бите,

Иренләр, күзләрең чите, –

Ябыкканга, Җәмиләкәй.

Әгәр корсак та күтәреп,

Йөрсәң саныңны китәреп[41],

Кич улай өйгә җитәлеп

Дүнәлмәссең[42], Җәмиләкәй.

Килеп, лап-лоп итеп басып,

Йөрерсең төнлә каранып,

Өеңдә искеләр сасып[43],

Катып кунар, Җәмиләкәй.

Ашыгып, ашыңны пешми

Ашарсың, чашкага төшми;

Иренеп, аягың чишми

Ятарсың, и Җәмиләкәй.

Ки көз көне дә кыш көне –

Мужикның бар да эш көне;

Буламы елда биш көне

Тыныч, эшсез, Җәмиләкәй?

Җәен жарга[44] тәнең пешеп,

Дәхи дә кыш көне өшеп,

Битең, ботың, башың шешеп,

Катып-туңып, Җәмиләкәй.

Кадерсез шулкадәр йортта,

Кичә, көндез дә һәм иртә

Агар эш эшләп биретә[45] –

Кара къолтик, Җәмиләкәй.

…Кием ясап киендереп,

Сөеп, үзең, сөендереп,

Утыртып түргә мендереп,

Итәрләр бер газизәкәй.

Абыстай, ди-ди, сүз башда,

Тотып үзеңне күз-кашда,

Йөретеп җәйдә дә кышда.

Йөрерләр, и Җәмиләкәй…

Җиһан эчрә ул Алланың

Ләзиз нигъмәтләре[46] чукдыр[47],

Вәләкин бу безем йирдә

Бу чәйдик һичбере юкдыр.

Бу чәй кеби дәуа юкдыр,

Гаҗәб хасыйәте чукдыр,

Әгәр ачлар эчәр булса,

Белерсән: барчасы тукдыр.

Ки җәй фаслында бер ирне

Һауа сукса хәрарәтдән[48],

Эчәр булса бу чәйдин ул,

Котылыр ул мәзъәррәтдән[49].

Шита әййамидә[50] дәхи

Бөрүдәтләнсә[51] бер инсан,

Самавырлә чәй эчәрсә,

Бөрүдәте китәр шул ан[52]!

Хәуасындин[53] дәхи аның

Йокыны мөндәфигъ әйләр[54],

Белер моны мөҗәррибләр[55] –

Хәкыйкать чәй эчән байлар.

Самавырдыр дәхи мәтълуб[56];

Къәлебләрдә ирер мәхбүб[57], –

Самавырлә чәй эчсәләр,

Эчәнләрә ирер мәргуб[58].

Самавыр съәуте дилкәшдер[59],

Мисале сайрайан кошдыр;

Килеп ултырса сөфрәгә[60],

Кунакнын күңле бик хушдыр.

Нә дәклү нигъмәтең чукдыр,

Самавырлә чәең юкдыр,

Кунак чәһрәсе[61] ачылмас,

Һәмишә күңле сыныкдыр.

Әгәр чәеңне килтерсәң,

Ачылыр багъдагы гөлдик,

Ләтыйф сүзләрене сүзләп,

Утырыр мисле былбылдик.

Иляһи, сән аермагыл

Бу чәйдин без зәгыйфь колный;

Эчәрсә чәй бетәр булса,

Алырга вирәсән полный[62]!

Бу чәйнең шартлары вардыр,

Бәҗа килтерәсән аный[63],

Бәйан идәм сәңа бер-бер,

Колак салгыл моңа, җаный.

Аның шартларының бере

Самавырдыр ирер мәзкүр[64],

Йәнә янында бер мәхбүб

Утыра – ул ула мәнзур[65].

Шәрайәтдин[66] дәхи аның

Мөсаффа[67] һәм була балың,

Ки чын кясәгә салубән

Көмеш кашык илән алың!

Ушал балыңны измәгел

Чынаяк эчрә сән суда,

Әгәр изсәң аны суда,

Чәеңне кыйласән худа[68].

Суы булсын аның яхшы:

Шималә каршы[69] акган су;

Гаҗәбләнмә бу сүзләргә –

Әттыйбадин бу гөфтегү[70].

Дәхи лимун салыр булсаң,

Аның къәдре, бәс, әгълядер[71]:

Лимун илә чәй эчелсә,

Эчәнләрә күп әүлядер[72].

Бу шартлар берлә эчсәләр,

Ула мәсрур, ула хушхаль[73],

Къәму гъәмләр[74] китәр андин

Ки шадан әйләйүбән филхаль[75].

Моны идән кеше имля[76]

Ирер үз урныйда мелла,

Гөнаһларыны гафитеп[77],

Вирә мәкъсудыни Алла[78].

Иляһи, барча галәмне

Яратдың кодрәтең берлән;

Нәҗат кыйл[79] рәхмәтең берлән

Бәңа дөшкән җәфалардин.

Сәбах эчрә ки йилләрдин

Киләдер илгә илләрдин.

– Хәбәр көтәм туганлардин, –

Дәйүб сорам ки анлардин.

– Әйа йил, сән беләрмүсән?

Тугайларым күрәрмүсән?

Хәбәрләр килтерәрмүсән? –

Дәйүб сорам ки анлардин.

– Әйа йил, сән кая исдең?

Нәчә сахра үтә кичдең?

Туганымны кайда күрдең? –

Дәйүб сорам[80] ки анлардин.

– Әйа йил, сән китәр булсаң,

Фәлян йиргә йитәр булсаң,

Туганымны күрәр булсаң,

Дога дигел ки безләрдин.

– Әйа йил, исмәгел бик тиз,

Бәнем халем итеп йиткез,

Вәләкин һич карар кыйлма[81], –

Әманәтдер ки безләрдин.

– Әйа кош, сән күрәрмүсән?

Фәлян җирдән кәләрмүсән?

Туганымны күрәрмүсән? –

Дәйүб сорам ки анлардин.

– Әйа кош, сән бармы балаң?

Атаң берлән дәхи анаң?

Вәсъил итеп йөрәрмүсән[82],

Фиракъмүсән[83] ки анлардин?

Туганың сагына, дигел,

Сагынып, саргая, дигел;

«Туганым, сән кайда?» – дигел, –

Дога булсын ки безләрдин.

Нәгяһ[84] бән сахрага чыксам,

Нәчә төрле йыгач[85] күрсәм,

Ул ук катларына барсам,

Хәбәр сорам ки анлардин:

– Әйа йыгач, йәшең күпме?

Түгелгән йимешең күкме?

Бәнемдик сагышың күпме? –

Дәйүб сорам ки анлардин. –

Нәчә йимешләрең үсде?

Нәчә яфракларың дөшде?

Ботакларың кемләр кисде?! –

Дәйүб сорам ки анлардин.

Яфраклар йәш гомер икән,

Ботаклары бала икән;

Фиракълык бер бәля икән, –

Бәгырь өзгән туганлардин.

Йыгачлардин нә чыкмаган?

Сачакләрдин нә булмагай?..

Бу дәрдемә[86] дәуа тапмай, –

Дәйүб кайтдым ки анлардин.

Языйм микән, йитәр микән?

Ушал кайгу бетәр микән?

Ушал[87] кайгу, ушал хәсрәт

Күңелләрдин китәр микән?!

Ки әүвәл ибтида итдем[88] –

Хода исмене йад итдем,

Ки һәркем исми йад итсә,

Вирә максудыни Алла.

Сагынмакдин бәет яздым,

Газиз балам, әйа, сезгә;

Мөлякъәт көненә[89] тиз дә

Ирештерсен үзе Алла.

Сары сугып, кызыл йөзем

Ки саргайды, ике күзем;

Ходай бирсен бәңа түзем, –

Ирештерсен үзе Алла.

Фиракълык[90] яндыра бәгърем,

Кәбаб кыйлды[91] тәмам садрем[92],

Карарым калмады, сабрем, –

Күрештерсен үзе Алла!

Йөрәгем садпарә улды[93],

Ки фиркъәтдин[94] яра улды,

Газиз балам ерак улды, –

Янамын наре хәсрәтдин[95].

Сези бу әткәгез сагънып,

Елайдыр юллара багып,

Балакай дип, йәше агып,

Елап көтә сәбилләрдин[96].

Иляһи, хәсрәтем агыр,

Ничек итим икән сабыр?

Газиз балам фиракъендин

Янып бетде йөрәк-бәгырь!

Каләм алсам, язып булмый,

Мөкъәддәрдин[97] узып булмый,

Фиракъеңне хисаб итсәм,

Еламый һич түзеп булмый.

Чыгамын дәхи сахрага,

Йөрәгем утдай янганга,

Тәзәрригъ кыйлам[98] Аллага,

Сорап сези, әйа балам!

Бу кадәр моңлы зар берлән,

Бу кадәр игътизар[99] берлән,

Бу кадәр интизар берлән

Сорыйм сези, әйа балам!

Агар су тирәсе таллы,

Гъәҗаиб яфрагы баллы…

Ходаем кодрәте илә

Бу гъәмне къәлбемә[100] салды.

Озак бергә торалмадым,

Йөзең күреп туялмадым,

Ерак йиргә китеп баргач,

Гомергә хәсрәтең калды!

Бу бала хәсрәте түкде

Кара сачларем башымдин,

Инешләр ташды йәшемдин, –

Җитешмәсме әҗәлләргә?!

Бу тәкъдир дигәнең нидер? –

Изеп, йәнчеп, орыр йиргә;

Бары тыкмасын ук гүргә, –

Китермәсен әҗәлләргә.

Кеше дигән дә мәзълумдыр[101]:

Йөгерер, егылыр, торыр,

Башыны ташлара орыр,

Сөренмим дип әҗәлләргә.

Фиракълык хале мөшкел халь,

Яна бәгърем, уты сүнмәс;

Бу хәсрәтдин кеше үлмәс,

Ирешмәсә әҗәлләргә.

Ерак йирдә газиз башың,

Яныңда һич юк юлдашың,

Мөшкелдер сәнең тормышың,

Сабырлык булсын юлдашың.

Параходлар төшкән чакда,

Газиз балам, сәне көтдем;

Әткәң-әнкәңне калдырып,

Туган илдән ерак китдең.

Тагын азрак [бән] язаем, йитәрме,

Бу хәсрәтләр йөрәкемдән китәрме?

Балакаем, сәңа һич юк бүләгем,

Кауышмакда хәер-дога теләгем…

Кызыл гөл булмаса иде,

Кызарып тулмаса иде;

Шул айрылу белән үлем –

Икесе булмаса иде.

Көләрмен мин, елый дошман,

Бәнем бәхтем ачылганда,

Йөрәгенә төшә[р] хәсрәт,

Утый бездә басылганда.

Сәламдин гайри сезләргә сүзем юк,

Моны язган: сүзе монда, үзе юк.

Иген икмәк бирер икмәк,

Белеп иксәң, бирер күпләп.

Кунак булдык түреңездә,

Зикер әйтик үзеңезгә:

Иман нуры йөзеңезгә,

Нур балкысын йөзеңездә!

Әгәр багында булса гөл эрйасы[102],

Кайчан булгай чырагының зыйасы[103].

Кил, и талиб[104], гыйбрәт илән күзең ач,

Мәхәббәтсез кешедән бик ерак кач!

Әгәр үткәрмәсәң анда сәламәт,

Колын, риза улмас рузый кыямәт[105].

Туганлык кадрене белсә – туган ул,

Әгәр белмәсә – бер ачы суган ул!

Килсен җөмлә берлә түрә вулыстан,

Курыкмыймын мин вә дәхи урыстан!

И кояшым, чыгармусән болытдин?

Алырмусән бәне бу ялкын-утдин?!