Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 20

Jednym z wielu trudnych pytań wynikających z opowieści o Karskim jest pytanie o to, co rozumiemy przez „raport Karskiego”. Problem polega na tym, że tekst, który jest często określany jako „raport Karskiego”, nie został napisany przez Karskiego. Był to raport ogłoszony przez rząd polski w Londynie 24 listopada 1942 r., w którym podano informacje o zagładzie Żydów w Polsce, szczególnie o deportacjach z getta warszawskiego. W opowieści o Karskim mówi się często, że raport ten był oparty na przywiezionych przez niego materiałach, zawartych w „poczcie”, którą Karski wiózł z Warszawy. W badaniach historycznych sprawa ta pozostaje wciąż niejasna, jest całkiem prawdopodobne, że „raport Karskiego”, którego autorem nie był Karski, oparty był na materiałach przywiezionych do Londynu nie przez Karskiego, lecz przez jakiegoś innego kuriera.

Zacznijmy jednak od przyjazdu Karskiego do Londynu. W archiwach brytyjskich przechowywany jest raport o przesłuchaniu Karskiego przez oddział MI19 brytyjskiego wywiadu, który zawiera dokładną datę jego przyjazdu na Wyspy – 25 listopada270. (Należy nawiasem podkreślić, że w kontekście trwania Zagłady jest to bardzo późno). Trzeba tu jeszcze dodać, że szczególnie wtedy każdy dzień się liczył, a przesłuchanie Karskiego przez władze brytyjskie trwało dwa dni. Według autorów pierwszej naukowej pracy o Karskim – E. Thomasa Wooda i Stanisława M. Jankowskiego, przesłuchanie Karskiego zakończono o godz. 15 28 listopada, niecałe trzy dni po jego przyjeździe271. Materiały, które wiózł z sobą z Warszawy, zostały wcześniej odebrane w Paryżu przez Aleksandra Kawałkowskiego („Rolanda”), szefa tamtejszej bazy polskiego wywiadu, ten zaś przekazał je 4 października do Londynu272, dokąd dotarły, idąc oddzielną drogą, przeszło miesiąc później, około dziesięciu dni przed przybyciem Karskiego. Depesza szefa Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza Michała Protasewicza („Rawy”) do komendanta AK Stefana Roweckiego („Kaliny”) z 17 listopada bywa zwykle podawana jako podstawa ustalenia dokładnej daty dotarcia tych raportów („poczty Witolda”): „Witold w Lizbonie. Poczta w jego Centrali”273. Zakładamy więc, że „poczta Witolda”, przekazana Kawałkowskiemu w Paryżu 4 października, dotarła do Londynu najpóźniej 17 listopada, a przybyły do Londynu 25 listopada Karski nie wiózł już żadnych raportów lub mikrofilmów, lecz wszystko, co było jeszcze do przekazania, miał w pamięci.

Jeszcze istotniejsza jest kolejna data, 27 listopada, kiedy to o godz. 17 Rada Narodowa RP uchwaliła jednogłośnie rezolucję potępiającą Niemcy hitlerowskie. Z pierwszego zdania rezolucji wynika, że nadeszły z Polski jakieś nowe wiadomości:

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej podał do wiadomości rządów alianckich i opinii publicznej ostatnie wiadomości o masowych mordach ludności żydowskiej w Polsce, dokonanych i systematycznie dokonywanych przez niemieckich okupantów. Liczba Żydów zamordowanych dotąd przez Niemców w Polsce od września 1939 r. wynosi ponad milion274.

Na posiedzeniu Rady Narodowej głos zabrał wicepremier Stanisław Mikołajczyk, który wspomniał również o getcie warszawskim („Z liczby przeszło 400 tys. osób w ghecie warszawskim zlikwidowano ponad 260 tys., od 17-go lipca począwszy”). Posiedzenie zostało zamknięte o godzinie 6 wieczorem. Dla nas istotny jest fakt, że podczas tego historycznego posiedzenia w Stratton House w centrum Londynu przy ul. Piccadilly Karski był nadal przesłuchiwany przez MI19 w Royal Victoria Patriotic School w dzielnicy Wandsworth w południowo-zachodnim Londynie. A więc te „ostatnie wiadomości” przywołane w rezolucji Rady Narodowej nie mogły zostać przekazane ustnie przez Karskiego, musiały pochodzić z materiałów, które nadeszły oddzielnie. I tu skłonny jestem przypuszczać, że wiadomości te pochodzą z „poczty Witolda”, która dotarła do Londynu około dziesięciu dni wcześniej.

Co wiemy o „poczcie Witolda”? Które dokumenty w tej poczcie zawierają owe „ostatnie wiadomości”? Można chyba stwierdzić, że podstawowym dokumentem, na którym te wiadomości były oparte, jest raport przygotowany przez Biuro Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK „Likwidacja getta warszawskiego” oraz sześć załączników275. Do tego można dodać dokumenty, które były wymienione podczas posiedzenia Rady Narodowej 27 listopada: Protest Frontu Odrodzenia Polski autorstwa Zofii Kossak-Szczuckiej i list bundowca Leona Feinera do Szmula Zygielbojma, przedstawiciela Bundu w Radzie Narodowej. Według stenogramu posiedzenia, Mikołajczyk odczytał część Protestu276. Szmul Zygielbojm natomiast wyjaśnił na początku swojego wystąpienia, że „jednocześnie z raportem, jaki otrzymał Rząd, tą samą drogą nadszedł raport z samego ghetta [od] organizacji podziemnej”. Raport ten „datowany jest z 31 sierpnia tego roku”277. Możemy więc chyba być pewni, że „ostatnie wiadomości o masowych mordach ludności żydowskiej w Polsce” nie pochodzą z ustnych relacji Karskiego, bo był on wówczas przesłuchiwany przez MI19, lecz z materiałów, które dotarły przed nim do Londynu. Czy były to, tak jak sugerują Wood i Jankowski, materiały na rolce mikrofilmu ukrytej w kluczu, który Karski oddał Kawałkowskiemu w Paryżu? Czy dokumenty te były częścią „poczty Witolda”?

Zanim spróbuję odpowiedzieć na te pytania, wrócę do cytowanego już pierwszego zdania rezolucji Rady Narodowej. Na samym początku stwierdza się tam, że rząd RP „podał do wiadomości rządów alianckich i opinii publicznej” te „ostatnie wiadomości”, o których tu mowa. W archiwach brytyjskiego Foreign Office (FO) jest dokument, który pozwala odtworzyć, w jaki sposób wiadomości te zostały przekazane rządowi brytyjskiemu. Jest to dwustronicowy tekst w języku angielskim278, stosunkowo dobrze znany historykom: Martin Gilbert pisał o nim w 1981 r.279, kiedy to chyba jako pierwszy określił go jako „raport Karskiego”. David Engel, odwołując się do Gilberta, również używa sformułowania „Karski’s report”280. Dariusz Stola pisze o „raportach piśmiennych” (written reports) przywiezionych przez Karskiego, których treść została ujawniona (disclosed) 24 listopada, i o „kopii raportu” przekazanego Ignacemu Schwarzbartowi następnego dnia281. Schwarzbart z kolei przekazał ten raport sekretarzowi brytyjskiej sekcji Światowego Kongresu Żydów (World Jewish Congress, WJC) Alexowi Eastermanowi, który dzień później (26 listopada) razem z posłem Izby Gmin Sidneyem Silvermanem (zarazem przewodniczącym tej sekcji WJC) udał się na spotkanie w Foreign Office z Richardem Lawem, podsekretarzem stanu i zastępcą brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Anthony’ego Edena, gdzie sugerowali, że na podstawie wiadomości przedstawionych przede wszystkim w tym raporcie rząd brytyjski i inne mocarstwa powinny przynajmniej wydać oficjalną deklarację potępiającą Niemcy hitlerowskie. Kolejne dokumenty zachowane w kolekcji FO 371/30923 pokazują, jak przebiegały wewnętrzne dyskusje i reakcje ministerstwa na nacisk z zewnątrz aż do ogłoszenia 17 grudnia 1942 r. wspólnej deklaracji aliantów potępiającej Niemcy hitlerowskie za „bestialską politykę prowadzonej z zimną krwią eksterminacji” Żydów.

Okoliczności powstania deklaracji i pytania o jej praktyczne znaczenie to ważny temat prac wielu historyków282. Można się chyba zgodzić, że deklaracja jest o tyle istotna, iż stanowi cezurę, od której wiedza o Zagładzie staje się czymś oficjalnie zadekretowanym, a wątpliwości mogą pozostać tylko prywatne283. Jest ona zarazem uważana często za ogromną porażkę aliantów, którzy wiedząc o Zagładzie, nie podjęli wysiłków, żeby uratować Żydów pozostałych jeszcze przy życiu. Dla nas istotny jest tu aspekt wiedzy; przypomnę, że w opowieści o Karskim to właśnie dzięki niemu „świat wiedział”. W świetle dokumentów Foreign Office wiedza ta została przekazana przez dwustronicowy raport, określony przez Gilberta jako „raport Karskiego”, będący dokonanym przez rząd polski streszczeniem po angielsku raportów i materiałów, które – jak się zwykle uważa – wiózł z Polski Karski. Pamiętajmy, że Easterman i Silverman wręczyli ten raport w Foreign Office rano 26 listopada284. Dostali go wieczorem poprzedniego dnia, najprawdopodobniej od Schwarzbarta, chyba mniej więcej w tym samym czasie, kiedy lecący z Gibraltaru samolot typu Liberator z Karskim na pokładzie lądował na lotnisku pod Londynem.