Читать книгу Zagłada Żydów. Studia i Materiały nr 10 R. 2014 t. I-II - Группа авторов - Страница 8

Od końca kwietnia 1943 r., czyli od powstania w getcie, w Warszawie i w okolicach rozpoczęło się szczególnie intensywne polowanie na ukrywających się Żydów. Do tysięcy uciekinierów, którzy przeszli na aryjską stronę w czasie wielkiej akcji, między lipcem a wrześniem 1942 r., dołączyły kolejne setki uchodźców z płonącego i likwidowanego getta. Dla żydowskich rozbitków nastał duszny, przerażający okres. Znalezienie nowej kryjówki stawało się coraz trudniejsze, a strach polskich przyjaciół i ratujących rósł z dnia na dzień. Ekipy szmalcowników przeczesywały miasto w poszukiwaniu kolejnych ofiar, a gęsta sieć konfidentów ułatwiała pracę różnorakim policjom: cywilnym i mundurowym, polskim i niemieckim. Wtedy to właśnie w Dyrekcji Policji Kryminalnej w Al. Ujazdowskich powstał plan stworzenia wyspecjalizowanej komórki, której podstawowym zadaniem byłoby tropienie i aresztowanie ukrywających się Żydów. Dotychczas wyłapywanie Żydów wchodziło w skład obowiązków służbowych różnych organizacji: policji granatowej, Gestapo, Policji Porządkowej, Szupo, żandarmerii oraz policji kryminalnej. Utworzenie komórki mającej się zajmować wyłącznie tropieniem Żydów mogłoby świadczyć o tym, że sytuację w Warszawie władze niemieckie uznały za niepokojącą, a polowanie na Żydów uznano za jedno z zadań priorytetowych.

Sformowanie specjalnej jednostki policyjnej do walki z Żydami nie było zresztą oryginalnym pomysłem władz bezpieczeństwa w Generalnej Guberni.

We Francji od początku 1943 r. w ramach paryskiej Prefektury Policji działała grupa „uderzeniowa” zajmująca się tropieniem Żydów, którym udało się ujść operacji vent printenier (wiosenny wiatr), czyli obławy z lata 1942 r. Koledzy policjanci nazywali członków tej sekcji les mangeurs des Juifs – pożeraczami Żydów. Inne policyjne grupy „specjalnego przeznaczenia” działały w obrębie urzędu Commissariat Général aux Questions Juives, a jeszcze inne wchodziły w skład kolaborującej z Niemcami Milice française. Do tych – zasadniczo francuskich przecież – instytucji doliczyć trzeba grupy bezpośrednio zależne od Gestapo i Kripo45 i przez nie inspirowane. Podobnie rzecz się miała w Holandii, gdzie w latach 1943-1944 działała niezwykle prężna grupa policyjna, tzw. kolumna Henneickego, której ofiarą padło przynajmniej kilka tysięcy Żydów amsterdamskich. Taktyka operacyjna funkcjonariuszy i ochotników z kolumny Henneickego polegała w dużej mierze na wykorzystywaniu donosów. Okazała się ona równie nieskomplikowana, co skuteczna46. Nie inaczej było na Wschodzie: w ciągu ostatnich lat badacze zaczęli opisywać działania specjalnych formacji policyjnych i kolaboranckich na Ukrainie i na Białorusi47. W świetle ustaleń historyków widać wyraźnie, że we wszystkich krajach okupowanych powstawały specjalne oddziały i jednostki, których głównym celem było wyłapywanie ukrywających się Żydów. Można spierać się o inspirację i o motywy tych działań – niektórzy uczestnicy po wojnie tłumaczyli się ideologią, inni religią, jeszcze inni chęcią zdobycia łupów (lub też dowolnym połączeniem tych czynników) – lecz nie można negować samego faktu istnienia rozbudowanych struktur policyjnych, których celem było ostateczne wyniszczenie europejskich Żydów. To, że w Polsce powstały w latach wojny oddziały policji specjalnie przeznaczone do tropienia Żydów, nie jest więc niczym niezwykłym. Niezwykła jest jedynie cisza, jaka otacza Polaków zaangażowanych w walkę z Żydami.

Plan powołania specjalnej jednostki policyjnej wcielono w życie pod koniec lata 1943 r. Nowo powstałą sekcję PPK nazwano eufemistycznie „Kriegsfahndungkommando”, czyli Oddziałem Poszukiwań Wojennych48. Według jednego świadectwa na drzwiach pokoju, w którym urzędowali tajniacy z Oddziału Poszukiwań, pojawiła się tabliczka z wiele mówiącym napisem: „Oberstreifkommando”49. Polscy pracownicy warszawskiej Kripo nazywali tę komórkę po prostu „referatem żydowskim”. Niewiele wiadomo o powołaniu, trybie pracy oraz o personelu nowo powstałego Judenreferatu. Z nielicznych wzmianek wyjętych z powojennych dochodzeń oraz z okupacyjnych notatek wywiadu AK wynika, że Kreigsfahndungskommando było jednostką mieszaną. W jej skład oprócz kilkunastu tajniaków z Polskiej Policji Kryminalnej, ściągniętych z różnych komisariatów, weszło kilku policjantów niemieckich, kilku volksdeutschów oraz dwóch Ukraińców.

Komisarz kryminalny i Unter sturmführer SS Werner Balhause (źródło: Archiwum Yad Vashem, FA-287/3)

Sekcja Kriegsfahndung była jednostką wydzieloną do zadań specjalnych, nie wchodziła więc w skład żadnego z siedmiu komisariatów PPK, lecz podlegała bezpośrednio niemieckiemu zarządowi Dyrekcji Policji Kryminalnej. Na czele Kriegsfahndungkommando stanął komisarz kryminalny i Untersturmführer SS Werner Balhause. O Balhausem (vel Ballhause, vel Balhausen) wiadomo niewiele50. Przed przeniesieniem do Warszawy pracował w Kripo w Ostrowcu Świętokrzyskim, gdzie miał być współodpowiedzialny za likwidację tamtejszego getta. W warszawskiej Kripo pojawił się przypuszczalnie w pierwszej połowie 1943 r. i został niemieckim nadzorcą komisariatów II i III (tzw. kradzieżowych) PPK w DPK Warschau. Praca w Warszawie musiała przynosić Balhausemu wymierne zyski, o czym wspominano w raporcie z konspiracyjnego rozpoznania policji granatowej, w którym pod datą 19 stycznia 1944 r. odnotowano: „szereg niemieckich pracowników z dyr. Kripo (Balhausen, Nusperling i inni) wysyłają zrabowane meble i wartościowe rzeczy do Rzeszy lub magazynują je w domach zajętych przez wojsko, przy ul. Rozbrat”51.

Do nowej sekcji Balhause przyjmował policjantów ochotników, zazwyczaj ludzi z dużym doświadczeniem w tropieniu Żydów. Nie przypadkiem ściągnął do siebie dwóch wywiadowców z II Komisariatu, przedwojennych tajniaków posiadających rozbudowaną siatkę konfidentów na mieście. Zastępcą Balhausego w Judenreferacie został Kriminalsekretär Schuhardt, a listę niemieckich funkcjonariuszy dopełniali Kriminalassistent Henel (lub Henkel) oraz pochodzący ze Śląska policjant Bömisch. Niemcy z Kriegsfahndungskommando mieli do dyspozycji jeden pokój w siedzibie Kripo, a drugi zajmowali ich polscy podwładni i współpracownicy52. Przełożonym polskiej sekcji był początkowo Wacław Stroka, a po śmierci Stroki (który został zabity na początku 1944 r. w przypadkowej strzelaninie na ul. Krochmalnej) jego miejsce przypuszczalnie zajął Zygmunt Głowacki, wywiadowca II Komisariatu. W sekcji pracowali również wywiadowcy Jan Putrycz (vel Puszyn) oraz Władysław Nowiński, ten ostatni tak jak i Głowacki przeniesiony z komisariatu „kradzieżowego”. Do sekcji należeli też funkcjonariusze Władysław Olszewski, Sybilski oraz dwóch młodszych stażem policjantów: Jerzy Gzel (vel Gezell) i Paluchowski. Pierwszym tłumaczem sekcji został Polak Adamiec, a po jego śmierci (zginął w styczniu 1944 r. w strzelaninie w Mińsku Mazowieckim) zastąpił go volksdeutsch Bąk. Sekretarką w referacie żydowskim została przedwojenna pracownica Urzędu Janina (lub Irena) Oleszuk. Ważną rolę odgrywał ponadto wywiadowca Leszek Tuszpiński, pełniący funkcję łącznika pomiędzy personelem polskim a niemieckim. Codzienna praca referatu żydowskiego opierała się jednak przede wszystkim na ścisłej współpracy z siecią konfidentów. Każdy wywiadowca prowadził swoich agentów, penetrujących różne grupy ludności bądź też różne dzielnice miasta. O „całej masie konfidentów” pracujących na rzecz Kriegsfahndungkommando wspominała też sekretarka warszawskiej DPK, która z funkcjonariuszami pozostawała w codziennym kontakcie53. O jednym z policjantów wiemy, że „miał na swoim kontakcie konfidentów, do niego stale telefonowano z miasta”54. Wspomniany wcześniej sierżant Głowacki sprawował pieczę nad 10 konfidentami oraz współpracował z agentem do specjalnych poruczeń, niejakim Janem Łakińskim55, który już wkrótce miał zginąć z wyroku podziemia56. W działaniach referatu żydowskiego dużą rolę odgrywały również anonimy, spływające na policję i kierowane następnie do Balhausego w celu dalszego wyjaśnienia57. Przejście do pracy w referacie żydowskim odbywało się za zaproszeniem lub na własne życzenie. Podjęcie pracy w nowej sekcji sprzyjało nawiązywaniu bliższych kontaktów z niemieckimi przełożonymi, a to mogło okazać się bardzo pomocne w karierze zawodowej. Niektórzy z funkcjonariuszy dosłużyli się nawet stopni oficerskich, a jeden z ochotników, przedwojenny plutonowy z brygady „kradzieżowej”, w Judenreferacie awansował do stopnia starszego sierżanta. Warto dodać, że polscy wywiadowcy zatrudnieni w Oddziale Poszukiwań Wojennych mogli się pochwalić solidnym wcześniejszym przeszkoleniem. Dwóch z nich jeszcze w 1941 r. ukończyło specjalne 3-tygodniowe kursy z prawa karnego, służby śledczej oraz techniki prowadzenia dochodzeń58. Kursy te odbywały się w Rabce, w specjalnej szkole SS i SD dla Polaków, prowadzonej przez podinspektora Stano, naczelnika Wydziału Śledczego z Krakowa59.

Jeżeli chodzi o metody pracy śledczej, to wiadomo tyle, że wywiadowcy na miasto wychodzili „w patrolu”, z reguły w grupach po dwóch lub trzech funkcjonariuszy. Według Karola Frankowskiego, policjanta z brygady „kradzieżowej”: „referat [Kriegsfahndungskommando] był pod całkowitym dowództwem Niemców. Referat ten miał za zadanie [przeprowadzanie] specjalnych wywiadów i aresztowań. Widziałem na własne oczy jak Zygmunt G. [jeden z funkcjonariuszy – J.G.] sprowadzał do Urzędu aresztowanych. Chodził na te akcje zawsze w towarzystwie 2 osobników, pracował on na terenie Warszawy, najczęściej zaś na terenie getta. Zdarzało się, że na akcje te wyjeżdżali samochodem. Mówiono u nas, że referat ten zarabia dużą forsę. Opinia o tym referacie była jak najgorsza […] do referatu tego przydzielano ludzi o specjalnym zaufaniu, był nawet wypadek, że jeden z pracowników, który nerwowo nie mógł wytrzymać tej pracy, popełnił samobójstwo”60. Czasem na czele patrolu stawał Niemiec, lecz z reguły komendę sprawował jeden z polskich kripowców. Patrole kierowano pod wcześniej rozpoznane adresy, gdzie mieli przebywać Żydzi. Po aresztowaniu Żydów doprowadzano do Dyrekcji Policji Kryminalnej, gdzie poddawano ich przesłuchaniom. Z jednego z zeznań dowiadujemy się, że: „[w]ywiadowca G. do zatrzymanych odnosił się ostro. […] Żydów przesłuchiwał, odnosząc się do nich ostro i krzycząc”61. Po wstępnym przesłuchaniu ofiary przekazywano w al. Szucha, w ręce Gestapo, bądź odwożono na Pawiak. Wszyscy pracownicy referatu żydowskiego brali od czasu do czasu udział w eskortowaniu schwytanych Żydów do kolejnego miejsca kaźni. Jak twierdził jeden z przesłuchiwanych policjantów: „z gestapo, jak mówiono, Żydzi byli przewiezieni do obozów koncentracyjnych w Treblince, Oświęcimiu i innych”62. W rzeczywistości w 1943 i 1944 r. Żydów wywożono w pobliskie ruiny getta, gdzie Niemcy dokonywali masowych egzekucji, o których co kilka dni donosiła podziemna prasa. Rzecz warta odnotowania, do biur Oddziału Poszukiwań złapanych Żydów doprowadzali również policjanci granatowi oraz kryminalni z innych komisariatów.

Starszy sierżant Zygmunt Głowacki, funkcjonariusz Kriegsfahndungskommando, zdjęcie zrobione podczas wyprawy do Treblinki, jesień 1943 r. (źródło: AIPN, GK 317/247)

Trudno powiedzieć coś konkretnego o pierwszych miesiącach działalności sekcji żydowskiej Kripo – w konspiracyjnych raportach oraz powojennych zeznaniach zachowały się o tym jedynie strzępy informacji. Nie wiadomo zresztą, gdzie się kończą zatrzymywania Żydów dokonywane przez funkcjonariuszy na własną rękę, a gdzie zaczynają działania ujęte w karby dyscypliny służbowej. Wiadomo jednak, że jedną z pierwszych operacji Kriegsfahndungskommando związanych, choć nie bezpośrednio, z Żydami był wyjazd jesienią 1943 r. kilku funkcjonariuszy, z Balhausem na czele, do Treblinki. Celem wyprawy było przeprowadzenie dochodzenia w sprawie napadu na okolicznych mieszkańców dokonanego przez Ukraińców, strażników obozu. Nie jest jasne, czy funkcjonariusze Kripo odwiedzili wówczas likwidowany obóz zagłady, czy też pobliski obóz pracy AEL Treblinka I, ale z wyjazdu tego zachowało się kilka fotografii. Na jednej z nich widać polskiego funkcjonariusza Oddziału Poszukiwań na tle samochodu policyjnego, z pistoletem maszynowym w dłoniach.

Od późnej jesieni 1943 r. Kriegsfahndungskommando wypracowało własny styl działania i zaczęło aresztować Żydów zarówno na własny rachunek, jak i na zlecenie innych instancji. Według jednego z tajniaków (który w składanych po wojnie zeznaniach w sposób oczywisty usiłował umniejszyć skalę represji): „aresztowania Żydów były przeprowadzane często, przeciętnie raz lub dwa razy tygodniowo”63. Zatrzymań dokonywano najczęściej w mieszkaniach, w których ukrywali się Żydzi. Szczątkowa baza źródłowa nie pozwala nam dziś na określenie, choćby w przybliżeniu, skali antyżydowskich działań warszawskiej Kripo. Ogromna większość ofiar polskich policjantów na zawsze pozostanie bezimienna, a ich prochy zaginęły bez śladu w ruinach getta. Tym bardziej istotne jest przywołanie tych nielicznych nazwisk, adresów czy dat, które udaje się z dokumentów wyłowić i które umożliwiają historykowi wydobycie choćby kilku ofiar z anonimowości i zapomnienia.

W styczniu 1944 r. dwaj wywiadowcy sekcji wraz z tłumaczem Adamcem udali się „na jedną z ulic na Starym Mieście, między Podwalem, a Rynkiem Starego Miasta”. Jeden z nich zeznawał dalej: „w mieszkaniu na II piętrze zastaliśmy 2 starsze kobiety narodowości żydowskiej. Prawdopodobnie były to matka z córką. Osoby te zatrzymaliśmy i odprowadziliśmy do Dyrekcji”64. Po pewnym czasie do pustego mieszkania powrócił tłumacz Adamiec i zabrał stamtąd bieliznę pościelową i osobistą, które następnie rozdzielono między funkcjonariuszy placówki. Obie Żydówki ukrywały się na fałszywych papierach, ale w toku przesłuchania kobiety przyznały się agentom Kripo, że ich prawdziwe nazwisko brzmi Fajans. Nieco później, w początkach wiosny 1944 r., agenci pojawili się na ul. Twardej, między Złotą a Pańską, gdzie w pokoju sublokatorskim mieszkała 20-letnia Żydówka. Została ona aresztowana, natomiast polscy gospodarze uniknęli przykrych konsekwencji, przypuszczalnie za pomocą często używanego argumentu o wynajęciu Żydówce pokoju „w dobrej wierze”, nie znając prawdziwego pochodzenia sublokatorki. „Rzeczy żadne nie zostały zabrane” – dodał na swoje usprawiedliwienie agent Kripo. Do innego aresztowania doszło na Powiślu, gdzie pracownicy Kriegsfahndungkommando znaleźli „starszą kobietę, Żydówkę, mieszkającą samotnie, w nędznych warunkach”. Być może dlatego i tym razem „żadnych rzeczy nie zabrano” – jak zapewniał były policjant. W domu przy ul. Hożej, Wilczej lub Wspólnej agenci zatrzymali Żyda w wieku około 30 lat. Podobnie jak i innych, jego również doprowadzono najpierw do Dyrekcji Policji Kryminalnej. Inną starszą Żydówkę złapano w willi na Żoliborzu. Polskim gospodarzom tak jak poprzednio rzekomo nic się nie stało. Trudno zresztą dawać wiarę tej części zeznania – z punktu widzenia przesłuchiwanego po wojnie policjanta z Kripo najwyraźniej łatwiej było przyznać się do zatrzymania Żydów niż do zaaresztowania Polaków lub do kradzieży mienia ofiar. Wiosną 1944 r. w domu na rogu Puławskiej i Rakowieckiej zatrzymano inną Żydówkę, z domu przy ul. Wroniej wyciągnięto całą żydowską rodzinę, a kiedy indziej patrol kripowców dokonał aresztowania Żydów w budynku w jednej z ulic odchodzących od Belwederskiej.

Członkom komanda zdarzały się również ekspedycje poza Warszawę. W maju 1944 r. policjanci Bömisch, Tuszyński, Nowiński, Henkel, Głowacki i Gsell pojechali do Świdra, gdzie miała się ukrywać żydowska rodzina. W tym wypadku wyprawa nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Nie ulega jednak wątpliwości, że akcją, która najlepiej zapadła agentom Kripo w pamięć, było wykrycie i likwidacja schronu „Krysia”.