Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 17

Каминанинг қиссаси ҳамда Ҳожиакбарнинг ҳикояларидан иборат китоб нашр этилгач, “қандай баҳо беришар экан?” деган хавотирда юрдим. Тенгдошлар адабиётдаги янгилик, деб табриклашди. 1973 йил баҳорини, Ёзувчилар уюшмасида бўладиган “1972 йил прозаси” муҳокамасини интиқ кутдим. Асосий маърузачи таниқли адабиётшунос Матёқуб Қўшжонов эдилар. Маърузаларини жон қулоғи билан тинглаб, ҳафсалам пир бўлди. Муҳтарам олимимиз китобни ҳатто тилга ҳам олмадилар. Ҳафсаласи пир бўлган фақат мен эмас, 1972 йилда асарлари нашр этилган бошқа адиблар ҳам ҳайрону лол эдилар. Чунки уларнинг асарлари шунчаки тилга олиш билан кифояланди. Таҳлил ва муҳокама этилмади. Сабаби 1972 йилда Шароф Рашидовнинг романи нашр этилганди. Мазкур асар аввалроқ ёзилиб, бир оз ўзгаришлар билан қайта нашр этилса-да, ўзбек адабиётининг катта ютуғи сифатида баҳоланди.

Шайх Саъдийнинг бу ҳикматидан бехабар маърузачи бир соатданортиқ вақт мобайнида йиғилганларни Шароф Рашидовнинг энг маҳоратли адиб эканига ишонтиришга уринди. Бу лаганбардорликдан деярли барчанинг ғаши келса-да, “муҳтарам Матёқуб ака, сал ошириб юбормадингизми?” дейдиган азамат топилмади. Аксинча, маъруза якунлангач, довруқли адиблар бир-бир сўзга чиқиб, ҳамду саноларни давом эттирдилар.

Аввал “Улуғ!” дедилар,

сўнг эса:

“Супраси қуруқ”.

Орадан ўн йил ўтиб мақталган зот боқий дунёга риҳлат қилғач, шуларнинг ўзи унинг хотирасига балчиқ чапладилар. Битта амал курсиси ёки медал ёки орден ёки унвон илинжида бунчалар паст кетиш қалам аҳли учун дуруст эмас деб биламан. Марҳум ортидан тош отмоқлик эса фосиқнинг иши.

Мен Матёқуб Қўшжоновнинг мақолаларини, айниқса Абдулла Қо-дирий ижодига бағишланган асарларини ўқиган эдим. Муҳтарам олимни адабиёт билимдони деб таниганман ва ҳозир ҳам шу фикримда қатъийман. Матёқуб акада бошқа адабиётшуносларда кам учрайдиган фазилат – асарни таҳлил қилиш, ёзувчининг қалбидаги дардни англай олиш қобилияти мавжуд эди. Аммо ўшанда “Абдулла Қодирий маҳоратини кўра билган олим, наҳотки, у адибнинг қобилиятига холис баҳо бера билмади?”деб ажабландим. Мақтовлар топшириқ асосида бўлганми ёки бу лаганбардорликдан бирон мақсад бормиди, билмайман. Лекин орадан кўп ўтмай, олим акамиз Пушкин номи билан аталувчи Тил ва адабиёт илмий текшириш институтининг директори бўлдилар. Академиянинг вице-президенти мартабаси ҳам насиб этди. Лекин бу шараф тожи алдамчи эди, Шароф Рашидов вафот этгач, Матёқуб акани ёқтирмайдиган гуруҳлар у кишини мансабдан ағдариш учун “лашкар” тортдилар. Матёқуб аканинг ҳам лашкарлари бор эди. Лекин тўқнашувда улар кучсизлик қилдилар, чунки улар суянадиган девор қулаган эди.

Матёқуб аканинг эҳтиёткорликларини, ҳатто турли ҳамлалар бўлишидан қўрқишларини сезгандай бўлардим. “Шарқ юлдузи”да бир мақолалари чиққач, каминага қўнғироқ қилиб, қалам ҳақи қанча ёзилганини сўрадилар. “Пулга шунчалар ўчмилар”, деб ажабландим, сабабини эса кейинроқ тушундим. Гап партия аъзолиги бадалини тўғри тўлашда экан. Агар мен мақолага 100 сўм ёзсам, ҳисобчилар ундан даромад солиғи, поч-та хизмати ҳақини айириб оладилар. Муаллиф қўлига 70 сўм атрофларида етиб боради. Аъзолик бадали эса ўша 100 сўм ҳисобидан тўланиши шарт экан. Шароф Рашидов вафотидан сўнг унга яқинларни четга суриш билан шуғулланган янги раҳбарият айнан шу нозик томонни ишга солибди. Бир қанча катта-кичик амалдорлар Рашидовнинг гумаштаси бўлгани учун эмас, аъзолик бадалини нотўғри тўлагани учун ишдан олиниб, қатъий хайфсан билан ҳам “тақдирланишган” эди.

Раҳбар адибни тўйиб мақтаб олишгач, маърузачи йиғилганларнинг саволларига жавоб бера бошлади. Кимдир биринчи марта нашр этилган фантастик китоб ҳақидаги фикрини сўраган экан, муҳтарам маърузачи “боллар чет эл киноларини кўриб ёзган китоб”, деб гапни қисқа қилдилар. Олимлар масъулияти тўғрисидаги фикрларимни аввалроқ баён қилганим сабабли бу ҳақда бошқа сўз айтмайман. Ҳарҳолда 26–27 ёшдаги китоб муаллифларини “болалар” деб аташлари менга менсимаслик бўлиб туюлди. Агар олим акамизнинг кўзлари билан қарасак, “Ўткан кунлар”ни ҳам 22–23 ёшли “бола” ёзган бўлиб чиқади. Майли, бу майда масала. Лекин “чет киноларини кўриб ёзган” дейилгач, бу танқидий фикр исботланиши лозим эди. Исбот қилинмаса, бу қуруқ гапни туҳмат, десак ҳам бўлади. Энг яхшиси, муҳтарам олимимиз “зарур ишлар билан банд бўлиб ёшларнинг китобини ўқишга фурсатим бўлмади”, деб тўғрисини айтсалар, олам гулистон эди.

Ҳожиакбарни билмайман-у, аммо мен биринчи китобнинг кўкларга кўтариб мақталишини кутмаганман. Мен учун “ёшларимиз бу соҳада ғайрат қила бошлашибди, баракалла деб оқ йўл тилайлик, улардан мукаммал асарлар кутамиз. Адабиётнинг бу тарзи бизга янги бўлгани учун улар қийналишлари мумкин, чет эл фантастикасига тақлид қила бошлашлари эҳтимоли ҳам бор, биз уларни ана шу тақлиддан эҳтиёт бўлишларини хоҳлардик”, десалар кўнглим тоғдай кўтариларди.

Йиллик муҳокамада мужмал баҳо олганимиз билан матбуотда ҳам, китоб нашр этишда ҳам фантастикага кенг йўл очилди.

Ҳарбийдан қайтганимда “Ҳикмат афандининг ўлими”ни “Шарқ юлдузи” журнали нашр этишга қарор қилган экан. Носир Фозилов мени чақириб Бош муҳаррир Мирмуҳсин акага таништирдилар-да, “Мана бизда ҳам фантастика пайдо бўлди”, деб гап бошлаб, асарни мақтадилар. Мен Мирмуҳсин ака билан бирга ишламаганман, лекин иш услубларини эшитганман. Журналда босиладиган асарни бошқа ёзувчиларга ҳам ўқитиб, уларнинг фикрини эшитиб, кейин қарор қабул қилар эканлар. Қисса бу жараёндан ўтган экан, Носир аканинг фикрларини маъқулладилар. Шунда мен нодонлик қилиб, асар “Ёш гвардия” нашриётида қисқартирилган ҳолда нашр этилаётганини айтиб қўйдим. Мирмуҳсин ака Носир акага савол назари билан қарадилар. Носир ака афсус, дегандай бош чайқадилар:

– Шоир, китобни тўхтатишнинг иложи йўқми? – дедилар.

– Босмахонада териб бўлинган, – дедим.

Журналда босилган асар кейинроқ китоб ҳолида нашр этилиши мумкин эди. Лекин китоб бўлиб чиққан асарни журнал бермасди. Ўша куни “нодонлик қилдим, айтмасам бўлар экан”, дедим, кейин “тўғри қилдим, бу ишим виждондан бўлди”, деган тўхтамга келдим. Асарни журналда чиқмаслигига ўзим сабабчи бўлганим кўп ўтмай тақдирланди. Кейинги қиссани қўлга олиб, ўқишгач, галга солмай, узун навбатга қўймай, нашр этишди. Бу борадаги Носир ака бошлаган ишни Шукур Холмирзаев хайрли ниҳоясига етказдилар. Яхши маслаҳатлар берганлари учун ҳар икковлари мен учун устоз мақомида турадилар.

“Ҳикмат афандининг ўлими” нашрдан олиб қўйилгач, Носир ака мени тез-тез йўқлаб, қўлёзмаларга тақриз ёзишни топшира бошладилар. Бу соҳада тажрибам етишмаса-да, ишонч билдирдилар. Ҳатто ҳажми беш юз саҳифадан ошадиган романни бериб, “150 бетлик асарга айлантириб беринг”, дедилар. Баъзи адиблар бўшроқ ёзилган асарларини наср кенгаши муҳокамасидан ўтказиб олиб, таҳририят ва нашриётларни безор қила бошлашарди. Юқори идораларда уларни ҳимоя қиладиганлар ҳам бўларди. Қўнғироқлар ва илтимослардан безган таҳририят раҳбарлари “журнал варианти” деган изоҳ билан асарни қисқартириб беришарди.Менга худди шундай романни бердилар. Асарга ҳусн бўлмайдиган саҳифаларни қисқартириб чиқдим. Айрим саҳифаларни қайтадан ёзиб, машинкада ўзим кўчириб бердим. Бу ишим ҳам таҳририятдаги акалар ва устозларга маъқул келди. Айниқса, фантастика йўналишида ёзиладиган асарларга мен баҳо берадиган бўлиб қолдим. Турли газета ва журналлар таҳририятидан қўнғироқ қилишиб, “Битта ҳикоямиз бор, биз фантастикани тушунмаймиз, ўқиб беринг”, дейишарди. “Нимасига тушунмайсиз, фантастик ҳикоя ҳам реалистик ҳикояга қўйилган талаблар билан ўқилиши керак”, десам ҳам илтимос қилаверишарди. Ўзимдан кўра ёшроқ адибларнинг асарларини ўқиб, фикр айтиш қийин эмас, лекин муаллиф дўстларимизнинг холис танқидий фикрни қабул қилишлари оғир эди. Гапларимни малол олаётганларини сезиб турардим. Аммо наилож, бадиий адабиёт талабларини мен ўйлаб топмаганман.

Ҳожиакбар Шайхов асарларини ўқиб беришимни илтимос қилишганда дастлаб рози бўлдим. “Шарқ юлдузи”га тавсия этган фантастик қиссасини ўқиб, фикр-мулоҳазаларимни, таклифларимни айтдим. Таҳририят фикр-ларимни маъқуллаб, қўлёзмани муаллифга қайтарди. Ҳожиакбар бундан ранжимади, асарга қайта жило берди. Орадан қанчадир вақт ўтиб, унинг яқинларидан бири “Тоҳир Малик Ҳожиакбарни кўра олмайди”,деб, шу асар тақдирини мисол қилиб келтирибди. Ўшандан сўнг Ҳожиакбарнинг асарларини ўқимасликка ҳаракат қилдим. Бир куни унинг ўзи қўлёзмасини олиб келди:

– “Гулхан”га берган эдим, Худойберди ака “Тоҳир ўқиб берсин”, – дедилар.

– Худойберди ака фантастикани яхши тушунадилар-ку, бу ёғи – у киши билан ака-укадексизлар-ку?

– Билмадим, тақриз керак экан, тартиб-қоида шунақа бўлган эмиш.

– Ҳожиакбар, сиз ҳаваскор эмас, профессионал ёзувчисиз. Тақриз талаб қилишса, шуни айтинг.

Ҳожиакбар табиатан ювош одам эди. Унинг биров билан тортишганини, кимгадир қаттиқ гапирганини кўрмаганман. “Худойберди аканинг сазалари ўлмасин, ёзиб бераверинг”, деб туриб олди. Шунда мен вақтим йўқлигини баҳона қилдим-да, “кераксиз талабни фитна билан бартараф этиш мумкин”, дедим ҳазил оҳангида. Мен ўйлаган “фитна”га кўра, Ҳожиакбарнинг ўзи ўз асарига тақриз ёзиши, камина эса имзо чекиб бериши керак эди. Ростгўйликдан чекинишни истамаган дўстимни бу “фитна”га кўндириш осон бўлмади.

– Мен-ку, мақтаб ёзаман, – деди у, – лекин тақризда камчиликлар ҳам кўрсатилиши керак-ку? Ўзимнинг асаримни ўзим қандай танқид қиламан?

– Асарни ёзиш жараёнида қийналган жойларингиз бўлган-ку? Ўша жойдан ўзингизнинг кўнглингиз тўлмайди. Демак, камчиликни ўша саҳифадан топса бўлади. Энг яхшиси, адабиётшуносларнинг услубидан фойдаланинг: улар асарни боплаб мақташади-да, “лекин шунга қарамасдан, асарда айрим жузъий камчиликлар учрайди, баъзи образлар саёзроқ чиққан, таҳрир талаб жумлалар ҳам бор”, деган умумий мужмал гаплар билан “танқидий фикр”ларини баён этадилар.

Ҳазил тариқасида айтилган бу таклифга Ҳожиакбар рози бўлмади. Тақриз талаб қилган акамизга қўнғироқ қилиб, “Ҳожиакбар илм-фан асосларини мендан кўра яхшироқ билади. Асарнинг илмий томонидан кўнглингиз тўқ бўлсин. Таҳрир талаб жойларини белгилаб берсангиз, у ишдан қочмайди”, десам ҳам, “ҳозир каттаю кичикдан тақриз талаб қилиняпти, икки сатргина ёзиб бераверинг”, дедилар. Ёзиб бердим. Камчиликларини Ҳожиакбарнинг ўзига айтдим.

“Ҳикмат афандининг ўлими”га доир воқеаларга якун ясаш ниятида сал илгарироққа югуришга тўғри келди. Кейинги асарлар тарихига ўтишдан олдин яна болалар газетасидаги фаолиятимга қайтишга эҳтиёжим бор.