Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 21

Йиллар шамоли қадрдонларни бирма-бир, аёвсиз равишда олиб кетаверади. “Ўлим олиб кетди, бизни ундан жудо қилди”, деб қолаверамиз. “Жудо қилиш”ни фақат жисмонан деб тушуниш тўғрироқ бўлар. Қадрдонимизнинг жисмини тупроққа қўйиб келамиз. Ўзи эса хотирамизда яшаб қолаверади. Кулишлари, ширин суҳбатлари, баъзан куйиниббаҳслашишлари… Булардан жудо бўлиш мумкинми? Хотираларни тупроққа кўмиш мумкинми?

Ўтган яхши одамлар ҳақида хотиралар ёзиш одати бор. Каминадан ҳам илтимос қилиб туришади. Чиндан ҳам хайрли хотиралар кўп бўлади, аммо уни қоғозга тушириш устоз ёки дўстнинг ўлганини тан олгандек туюлиб, руҳим эзила бошлайди. Хотира баёни менга худди врач ёзиб берадиган ўлим ҳақидаги хулосани эслатади. Адабиётимизда “Ўлимларни қолдириб доғда” деган сатрлар тез-тез учраб турарди. Хотира аслида, ўлимни доғда қолдириб, ҳаётнинг давом этишидир.

Ижод оламида топган акаларим ҳақидаги хотираларни мен “У тирик!” деган ишонч билан ёзаман. Шулардан яна бири – Машраб Бобоев.

Самарқанд вилоятида бўлганимда Машраб Бобоев ижодига бағишланган тадбирлар ўтказиш таклифини айтиб эдим, “Унинг унвони бормиди?” деб сўрашди. Кишининг ғашини келтирадиган савол. Унвон ва нишон одамнинг тарихдаги ўрнини белгиламайди-ку? Лекин савол берилган, мен жавоб қайтаришим керак эди. Шунда мен дедимки: “Машраб Бобоевга унвоннинг энг зўри берилган, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган яхши одам” деган унвон сизни қониқтирадими?”

Машраб ака билан ёшимизда тафовут бўлса-да, ака эмас, дўст каби муомала қилардилар. Шу яқинлик туфайли дўстона ҳазилларимиз кўп бўларди. Бизни ижоддан ташқари, турли қизиқишлар ҳам яқинлаштириб турарди. Биринчи яқинлигимиз – спортга бўлган ишқибозчиликдан эди. Дастлабки учрашувимиз ҳам футбол баҳонасида бўлган. 1966 йил, зилзилалар давом этаётган кунларнинг бирида, пешин пайти чойхонага чиқсам, ижодкор акалар чақчақлашиб ўтиришган экан. Даврага қўшилдим. Рауф ака бир йигитни таништирдилар: “Машраб зўр шоир, Самарқандда маданият бўлимида ишлайди”. “Танийман”, дедим. Ажабланишди, ҳазил деб ўйлашди. Сиртдан танирдим. Театр санъати институти кечки бўлим талабаларининг диплом спектаклида (адашмасам, Вампиловнинг “Иркутск фожиаси” эди) Машраб ака бош ролни ижро этган эдилар. Шу спектакль телевизорда кўрсатилганди. Аввало асарнинг юқори савияда экани, шунинг баробарида бош роль ижросининг профессионал даражада бўлгани каминага ёққан эди. Мен Машраб акага шуни айтдим. Елкаларини силкитиб кулиб қўя қолдилар. Машраб акага мени таништириб, футбол билан шуғулланишимни айтишганда, “Ие, бугун “Пахтакор” ўйнайди-ку!” деб стадионга бориш истагида эканликларини билдирдилар. Бирга бордик, бирга ҳаяжонланиб, бирга бақирдик. Бошқаларга қўшилиб, судьяни ҳам биргалашиб сўкдик.

Орадан кўп ўтмай, Машраб ака Тошкентга ишга келдилар. “Ёш гвардия” нашриёти билан бизнинг таҳририят бир бинода, ҳатто бир қаватда эди. Шу боис, деярли ҳар куни кўришардик. Чойхонадаги даврада асосан Абдулла Ориповга яқин ёшлар билан бирга бўлардилар. Аммо устозлар даврасидаги шахмат завқи Машраб ака эътиборидан четда қолмасди. Баъзан ҳам у давранинг, ҳам бу давранинг азиз “меҳмони” бўлардилар. Биз “Яхши бузоқ икки онани эмяпти”, деб кулардик. Шунчаки шахмат ишқибози эмасдилар, яхши ўйнардилар. Шахмат ўйини давомида одатда “янчиб ташлайман”, “пачақ қиламан”, деган ҳазил пўписалар бўлади. Машраб ака бунга жавобан кулиб қўярдилар. Янчиб ташлашга ваъда берган киши ютқизиб қўйса, елкаларини силкита-силкита, мириқиб кулардилар.

Абдулла Қаҳҳорнинг “Ёшлар билан суҳбат” асари юқори лавозимли кишиларга ёқмай, “Ҳолвани ҳоким ейди, даррани етим ейди”, деганларидек, китобга муҳаррирлик қилган Машраб Бобоев ишдан бўшатилдилар. Бошқа ерда ишласалар ҳам, учрашувларимиз, суҳбатларимиз давом этаверди. Кейинчалик Ғафур Ғулом номидаги нашриётда бирга ишладик. “Бир кўча, бир кеча” китобимга муҳаррирлик қилдилар. Китоб чиққач, миннатдорлик билан дастхат ёзиб, “вице гўзал” деб имзо чекдим. Кулдилар. “Бош гўзал ким?” деб сўрадилар. “Сиз-да”, дедим. Роҳатланиб кулиб, дастхатни кўпчиликка кўрсатиб чиқдилар. Ўша йиллари Саид Аҳмад, Шукрулло, Азиз Абдураззоқлар чирой масаласида бир-бирларига ҳазил қилиб юришарди. Ёшроқ авлод орасида ҳам бу ҳазил давом этарди. Дастхатда шу ҳазил, шу киноя акс этганди.

Етмишинчи йилларнинг бошлари эди, Машраб ака яшайдиган эски уй бузиладиган бўлди. Аканинг аҳволидан хабар олайлик, деб деярли бузилиб бўлган маҳаллага бордик. Кундузи харобазор кўринишида кўзга ташланган маҳалла қош қорайганда қўрқинчли тусга кирган эди. Машраб аканинг уйлари қўққайиб турибди. Сал нарида бульдозер қораси кўринади. Уйчага яқинлашиб, чақирдик. Жавоб бўлмади. “Кўчиб кетибдилар-да”, деган хаёлда қайтмоқчи эдик, ичкаридан янганинг “ким?” деган хавотирли овозлари эшитилди. Ўзимизни танитиб, ичкари кирдик. Жужиқларини қанотлари остига олиб уй ўртасида қўрқиб ўтирган эканлар.

– Хўжайин қанилар?

– Ҳали ишдан қайтганлари йўқ… Бугун электрни узиб қўйишди.

Уларни бу ҳолда ташлаб кета олмасдик. Дўстимизнинг монтёрликдан хабари бор эди, эски-туски симларни топиб, улаб, чироқни ёқди. Қўрқув тарқаб, болаларнинг кўзларида нур кўринди. Янга ерга дастурхон ёзиб, лаганда таом қўйдилар. Шу пайт остонада Машраб ака кўриндилар-да, худди саҳнада роль ўйнаётгандай хитоб қилдилар:

– О, садоқатли дўстларим!

Аканинг кайфи борлигини сезиб, дўстимнинг пешонаси тиришди.1970 йилнинг баҳорида Машраб ака қаттиқ оғриб, ошқозонларининг ярми олиб ташланган эди. Шаҳарда ёлғиз яшаётганлари учун биродаримиз содиқ дўст бурчини бажариб, шифохонада бирга бўлган. Шу сабабли Машраб аканинг ичганини билса, уришиб берарди. Хотини ва болалари олдида қўпол гапириб юбормаслик учун, юзини буриб олди. Машраб ака эса буни сезмай, остонада турганларича хитобларини давом эттирдилар:

– Тоҳирхон, лагандагини “ғилвинди” дейишади. Олинглар, ғилвиндидан олинглар…

– Дадил кираверинг, ўзингиз ҳам нақ ғилвиндидай пишиб, етилиб-сиз, – дедим.

Кула-кула кириб, ўрис майхўрлар каби икковимизни маҳкам қучоқлаб, бетларимиздан ўпа кетдилар.

– Эртага икковимизга икки литр сульфат кислотаси топишимиз керак, – дедим, кўришиш маросими тугагач.

– Нега? – деди дўстим. Ғашланиб ўтиргани учун ҳазилимни тушунмади.

– Аканинг ўпишидан кейин бетимизни совунлаб ювсак ҳам тоза бўлмайди, кислотада ювишимиз керак, – дедим.

Дўстим қовоғини очмади, таомдан бир-икки чимдим еган бўлди. Менга ғилвинди ёқмади, унинг ёғи томоғимни ғиппа бўғди. Янга болаларни олиб, ён томондаги тор хонага ўтдилар. Дўстим ғазабини соча бошлаганда, тўхтатдим. Эртага кўчиш режалаштирилган экан, пешинга яқин келишга ваъда бериб, изимизга қайтдик.

– Бекорга оғзимга урдингиз, – деди дўстим, – мастлиги учун сўкиб, болаларини бу аҳволда қўйиб юргани учун калтаклашимиз керак эди.

– Фойдаси йўқ. “Бобурнома”да битта майхўр: “Эй муҳтасиб, мастман, бугун мендан қўлингни торт, қачонки ҳушёр топсанг, ўша куни текшир”, –деган экан. Шу аҳволда келганлари яхши бўлди, мен ажойиб тахаллус топиб қўйдим: “Ғилвинди!” – қалай?

Бу тахаллусни Машраб аканинг яқинларигина билади, барчага ёйма-ганмиз. Агар ширакайф ҳолда кўрсак, “яна ичибдилар-да” эмас, “ғилвиндихўрлик зўр бўлибди-да”, дердик.

Ўша йиллари ёзганларимни Машраб акага ҳам ўқитиб, маслаҳат олардим. Асарни жиддий равишда синчиклаб ўқиб, таҳлил қилиб, камчиликларни кўрсатардилар. Машраб аканинг муҳаррирлик санъатларигақойил қолардим. Гап фақат таҳрирда эмас. Қўлёзма кимники бўлса бўлсин, холис ёндашардилар. Шу асарни яхшиланишига ҳисса қўшгилари келиб турарди. Бир куни қўлёзмамни ўқиб, суҳбатга чақирдилар. Бордим. “Хотинингиз билан келмадингизми ишқилиб”, деб кулдилар. Бу ҳазилнинг тагида гап бор эди. Бир дўстимизнинг қўлёзмасини ўқиб, фикр билдириш учун уйларига борибдилар. Машраб аканинг танқидий гапларини эшитиб, ижодкор ўрнига унинг хотини гап талашиб кетибди. “Иккинчи марта хотинлар олдида фикр айтмайман”, деб кулган эдилар. Ке-йинчалик ўша дўстимиз “янги қисса ёзган эдим, Машраб акадан илтимос қилсам, вақти йўқ эмиш”, деб ранжиганнамо гапирди. Мен тушундим. Машраб ака “вақт сарф қилиб ўқийсан, ўйлайсан, холис фикр билдирасан. Фикрингни малол оладиган одамга гапиришдан нима фойда?” деган эдилар. Ижодкор халқи ҳам турлича бўлади-да. Сен унга жон куйдириб фикр билдирасан, у эса ранжиб, ҳатто “Сен мени кўра олмайсан!” деб даъво ҳам қилиб қўяди. Машраб акамиз ҳаётлари давомида бунақаларни кўп кўрдилар.

Бир куни хоккей бўйича жаҳон биринчилигида СССР билан Чехословакия терма командалари ўйнади. Эртасига кўришганимизда: “Кўрдингизми?” – дедилар. “Ҳа, чехлар ютгани чатоқ бўлди,” – дедим. “Сиз ким учун жон куйдирдингиз?” – дедилар. Мен дарров тушундим. Совет танклари Чехословакия пойтахтини босиб ўтгани ҳали унутилганича йўқ эди. Чехословакия билан бизнинг тақдиримизни мустамлака сиёсати бирлаштириб турарди. “Юринг, чех дўстларимизнинг байрамини нишонлайлик, ғалабамизни ювайлик”, – дедилар. Иккита пиводан бошланган нишонлаш узоқ давом этгани эсимда.

Машраб аканинг ичишлари ҳақида турли гаплар, ҳангомалар юради. Ичадиганлар, ҳатто бўкиб ичиб, юмалаб қоладиганлар кўп эди. Лекин Машраб ака билан Рауф акани бундайлар сафига қўшмаслик керак. Улар дейлик, пиёлани тўлдириб-тўлдириб эмас, суҳбат мароми учун оз-оздан ичишарди. Бировни ғийбат қилишмасди, сўкишмасди, кўнглини оғритишмасди. Ширин суҳбат қуришарди. Аммо… бу борада Машраб аканинг бир айблари бор эди: ичганда ҳеч нима емасдилар.

Тўра Сулаймон ўғил уйлантирган кунлари Гулистон шаҳрига бордик. Давра тезда қизий қолди. Машраб акага навбатдаги пиёлани қуйиб узатишганда, мен олиб қўйдим-да, ликопчадаги гўштни узатиб, “аввал буни ейсиз, кейин ичасиз”, дедим. Машраб ака менинг ҳазилимни ҳам, қаттиқроқ гапимни ҳам малол олмас эдилар. Жилмайиб қўйиб, “хўп” дедилар. Гўштга қараб-қараб ўтиравердилар, қўл узатмадилар. Бошқалар икки-уч мартадан ичишгач, менга қараб ялиниш оҳангида “Тоҳир, илтимос мени қийнаманг”, дедилар. “Сиз эса ошқозонингиз билан юрагингизни қийнаманг”, деб ўжарлик қилдим. Менинг тўйда узоқ ўтирмаслик одатим бор. Кетишга чоғландим. Кулдилар. “Бу ёғига энди қадаҳ базми бошланар, а?” дедим.

Машраб ака билан Тўра Сулаймон орасида қадрдонлик бор эди. Умуман, Машраб ака кимни ёқтирсалар, самимий ва холис дўст бўлардилар. Машраб аканинг дастлабки саҳна асарлари “Ўттиз ёшлилар” Гулистон театрида қўйилди. Биз бундан қувониб, премьерага бордик. Бош ролни Шароф Бошбеков билан раҳматли Рустам ўйнади. Асар гўзал эди. Энг муҳими – услуб янги эди. Томошадан кейин Тўра ака уюштирган зиёфатда ўтирдик. Мен радиода ишлардим, ўша йилиёқ асарни радиога ёзиб олганмиз. “Саҳна сирларини яхши биласиз”, деб Машраб акани пьеса ёзишга кўп ундардик. Лекин у киши “ҳали вақти эмас”, деб қўярдилар. Ўз ижодларига ҳам ғоят талабчанлик билан муносабатда бўлардилар. Саёз гапларни саҳнага олиб чиқишни истамасдилар. Кейинчалик Ҳамза театрида саҳналаштирилган “Гурунг” асарида ҳаёт фалсафасига доир фикрлари жамланди.

Бу сатрларни қоғозга туширяпман-у Машраб аканинг беғубор кулгилари қулоғим остида жаранглаб турибди. Давраларда “Хайриддинхон, Эркинхон” деб лутф қилишлари кўз олдимда.

Энди… ўша лутф қилғувчи самимий инсон орамизда йўқлар. Ажабки, ўшандай давраларнинг ўзи ҳам йўқ. Аллоҳга шукурки, Машраб ака ва у киши каби ижодкор акалар билан замондош қилди, уларнинг ширин суҳбатларидан баҳраманд этди. Умид шулки, Қиёматда улар билан жаннатда юз кўришгаймиз, инша Аллоҳ!

Тилимизда “қиёматли дўст”, “охират биродари” деган иборалар мавжуд. Бунинг маъноси: Аллоҳнинг розилиги учун бу дунёда бир-бирларига чин, вафоли, садоқатли дўст бўлганлар қиёматда Арши Аълонинг соясида сояланиб туришаркан. Пайғамбаримиз алайҳиссалом марҳамат қилибдиларким:

“Маҳшар куни ҳамма маҳшар майдонига йиғилганида барча даҳшатли қўрқув ичида, барча қайноқ тер ичида бўлади. Лекин баъзи инсонлар у кун Арши Аълонинг соясида, кўкда кўрадиган юлдузларимиздек юксакда, нурдан бўлган минбарларда юзларидан нур ёғилиб ўтиришади. Кийимлари нурдан, курсилари нурдан… Лекин улар пайғамбарлар эмас, шаҳидлар эмас.

“Улар кимлар, ё Расулуллоҳ!” – деб сўрашдилар. Дедиларки:

“Улар бир-бирларини Аллоҳ учун севган кишилардир”.

Шарафли ҳадислардан бирида бу ривоят ҳам бор:

Бир киши бошқа қишлоқда турадиган дўстини зиёрат қилиш учун йўлга чиқди. Аллоҳ таоло унга бир фариштани юборди. Фаришта ундан:

– Йўл бўлсин, қаерга боряпсан? – деб сўради.

– Шу қишлоқда яшайдиган дўстимни кўргани кетяпман, – деб жавоб қилди у.

– Дўстинг сенга бирор яхшилик қилган ёки ундан бирор манфаат кўрган бўлсанг керакки, ўшанинг хотираси учун бораётгандирсан? – деб яна сўради фаришта.

– Бизнинг орамизда манфаат йўқ. Мен уни фақат Аллоҳ таоло учун яхши кўраман, шунинг учун ҳам зиёратига кетяпман, – деб жавоб қилди у киши.

Шунда фаришта дедики:

– Мен Аллоҳнинг элчисиман. Аллоҳ таоло мени атай сенга юборди. Сен уни холисаниллоҳ севганинг учун Аллоҳ таоло ҳам сени севади.

Аллоҳ таолонинг ана шу севгисига етишмоқлик барчаларимизга насиб этсин! Омийн!

Машраб ака “Сўз” деб аталмиш китобларининг биринчи саҳифасидаги шеърда навбатдаги сўзларининг яхшими ё ёмон эканини билмаганларини айта туриб: “Унда биронта ҳам ёлғон йўқ асло, марҳамат, сўз биздан, сиздан-чи, баҳо”, деб ёзадилар. Мен 1978 йилнинг баҳоридаёқ бу китобга “аъло” баҳо қўйиб эдим, ҳали ҳам бу баҳодан тонганим йўқ. Бу баҳо мен дунёдан ўтиб кетганимдан кейин ҳам қолади. Чунки, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган яхши одам” Машраб Бобоевнинг асарларига фақат менгина эмас, халқ “аъло” баҳо қўйган. Халқ эса адашмайди.