Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 24

Ноябрнинг сўнгги кунида мингдан зиёд йигитни сафга тизиб, темир йўлнинг юк ташиш бекати томон бошлашди. Кўчада транспорт ҳаракати тўхтатилди. Ўртада халта орқалаган йигитлар сафи, четда муштипар ота-оналар, дўстлар… Яхшики, ҳаракат осудалик билан давом этди. Агар бир ғаламиснинг ҳаракати билан тўс-тўпалон бошланса, қиёмат-қойим бўлиши ҳеч гап эмасди.

Орадан ярим йил ўтгач, Россиянинг Липецк шаҳрига бориб йигитларни хизматга олиб келишда иштирок этдим. Мингдан ошиқ йигитни юзга яқин одам кузатди. Бундай солиштиришимга сабаб, биз билан уларнинг меҳру оқибатидаги тафовутни кўрсатиш. Рус йигитларининг кўпи ҳарбий хизматдан кейин уйига қайтмайди, айримлари хизматни давом эттирадилар (буларни “макарон” деб атаганлар ва аскарлар улардан нафратланганлар), баъзилари бошқа шаҳарларга бахт излаб кетадилар. Афсусларким, бу нодонлар бахтни ота-оналари бағридан изламайдилар.

Йигитлар билан тўлган эшелон шомда йўлга тушди. Тартиб-қоида бўйича кузатувчилар йигитларни емак-ичмак билан таъминлашлари шарт эди. Аммо беш кеча-кундузлик йўл давомида бир бурда ҳам нон беришмади. Бундан ҳеч ким ранжимади, ҳақини талаб ҳам қилмади. Чунки ҳар бир йигитнинг халтасини ота-онаси ош-нон билан тўлдириб берган эди. Таом бериши шарт бўлган кузатувчи ҳарбийлар бизнинг мусофир дастурхонимизга шерик бўлиб ўтирардилар (Липецкдан қайтишимизда билсам, бир вагон озиқ-овқат билан тўла экан. Манзилга етгунча йигитлар “вагонни бўшатган” эдилар).

Бешинчи куни поезд чўлдаги кичик бекатда тўхтади. Совуқ шамол ойнаклар тирқишидан кириб, вагонни бирпасда музхонага айлантириб қўйди. Сал нарида уч-тўрт пастак дарахт кўзга ташланади. Ёмғирдан кейин ёпирилган совуқ шамол дарахт шохларини муз-сумалакка айлантириб қўйган. Атроф худди эртак кинолардаги муз салтанатига ўхшайди. Шамолда сумалак-шохлар бир-бирига урилиб, ажиб товуш чиқаради.

Пастга тушиб сафландик. Ҳамма қишлик кийимда бўлса-да, бунақа совуқни тасаввур ҳам этмаган, ўттиз даражали совуқда, чўл шамолида туриш осон эмасди.

– Тоҳир ака, бу совуққа чидай олмаймиз, шу ерда ҳаммамиз ўлиб кетсак керак, – деди йигитлардан бири йиғламсираб.

– Қўрқманглар, ўлмаймиз. Қаранглар, икки-учта чумчуқ юрибди, чумчуқ чидаган, биз ҳам чидаймиз,-деб уларга далда берган бўлдим.

Шу совуқда пиёда йўлга тушдик. Қаерга келганимизни билмаймиз, кузатувчилар “Москвага борамиз”, дейишган эди. Москва атрофида бунақа чўл борлигини билмас эдим. Қаерга кетаётганимиз бизга номаълум, атрофда биронта уй ҳам, дарахтзор ҳам кўринмайди. Очликдан ва совуқдан қақшай бошлаганимизда пастак иморатлар кўриниб, уларга нажот кўзлари билан қарадик. Бу иморатлар ярим ертўла шаклида қурилган эди. “Клуб” деб ёзиб қўйилган бинога кирдик. Совуқдан қутулиб, жаннат роҳатига етишгандек бўлдик. Аммо бу нажот вақтинчалик эди: иситилмайдиган клубда яна қалтирай бошладик. Бу ерда йигитлар роталарга, взводларга бўлиниб, бир-бир чиқиб кета бошладилар. Навбат каминага ҳам келди, учинчи ротанинг учинчи взводи рўйхатида эканман. Ярим кечада яна йўлга тушдик. Бу сафар янгича услубда қурилган бинога яқинлашдик – ҳаммом экан. Ичкарига киришим билан бир сержант менга яқинлашиб, этигимга қаради-да, “еч” деб амр этди. Бунақа зўрларнинг ечинтириб олишини аввалдан билардим, шунинг учун эски кийимларда келган эдим.

– Бу этик сизга ярамайди, – деб йиртиғини кўрсатган эдим, сўкиниб нари кетди.

Ҳаммомда чўмилиб чиқиб, ҳарбий кийимларни кийиб “Совет армия-сининг солдати”га айландим. Беш кеча-кундуз бирга келган йигитлар ҳарбий либосларни кийиб олишгач, бир-бирларини танимай қолишди. Тун ярмидан оққанда “казарма” деб аталмиш ҳарбийлар ётоғига келдик. Совуқ азобидан қутулиб энди уйқу роҳатига етган эдик “Подьем!” (“Турилсин!”) деган буйруқ янгради. Баъзи йигитлар ғашланиб, “ҳозиргина ётдик-ку” дейишган эди, сержантнинг тепкисини еб, сапчиб туришди. Шим билан этикни кийдик, ич кўйлакда ҳовлига ҳайдашди. Кечаги совуқ ҳолва экан. Ич кўйлакда дилдираб турибмиз. Бизни бадантарбия учун югуртирадиган сержант бамайлихотир чиқиб келиб, бизларга “сенлар ҳам одаммисанлар?” дегандай беписанд қараб олгач, “Бегом!” (“Югурилсин!”) деб буйруқ берди. Ўзи худди подачи каби сафнинг ортига ўтди. Ўпкамизга муздек ҳаво челаклаб кираётгандай бўлиб, нафас олишга қийналдик. Дам ўтмай икки кўзим шишиб кетди. Тўхтай десам, сержант бақириб сўкинди: худди киноларда кўрганим ҳарбий асирларни ҳайдаётган гестапочига ўхшайди. “Кечаги бола тўғри айтибди, шу ерда совуқдан ўлиб кетарканмиз”, деб ўйладим. Кўз олдим хиралашди, оёқларим чалишиб йиқилай деганимда йигитлар ушлаб қолишди. Сержант шишиб юмилай деб қолган кўзларимни кўриб, раҳм қилди, орқага қайтишимга рухсат берди.

Бадантарбия тугагунча аллақанча йигитларнинг оёқлари шилиниб кетибди. Бунга ўзлари айбдор, этик танлашда “иссиқ пайпоқ билан киярман” деган мақсадда каттароғини олишган экан. Ҳарбийда уларга ким иссиқ пайпоқ бераркан? Бундан ташқари, кўпчилиги пайтава ўрашни билмас эди. Нонуштага борганда ошхона пештоқидаги “Яшасин Совет Конституцияси!” деган шиорни ўқиб, “ҳар овқатланишда конституцияни шарафлар эканмиз-да”, деб ўйлабман. Қорин тўйгач, фикр қилсам, бу кун 5 декабрь – СССР Конституцияси байрами экан. Нонуштадан кейинказармага қайтариб, ички тартибларни ўргатишди. Сўнг пайтава ўраш машқи бошланди. Менинг ўрашимни кузатган сержант:

– Бунақа ўрашни кимдан ўргангансан? – деб сўради.

– Дадамдан, дадам офицер бўлганлар, – дедим.

– Унда сенам офицер бўласанми?

– Ҳа, ярим йил хизмат қилганимдан кейин офицерлар ўқишига жўнатишади, мен олий маълумотлиман, – дедим.

Мен “ўзимдан ёш сержант бола ҳадеб дағдаға қилмасин”, деб атай айтдим бу гапимни. Кутганимдек бўлмади, у “сендақа олий маълумотлилар мен учун сариқ чақа” дегандай беписанд қараб қўя қолди. Кейинги муомалаларида ҳам ҳурмат учқуни сезилмади. Эртасига қисм командирининг сиёсий ишлар бўйича ўринбосари майор Рябошапкага (“Замполит” дейиларди) учраб, ўзимни танитдим, “СССР Журналистлар союзи аъзоси” эканимни ҳам қистириб ўтдим. Дон казакларидан бўлган бу майорнинг сиёсий онги қай даражада эканини билмадим-у, аммо маданий онги ғоят паст экани бир-икки гапиданоқ сезилди. Бу тўнкамижоз одам билан бир йил муроса қилишимга тўғри келди.

Ҳарбий қисмдаги “иссиқ ўринлар”ни биздан аввал келган украин йигитлари эгаллаб бўлишган экан. Битта йигитимизга ошхонадан ўрин тегди. Омад паркентлик Миртўлага кулиб боқди. “Санчаст”даги (санитар бўлими – ўн ўринли кичик шифохона) ҳамшира истеъфога чиқаётгани туфайли Самарқанд ветеринария институтини тугатган йигитни – олий маълумотли мол докторини шу хизматга ўтқазишди. Унга икки вазифани юклашди: ҳарбий қисмнинг 100–120 бошли чўчқахонаси бор эди. Аскарлардан қолган овқат қолдиқлари билан боқиларди. Миртўла эрталаб ишни чўчқахонани кузатишдан бошлаб, кейин бемор аскарларга қараши керак эди. Бу вазифани йил давомида сидқидилдан бажарди. Мен эсам йил бўйи “Миртўла чўчқаларнинг суюкли дўхтиржони”, деб унга тегажоқлик қилдим. Миртўла табиатан ювош, менинг тўмтоқ ҳазилларимга “чидамли” эди. Ҳарбийда бошланган дўстлигимиз қирқ йилдан ортиқ давом этди. Ўғлининг вафотидан куйган юраги бевафолик қилди, ўлим уни тўйда ўтирганида осонлик билан бағрига олибди. “Ё Аллоҳим, фоний дунёда менга яхши дўстлар неъматини бердинг, Қиёмат кунида мени улар олдида уялтирмай, жаннатингда қовуштир!” – деб муножотлар қилганимда Миртўланинг номини ҳам хоссатан тилга оламан. Миртўла кулиб турган чеҳраси билан хотирамга муҳрланган.

Йўлда келишимизда “Москвага кетяпсизлар”, деб алдашмаган экан. Хат ёзиш учун манзилни билдиришди: “Москва – 400, в/ч 40363 – в”. Кейин билсак, биз Москвадан жуда узоқда, Волгоградга яқин Астрахан чўлига жойлашган махфий саналувчи шаҳарга тушган эканмиз. Орадан кўп ўтмай махфийлик бекор қилингач, ҳарбий қисм жойлашган шаҳар “Капустин-яр” деб аталишини билдик. Бу жойда дастлабки “Катюша”лар, сўнг баллистик ракеталар ясалиб, синаб кўрилган экан. Бойқўнғир космодроми қурилгунча ракеталарни учирувчи асосий полигон яқинига келган эканмиз. Бу атрофга ракета қисмлари жойлашгани учун шаҳарчада асосан офицерлар истиқомат қилишар, бегоналар киритилмасди (Бу шаҳар ва унинг атрофи ҳозирга қадар ракетачиларники. Россия билан АҚШ ҳарбий қудратларини қисқартириш битимига келишгач, ракеталар шу полигонларда демонтаж қилинди). Мен хизмат қила бошлаган ҳарбий қисмни “учебка” – “ўқув даргоҳи” дейишаркан. Бу маскан бир қараганда қурувчилар қисмига алоқадор бўлса-да, улардан фарқли томони – ракета майдончалари қурилишида ишловчи хос мутахассислар тайёрланарди. Алоқачи, пайвандчи, тунукачи, автокранчи каби ҳунарлар ярим йил мобайнида ўргатилгач, асосан чўлларда жойлашган турли ракета майдонлари қурилишига жўнатишарди. Мен электр-газ пайвандчи-лар взводида эдим. Ҳарбийга отланганимда “ишқилиб денгизчиларга ё десантчиларга тушиб қолмай”, деб чўчигандим. Денгизчилардан чўчига-ним – фақат сузишни билмаслигимдан эмас, бу қисмларда икки йил хизмат қилишим лозим бўларди. Десантчиларга тушсам, парашютдан сак-раш чоғида қўрқувдан юрагим ёрилиб ўлсам керак, дердим. Шукурки, кўнглимдагидай жойга тушиш насиб этди.

Биринчи соқчилик (“навбатчилик”, “қоровулчилик” десам ҳам бўлаверади) ҳеч эсимдан чиқмайди. Қоровулхонада кимнинг қаерда туриши белгиланаётган пайтда қоровулбоши сержант “Стратегик аҳамиятга эга бўлган энг муҳим объект бешинчи пост ҳисобланади, шунинг учун энг онгли солдатга ишонч билдирамиз”, деб менга маъноли қараб қўйди. “Энг онгли солдат” дейишида ҳам киноя оҳанги сезилди. Ҳар бир постга икки аскар белгиланиб, икки соатда навбат алмашинарди. 5-пост энг узоқ ҳисоблангани учун бориб-келгунча ярим соат вақт кетарди. Шу сабабли бу постга аскар жазо сифатида қўйилар экан. Мен жазога лойиқ ҳунар кўрсатмаган эдим, фақат сержантлар олий маълумотли журналистни шу тарзда камситиб майна қилмоқчи бўлишганини англадим. Улар янглишишди: агар учинчи постга қўйишганда чиндан ҳам камситишган бўлишарди. 3-пост чўчқахона эди. Атрофида айланиб қўриқлаш у ёқда турсин, 200–300 қадам берида турган одамнинг ҳам кўнгли айниб кетарди.

Қоровулбоши йўл-йўлакай соқчиларни алмаштиришни бошлади. 3-постдан ўтишга мажбурман. Аксига олиб, чўчқахона атрофида соқчи кўринмади. Уни қидиришга тушдик. “Агар қочиб кетган бўлса, эрталабгача ҳаммамизнинг шўримиз қурийди”, – деди қоровулбоши. Ҳамма жўр овоз бўлиб бақириб чақирса ҳам, соқчидан садо чиқмади. Шунда чўчқахона эшигига кўзим тушди: эшикни тамбалайдиган ходача четга суриб қўйилибди.

– Ўртоқ сержант, совуққа чидолмай ичкарига кириб ётганга ўхшайди, –дедим-да, эшикка ишора қилдим.

Сержант сўкина-сўкина ичкари кириб кетди, сўнг бир ўзи қайтиб чиқди.

– Шу ерда экан, чўчқаларни ачомлаб ётибди. Эрталабгача алмаштирмаймиз, ётаверсин, – деди.

5-постга етиб бориб, шеригимни алмаштирдим. Юрган пайтимда билинмаган эди, совуқнинг забтини энди сеза бошладим. Совуқ шамол суяк-суягимга қадар зириллатиб юборди. У ёқ-бу ёққа юрдим, сакрадим, ҳатто югурдим, баданимга илиқлик ўтмади. Аслида бунақа соқчиликда турувчига оёғига пийма, устига пўстин берилиши керак эди. Негадир бизга беришмади. Узунасига юз, энига ўттиз қадам келадиган ярми ер остида бўлган иншоотда нима сақланишини билмас эдим. Сал нарида ҳам шунга ўхшаган бинолар қораси кўриниб турарди, лекин улар атрофи симтўр билан ўралган, ҳар эллик қадамда чироқ ёниб турибди, пўстинли соқчи елкасига автомат осиб олган.

Ярим соатлардан сўнг қоровулбоши бир аскарни бошлаб келди. “Нечук тез алмаштирмоқчи?” деб кўнглим бир қувонди. Ҳарбий тартибга кўра: “Тўхта, ким келяпти!” деб бақиришим керак эди. Бақирай десам, совуқ лабларимнинг жонини олиб қўйганми, овоз чиқмади.

– Хабилов, нега уставни бузяпсан? – деди сержант яқинлашиб.

– Уставни буздимми? – дедим ўзимни овсарликка солиб.

– Одамни кўрганингда нима деб огоҳлантиришинг керак эди, нега “Тўхта, отаман!” демадинг?

– Демоқчи эдим, автоматим йўқлиги эсимга тушиб қолди, мени кечиринг ўртоқ сержант.

– Кечирмайман, эрталабгача шу ерда қотиб турасан, соат саккизда келиб, қарайман, ақлинг кирган бўлса, кечириб сўнг олиб кетаман, – деб ҳукмини билдирди.

Шунчаки пўписа қиляпти, деб ўйлаган эдим, йўқ, ҳукми қатъий экан. Унинг шафқатсизлигини қарангки, ўттиз даражали совуқда эрталабгача қотиб, ўлиб қолишим мумкинлигини ўйлаб ҳам кўрмади. Мушкулимни Худонинг ўзи осон қилиб берди. Қадимдан бир ривоят бор: подшоҳ айбдорни жазолаш учун ярим яланғоч ҳолда қолдирибди. Эрталабгача қиш совуғида ўзи ўлади, деб ўйлаган экан. Жаллод эрталаб келиб кўрса-ки, айбдор терга ботган, “уфф, исиб кетдим” деб турганмиш. Маълум бўлишича, дала ўртасида харсангтош бор экан. Айбдор тонгга қадар шу тошни ҳали у томон, ҳали бу томон суриш билан банд бўлиб, совуқни сезмабди ҳам. Бу атрофда сурадиган тош ҳам йўқ эди. Сержант бино эшигини очиб, аскар йигитни ичкари бошлади-да, дам ўтмай қайтиб чиқиб, “эрталабгача турасан”, деб ҳукмини такрорлагач, тез-тез юриб изига қайтди. Уч-тўрт дақиқадан сўнг димоғимга тутун ҳиди урилди. Бино томидан чиқиб турган мўрига аҳамият бермаган эканман, қарасам, тутун чиқяпти. “Стратегик аҳамиятга эга иншоотнинг ичида нима бор экан”, деб қизиқиб, эшикни аста очдим, қарасам, картошка сақланувчи омбор экан. “Стратегик аҳамиятга эга” дейилиши бежиз эмас, бу омборда ҳам, сал наридаги симтўр билан ўралганларида ҳам озиқ-овқат сақланишини кейинроқ билдим. Неча минг аскар неча ойлар давомида шу картошкалар билан боқиларди. Картошкаларга совуқ ўтмаслиги учун катта чўян печда ўт ёқиларкан, сержант бошлаб келган аскар йигит гўлах экан. Аста кириб, уни гапга солсам, ўзимизнинг Чирчиқдан келган йигит экан. Бу картошкаларни ташқаридан туриб қўриқладим нима-ю, ичкаридан пойладим нима, барибир эмасми, деб печ яқинига ўрнашиб ўтириб олдим. Сержант мени жазоламоқчи эди, ўзи билмаган ҳолда менга яхшилик қилди. Ваъдаси бўйича эрталаб саккизда келиб олиб кетди. Унинг келишини пойлаб ташқарига чиқиб турдим. Яқинлашган чоғи қоида бўйича: “Тўхта, отаман!” деб қаршиладим. Нонуштадан кейин эса иссиқ қоровулхонада маза қилиб ухладим.

Иккинчи қоровуллик-соқчилигим ҳам шу тарзда қийинчиликсиз ўтди. Бу сафар қоровулбошиликка тайинлаган Ғарбий Украинаннг Ужгород шаҳридан келган Танчинец деган сержант салафидан фарқли ўлароқ, менга “стратегик объект”ни ишониб топширмади. 1-пост, кичинагина дўкончани қўриқлаш мен учун омаднинг навбатдаги кулиб боқиши эди. Чунки ошхона билан тиббий бўлим оралиғидаги дўконча серқатнов йўл бўйида эди. Баданга совуқ ўтгунича вазифамни бажариб турдим, сўнг тиббий бўлимга кирдим-да, дераза ёнига жойлашдим. Дўконча ва унинг атрофи бу ердан кафтдек кўриниб турарди…

Ғоявий-сиёсий ишларга жалб қилинганимдан сўнг қоровуллик фаолиятим ҳам якун топди.

Қасамёд қабул қилганимиздан сўнг ўқишлар бошланди. Дастлаб электр техникасига доир назарияни эгаллашимиз лозим экан. Мактабда шундай фандан билим олган эдим, ҳарбийдаги дарсларда қийинчилик сезмадим. Мактабда етарли билим олмаган, бунинг устига рус тилидан нўноқ болаларга қийин бўлди. Взводимизда яна бир олий маълумотли йигит – Зокир Каримов бор эди. У Педагогика институтининг физика факультетини битирган экан. Зокиржон электротехникадан дарс бераётган кишига қараб кулимсираб ўтирарди. Муаллим истеъфога чиққан ракетачи офицерлардан экан, ўтаётган дарсини баъзан ўзи ҳам тушунмасди. Агар командирларнинг фаросати ишласа эди, дарсни чала билимли одамдан олиб, олий маълумотли физикдан фойдаланишган бўлишарди.

Энди шу ўринда равон юриб келаётган йўлимиздан сал четга чиқишга, аниқроғи олдинги йилларга “сакрашга” мажбурман.

Саксонинчи йилларнинг охирлари, ўлдирилган аскар йигитларнинг мурдаси олиб келинганда халқ орасида бесаранжомлик кучайди. Чунки бу йигитлар урушда ҳалок бўлишмаган, балки бетартиб, интизомсиз ҳарбий қисмдаги бевошликлар натижасида зўравон аскарлар томонидан уриб, қийнаб ўлдирилган эди. Бу фожиаларнинг кўпи “стройбат” деб аталувчи ҳарбий қурувчилар қисмида содир бўларди. Ўша йилларга келиб, ўзбек йигитларини, асосан, “стройбат”га олишарди. Ракета қисмлари, десант, танк… қисмларида уч-тўртта ўзбекни учратиш мумкин эди (Менга ўхшаб десантга тушишдан қўрқадиганлар оз, бу қисмларда хизмат қилишни хоҳловчилар эса кўп эди). Минг-минглаб йигитлар эшелон-эшелон қилиб қурилиш қисмларига жўнатиларди. “Стройбат” ҳарбий қисм ҳисобланса-да, бу жойларда ҳарбий интизомга мутлақо амал қилинмас эди. “Дедовшина” деб аталувчи зулм авжга чиққанди. Ярим йил, бир йил аввалроқ хизматга келган аскар йигитлар кейин келган ёшларни аёвсиз эзардилар.

Тўқсонинчи йилга келиб кир-чир, оч-юпун аскар болалар хизматдан қочиб кела бошладилар. Шунда зиёлиларнинг ҳарбийлар билан баҳси бошланди. “Нима учун ўзбекларни асосан қурилиш қисмларига оласизлар?” – деган савол қўйилганда улар: “Чунки ўзбекларнинг илми паст, русчани ҳам билмайдилар ва янги ҳарбий техникани ўзлаштира олмайдилар”, – деб жавоб беришди. Қаранг, катта бир халқ болаларини ҳақорат қилаётганларига фаросатлари етмади-я?! Уларнинг бу даъволари мутлақо асоссиз эди. Айтганимдай, бир взводда икки олий маълумотли аскар хизмат қилиши уларни қизиқтирмайди. 1970 йил июнь ойида аввал Липецкдан, кейин Ўзбекистондан, сўнг Қофқаздан аскарликка йигитлар олиб келинди. Украин сержанти бир грузин йигитни қаттиқ урган экан, госпиталга тушибди. Кечқурунги кино томошасидан кейин қарашсаки, қисмда биронта қофқазлик йўқ. Олий маълумотли грузин йигитлар томоша пайтида барча миллатдошларини командирларга сездирмай тўплаб, сафга тизиб госпиталга олиб кетишибди. Госпитални ўраб олиб, айбдорни жазолашни талаб қилишибди. Бу ҳарбий қисмгина эмас, ҳарбий шаҳарча учун фавқулодда ҳодиса эди. Талаб бажарилди, золим сержант бошқа қисмга ўтқазилди (кошки бунақа сержант битта бўлса?!). Аскар йигитларни тўплаганлар ҳам жазосиз қолмадилар: олий маълумотли аскарларнинг ўқув масканида хизмат қилишлари хатарли деб топилиб, улар қурилиш қисмларига “бадарға” этилдилар. Жўнатишдан олдин барчаларини бир взводга тўплашди. Шунда мен қисмда олтмишдан ортиқ олий маълумотли йигитлар борлигини билдим. Шуларнинг ярмидан кўпи Ўзбекистондан эди. Липецкдан олиб келинган йигитларнинг энг саводлиси – ўрта маълумотга эга эди, улар орасида кўпи тўлиқсиз ўрта, ҳатто тўрт синф маълумотлилари ҳам бор эди.

1990 йилда биз билан баҳслашган ҳарбийларнинг ҳақоратли фикрлари янгилик эмасди, бундай аҳмоқона гапларни 1970 йилда ҳам эшитганман. Украинлар ва руслар ўзбек йигитларини менсишмасди. Ҳатто очиқдан-очиқ “чурбан” (тўнка) деб сўкадиганлари ҳам учрарди. Бир куни донецклик сержант Николай Козлов ўзбекларни саводсизликда айблади. Мен рус ва ўзбек йигитларини синаб кўришни таклиф этдим. Синов саволини Козлов танлади, у ғолиб чиқишига мутлақо ишонарди. Икковимиз ошхона яқинида туриб олдик-да, овқатланиб чиқаётган йигитларни саволга тутдик. Мен руслардан бирини чақирдим, Козлов ўзбеклардан бирини танлади.

– Сергей Есенинни биласанми? – деб сўрадим.

– Қайси ротадан? – деб саволга савол билан жавоб берди липецклик солдат.

Бу жавобга изоҳ шарт эмас эди. Ўзбек йигит эса “Эшитганман, рус шоири” деди. “Йиқилган курашга тўймас”, деганларидай, Козлов синовни давом эттиришни истади. Ҳар биримиз ўнтадан йигитни сўроққа тутдик. Икки рус йигити Есениннинг шоир эканини айтди. Аммо бир сатр ҳам шеърини айтиб беролмади. Ўзбек йигитларидан учтаси Есениннинг кимлигини билмади. Биттаси “Мен “Форс дафтари”ни ўқиганман, деб “О менинг маликам (шаҳинам)” деб бошланувчи шеърини ўзбек тилида ёддан ўқиди.

Яқинда Россия ҳукуматининг қарорига кўра, Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистондан келиб ишловчилар руст тили ва тарихидан имтиҳон топширдилар. Имтиҳон топширолмаганлар мамлакатдан чиқариб юборилган. Бу қарордан русларнинг ўзи ҳам норози бўлиб, телемухбир бир тадқиқот ўтказди. Имтиҳон варақасида тарихдан берилган саволларни кўчадаги рус йигит-қизларга берди. Рус подшоҳлари ҳаётига доир саволларга рус ёшлари жавоб беролмагач, мухбир: “Ўзимизнинг ёшлар билмайдиган саволларга келгинди ишчилар қандай жавоб беришсин? Қурилишда ғишт терувчи ёки сувоқчи князь Владимирнинг тақдирини билиши шартми? У боши билан эмас, қўли билан ишлайди-ку?” – деб хулоса ясади. Бу кўрсатув менга ҳарбийдаги ўша кичик тадқиқотимизни эслатди.