Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 20

Менга дуо кетган бўлса керак, кимдир бирон ишни қила олмаса, мени жалб қилишади. Китобхонлар билан учрашувга бирон шоир ваъда бериб келолмаса, менга қўнғироқ қилишади. “Мен шоирларнинг дублёриман-да”, деб ҳазиллашаман. Учрашув ташкилотчисига раҳмим келганидан “дублёрлик” вазифасини бажариб бераман. Чилдирмакашлигим ҳам шундай. Тўйда устозни кўриб уялганимдан кейин 4–5 йил қўлимга доира олмадим. 1972 йилнинг 9 май куни дўстим Абдужалил Зокиров уйланди. Пешинга яқин жала қуйиб, кетидан дўл уриб, шаҳар кўчалари бамисли дарёга айланди. Хайриятки, бу ҳол кўп давом этмади. Шу тарзда ярим соат-бир соат ёғиб берсами, шаҳарни сув босиши тайин эди. Тунд осмон ўн-ўн беш дақиқа заминни савалагач, шамолнинг раҳми келиб, булутларни тоғ томон суриб кетди.

Абдужалилнинг Себзордаги эски уйига пешиндан кейин бордик. Тор ҳовлининг аталаси чиқиб кетган. Кимдир қипиқ сепяпти. Тўй бошланишига ҳали вақт бор. Лекин ошнам кўчада бўғилиб, сигарет тутатяпти. Аҳвол сўрадим.

– Кўрмайсанми буларни! – деб чала чекилган сигарет қолдиғини оёғи остига ташлаб эзғилади.

– Кимларни кўрай, нима бўлди?

– Куёвжўрамнинг кайфи ошиб, думалаб қолди…

Мен ҳали уйланмаганман, жўрабошилик мартабасига номзодим ўтмайди. Яхшики, қўшним Асқар билан бирга келиб эдим.

– Жиғибийрон бўлаверма, ана сенга зўр куёвжўра олиб келганман, ичмайди ҳам, думалаб қолмайди ҳам.

Асқарнинг жуссаси кичикроқ эди, Абдужалил менинг бу гапимни ҳазил, деб тушуниб, қўл силтади-да, ишонқирамай сўради:

– Уйланганми?

– Уйлангандаки… битта ўғли ҳам бор. Бу масаланг ҳал, яна нима дейсан?

– Менга қара, сен Азимжон аканинг ёнида чилдирма чалармидинг?

– Чалардим. Нима эди?

– Ашулачи келди-ю, доирачиси йўқ экан, каллам қотиб қолди.

– Бўпти, чилдирмачи топилди, деявер, доира топиладими?

Кўп ўтмай доира келтиришди. Доира санъатнинг қадрига етмайдиган одамнинг қўлига тушиб, неча йилдир ертўлада захлаб ётган экан. Қани энди қиздириш мумкин бўлса! Офтобга ҳам қўйдим, қарасам, терига илиқлик ўтяпти-ку, лекин гардиши ҳали ҳам нам. Ўчоқда ёниб турган оловга тутиб ўтирдим. У пайтларда куёвнавкар йиғилгунча карнайчи, сурнайчи, ноғорачи кўчада хизматда бўларди. Хонанда эса ҳовлида нав-бати билан ашула айтиб ўтирарди. Кейин хонанда билан доирачи машинага ўтириб, келиннинг уйига борарди. У ерда ҳам уч-тўрт жуфт ашула айтгунча куёвнавкарлари билан етиб келарди. Шунда хонанда уларни “Тўйлар муборак!” қўшиғи билан қаршилаб, қўшиқни-қўшиққа уларди. Кейин куёвникига қайтиб, никоҳ зиёфатида хизматни тўй тугагунча давом эттирарди.

Доирани чала-чулпа қиздириб, келиннинг уйига жўнадик. “Келинглар, келинглар”, деган лутф билан кутиб олишди. Одатда ҳамиша шунақа бўлади: санъаткорни ҳурмат билан кутиб олиб, сўка-сўка кузатишади. Хонанда акамиз сўридан жой олди, мен ўчоқбошига шошилдим. Дам ўтмай, “Эшитайлик!” деган таклиф тушди. “Ҳозир, ҳозир”, деди хонанда торини созлаган бўлиб. Каминанаинг зах босган доираси эса ҳали-бери қизийдиган эмас. Яна икки марта “Эшитайлик!” деган овозлар янгради. Хонанда ҳам ўзига яраша ўжар экан, доира жўрлигисиз айтишни истамай, ўтираверди. Шунда сержаҳл одам келиб, елкамга туртди:

– Вей, бола, бу ерда қўнқайиб ўтирмай, жойингга бор. Пулни қуртдай санаб олишни биласан-а, ҳе, сендан ўргилдим…

Аслида “ўргилдим”, демади, чапаничасига бошқа гап айтди. Ҳақорати учун бошига доира билан ургим келди, лекин унинг важоҳатини кўриб, қўрқдим.

Сўрига бориб, пўкиллаган доирани чертиб ўтиравердим. Куёв кириб келаётганда доирани қарсиллатиб чалиш керак эди, бўлмади. Тўғри, бунга ҳеч ким эътибор бермади, лекин ўзим уялдим.

Куёвникига қайтгач, доирани эгасига топширдим.

– Қалай экан? – деб сўради у.

– Зўр, – дедим, – яна тўрт-беш йил зах ертўлада сақласангиз жуда-а тобига келиб қолади. Қаҳрамон Дадаевга совға қилсангиз, бир қоп раҳмат эшитасиз.

У одам кесатиғимни англамай, чин гап деб билиб, доирани яна зах ертўлага олиб тушгандир.

Меҳмонлар қаторидан жой олдим. Келин келишидан аввал Ёдгор Саъдиев билан Жамшид Зокиров кўринишди. Уларга хос хона ясатилган экан, ҳовлига “қўнмай” ўтиб кетишди. Келин келгач, тўй бошланди. Бошқа ашулачилар таклиф этилган экан, хизматда бўлишди. Улардан кейин “ашулачимга” навбат теккан эди, мени қидириб қолди. Топди ҳам. “Анавиларнинг доирачисини ижарага ола туринг, қўлим қайилиб кетиб, қимирлата олмаяпман”, деган ёлғон билан қутулдим. Аслида сўкиш эшитган пайтимда “қўлимга энди доира олмайман”, деб қасам ичган эдим. Тўғри-да, ҳар бир ишни устаси бажариши керак. Бу чала санъаткорлик обрў олиб бермаса, чўнтагимни тўлдирмаса… масхара бўлганим қолади…

Тўй қизиди. Охирлаган пайтда ҳовлида ўйинга тушувчилар кўпайиб кетди. Қарасам, мен тайинлаган куёвжўра ҳам қизларнинг орасида ўрмалаб юрибди. Тўрда куёвболанинг ўзи шўппайиб ўтирибди. “Ичмайди”, деб мақтаганим ширакайф бўлиб олишга улгурибди. Ўрнимдан туриб, уни билагидан ушладим-да, жойига қайтардим.

Соат тунги ўн иккидан ошганда куёв-келинни уйга кузатиб, кўчага чиқдик. Шаҳар транспорти тўхтаган, йўловчи машина ҳам кўринмасди. Уйга пиёда қайтишдан ўзга чора йўқ эди. Кечаси пиёда юриш менга янгилик эмас, лекин оёқлари чалишаётган куёвжўрани олиб юриш машаққат эди. Қўлтиғига кирай десам, бўйи паст, икки букилиб қийналдим. Опичиб олиш менга қулай туюлди. Куёвжўра анча йўлга қадар хиргойи қилиб кетди. Кейин елкамдан тушириб, уч-тўрт силкиган эдим, сал ўзига келиб, юра бошлади.

Азиз дўстимнинг тўйидаги беминнат икки хизматни шу тарзда адо этган эдим. Дарвоқе, Асқаржон бу аҳволда уйга киришдан қўрқиб, бизникида ётиб қолди. Барвақт туриб чиқиб кетган экан. Нонуштадан кейин ишга отландим, қарасам, пойабзалим йўқ.

– Ғирт мастга ўхшовдиларинг, туфлинг йўлда тушиб қолса ҳам билмабсан-да, – дедилар аяжоним аччиқланиб.

– Мен маст эмасдим, Асқарни кўтариб келдим, – деб ўзимни оқладим.

Бу гапни эшитгач, аяжоним қўшниникига чиқиб, пойабзалимни олиб қайтдилар. Асқаржон менинг елкамда ҳузурланиб, хиргойи қилиб келаётганида туфлиси тушиб қолганини билмаган экан. Унинг битта пайпоқда юриб келганини менам билмабман…

* * *

Сафар Барноевнинг тўйига келмаган бевафо “хонанда”нинг номардлигига, кескинроқ айтсам, дўстга хиёнатига яна бир марта гувоҳ бўлиб эдим. 1972 йилнинг сентябрь ойида Рауф Парфи ўғилларига хатна тўйи қилдилар. Кўпчилик бўлиб Янгийўлнинг Хонабодига бордик. Бизга Толиб Йўлдош “раҳбар” эдилар. Тўй бошланди. Табриклар айтиляпти, шеърлар ўқиляпти. Лекин тўйни билдириб турувчи куй-қўшиқ эшитилмайди. Бизга-ку, шеърхонлик ҳам бўлаверади. Лекин қишлоқ аҳлига бунинг кераги йўқ. Бир маҳал қайдандир эски рубоб келтирилди, тешик чилдирма ҳам топилди. Рубобни Фозил ака созлаган бўлдилар. Фозил ака Рауф ака ва ўша “хонанда” билан бирга ўқишган. Фозил ака туғма ногирон бўлишларига қарамай олий маълумот олиб, энди илм билан шуғулланардилар. Бу кишига Худо ширали овоз берган эди. Эшитишимча, “хонанда”ни машҳур қилган қўшиққа Фозил ака куй басталаб, дастлаб ўзлари ижро этган эканлар.

Тўйни олиб бораётган Сафар Барноев бир маҳал менга кулимсираб яқинлашиб:

– Тоҳир, чилдирмакашлик яна ўзингга қолди, – дедилар.

Рубобни чалса бўлади, Фозил акамизнинг овозлари бинойи, лекин тешик чилдирмани қиздириш осон эмас. Қизиб, тарақлагандай бўлади-ю, битта ашула яримламасдан, пўкиллай бошлайди. Бир жуфт ашуладан кейин чилдирмани кўтариб ошхона томон шошаман. Чилдирмани ўтга тутиб турганимда, хизмат қилиб юрганлардан бири, иккинчисига: “Рауфни шаҳардаги катта шоир дейишарди, битта ашулачига кучи етмас экан-ку?” –деб қолди. Бу гапдан вужудим зириллаб кетди. Тўйда узоқ ўтирмай, чиқиб кетганлар ҳам шу фикрда бўлсалар керак, деб ўйладим. Бу содда кишиларга “шоирнинг улуғлигини тўйига ашулачи келиши ё келмаслиги белгиламайди”, дейишнинг фойдаси йўқ, уларда шоир қалбини, дунёсини тушуниш, уни улуғлаш туйғуси йўқ эди.

Тун соат ўн иккиларга яқинлашганда ашулачи, доирачи, раққосадан иборат “отарчилар гуруҳи” келди. Улар санъаткорлар учун тайёрланган, лекин бўш турган сўрига омонат ўтириб, дуо ўқиган бўлдилар-у, давра ўртасига чиқиб, ашулаларини бошлаб юбордилар. Қишлоқ аҳлидан ҳеч ким қолмаган, шаҳарлик меҳмонлар учун бу томошанинг кераги йўқ эди. Қарасам, Зоҳир Аълам раққосага пул қистиряптилар. Ошхонадаги гапдан бери кўнглим ғашлиги тарқалмаган эди. Ўрнимдан туриб, Зоҳир акага яқинлашдим:

– Нега буларга пул қистиряпсиз? – дедим.

– Рауфнинг ҳурмати, доирачи синфдоши экан.

Бу гап кўнгил ғашлигини янада оширди. Доирачига яқинлашиб, чилдирмасини ушлаб олдим. Важоҳатимни кўрган ашулачи жимиб қолди.

– Сиз Рауф ака билан бир синфда ўқиганмисиз? – дедим.

– Битта партада ўтирганман, – деди у.

– Қишлоғингиздан битта зўр шоир чиқибди, бир марта тўй қилибди-ю, сиз битта тўйнинг пулидан воз кечолмадингизми?

– Иложи бўлмади, уятли одам эди, – деб ўзини оқламоқчи бўлди.

– Дўстга хиёнат қилиш уятли эмасми? Қани, жонларингни суғуриб олмасимдан жийда-халталарингни кўтариб жўнаб қолларинг-чи!

Бу пайт Рауф ака бизга яқинлашдилар.

– Рауф, бу ёғи қандоқ бўлди? – деди доирачи.

– Келганларинг учун раҳмат, энди бора қолинг, бу йигит яқинда армиядан келган, отиб ташлашдан ҳам тоймайди, – дедилар кулимсираб.

Аниқ эсимда, Рауф аканинг юзларида жилмайиш, кўзларида эса ғашлик нури бор эди.

Орадан кўп ўтмай, Рауф ака оилалари билан ажрашдилар. Қайсидир сафардан келсам, Дилоромга уйланибдилар. Кўчада учрашиб қолганимизда:

– Мана, янги хархаша, – деб таништирдилар-да, узрли оҳангда қўшиб қўйдилар: – Сизни атай тўйга айтмадим.

– Нега?

– Ашулачиларимни ҳайдаб юборишингиздан қўрқдим.

Бу ҳазилларидан иккаламиз яйраб кулдик.

“Халқим” дейди биров,

яна бири деярмиш “ҳалқум”,

тили чучуклар озми дунёда?

Рауф аканинг тўйларини кўпам эсламайман. У киши билан бўлган суҳбатларимиз мен учун қадрлироқ. Ҳар бир суҳбатда бир ҳаёт фалсафасини ўрганар эдим, десам муболаға бўлмайди. Баъзилар Рауф акани майхўр эди, деб таърифлайди. Бу нотўғри. Рауф ака бўкиб ичмасдилар. Европаликларга ўхшаб қултум-қултум ичардилар. Шоирга май бир баҳона, аслида дилкаш суҳбат муҳимроқ эди. Мен Рауф Парфининг дастлабки китобидаги шеърлардан “Талваса” романида фойдаландим. Ҳатто ўзларининг образларини ҳам киритдим, романни ўқимаганлар учун бу баённи такрорлашга ижозат беринг:

Кишининг ғамсиз яшамоғига ҳамиша хотирот халал беради.

Ҳозир Бўрон – Келдиёрни ҳам тотли, ҳам заҳарли хотирот бағрига чорларди. Хотирот гўё унинг ўрмонзори, неки кечмиши бор – шу ўрмонзорида эди. Зангор япроқлар тинмай шивирлаб тинчлик бермасди. Улуғ артист бўлиш умидида катта шаҳарга келиб, имтиҳонга тайёрланиб юрган кезлари хиёбондаги ёзлик қаҳвахонада бир шоир билан тасодифан танишиб қолган эди. Ўшанда қаҳвахонадаги барча ўринлар банд, фақат энг четдаги стол атрофида битта стул бўш эди. Стол устига икки шиша пиво қўйилган, яна бир стулни банд қилган киши баъзи-баъзида пиводан ҳўплаб қўйиб, китоб ўқиб ўтирарди. Келдиёр аввалига “бу кишининг шериги бордир”, деб ўйлаб унга яқинлашишдан тортинди. Мўйлаби ўзига ярашган, кўзлари кулиб боқувчи у одам китобдан бош кўтариб қараганда ийманиб турган йигитчани кўриб, бўш стулга таклиф қилди. Келдиёр бундан мамнун бўлиб, китобларини стол четига қўйди-да, олиб келган егуликларини ўртага қўйиб, нотаниш одамни ҳам таклиф этди.

– Ўқишга кирмоқчимисиз, устоз? – деди у одам таклиф учун миннатдорчилик билдиргач.

Унинг “устоз” деб мурожаат қилиши Келдиёрга ғалати туюлди. Буни сезган нотаниш одам:

– Ўқийдиган одам келажакда устоз бўлади. Сизга шу мартабани тилайман, – деб Келдиёрнинг китобларидан бирини қўлига олди. – Умаржон Исмоиловнинг китоблари чиқибдими? Ў, зўр, зўр! Урушдан олдин бу одамнинг “Рустам” деган асаридан машҳурроқ томоша бўлмаган, дейишади. Менам озгина билардим… – у кўзларини қисиб эслашга ҳаракат қилди. Сўнг ҳазин овозда ўқий бошлади:

– Мен ҳам шу монологни тайёрлаяпман, – деди Келдиёр унинг ўқишидан завқланиб. – Сиздан ўргансам бўлар экан.

– Буни ўрганиш учун икки қултумгина ичиб олиш керак, – шундай деб бир шиша пивони Келдиёр томон сурди.

Акмалнинг зўри билан Келдиёр бир марта пиво ичган, кўнгли айниб, “шу нарсани ичмайман”, деб ўзига сўз бериб қўйган эди. Аҳдини бузмаслик учун нотаниш кишига раҳмат айтиб, шишани жойига суриб қўйди.

– Бу яхши одат, – деди у киши кулимсираб. – Сиз қандай ролларни ўйнаб шуҳрат қозонасиз, билмайман-у, аммо санъат тарихига пиво ичмаган ягона артист сифатида кириб қоласиз.

Келдиёр унинг қўлидаги китобга кўз қирини ташлаб:

– Сиз шоирмисиз? – деб сўради.

– Шеърий китоб ўқиётганимга айтяпсизми? Шеърий китобни ўқиган шоир бўлади, деб ўйлайсизми?

– Шеърни яхши ўқир экансиз.

– Балки артистдирман?

– Йўқ, артист бўлмасангиз керак.

– Нега?

– Кўринишингиз… Абдулла Қодирийнинг суратдаги ёшликларига ўхшайди. Кўринишингиз жуда кинобоп. Артист бўлганингизда кино ёки театрда рол ўйнаган бўлардингиз. Мен кўп ёш артистларни биламан.

– Мен шоирликни ҳавас қиламан. Мендан артист чиқмаслиги аниқ. Машҳур шоир ҳам бўлолмасам керак.

– Нега? – деб ажабланди Келдиёр.

– Мен ёлғонни ёмон кўраман. Рост шеър эса… – у шундай деб нима учундир ҳазин жилмайди, – кимларгадир ёқмайди.

У шишани кўтариб икки қултум пиводан ичди. Атрофни ўраб турган дарахтларга тикилиб жим қолди, сўнг худди ўзига-ўзи гапираётгандай шеър ўқий бошлади:

Шеърни ўқиб бўлгач, ҳасрат тўла юраги тафтини босиш учунми яна икки қултум ичиб, сўнг гугурт тепасидаги яримта сигаретни олиб тутатди. Келдиёр таомдан қўлини тортиб, шеърнинг давомини кутди. Лекин у шеър ўқимай, йигитга кулимсираб қаради. Бу кулимсираш фақат зоҳирда, ботинни эса дард чўғлари куйдираётганини сезиш қийин эмасди.

– Бугун дили пок бир инсон билан учрашиб, гаплашишни жуда-жуда хоҳлаган эдим. Худо менга сизни етказди шекилли, устоз? Ҳали танишмай туриб сизни “дили пок инсон” деганимга ажабланяпсизми? Одамнинг дили поклигини билиш учун узоқ вақт таниш бўлиб юриш шарт эмас. Қишлоқдан келганингиз билиниб турибди. Ҳаётни асосан китоблар орқали биласиз. Турмушнинг балчиқларига ҳали тушиб чиққанингиз йўқ. Сезаётгандирсиз, бугун кайфиятим йўқ. Дилим хира. Кеча бир шоирни ўлдирдилар. Кимлигини, қаерда яшаганини сўраманг. Ҳақиқий шоирнинг макони бўлмайди. “Айтсам ҳам ўлдирадилар, айтмасам ҳам ўлдирадилар, айтиб ўлганим яхшироқ”, деб яшаган шоирнинг қисмати нима бўлиши мумкин?..

Унинг бармоқлари орасидаги сигарет куйиб адо бўлди. Бармоқлари орасидаги қолдиқни четга улоқтирмай авайлабгина гугурт устига қўйди. Келдиёр унинг чеккиси келаётганини сезиб ўрнидан турди.

– Қаёққа? – деб ажабланди у.

– Сигарет олиб келай…

– Чекасизми? – шундай деб стул суянчиғига осиғлиқ сумкачасидан сигарет қутисини чиқариб, унга узатди.

Келдиёр чекмас эди. Нима қилишни билмай хижолат бўлди.

– Майли, кейинроқ чекарман, – деди айбдор одамнинг оҳангида.

У қутидан битта сигарет олиб, гугурт устига қўйди-да, “қоғозга тушмаган марсияни эшитасизми?” – деб сўради. Келдиёр унинг суҳбатига маҳлиё бўлиб қолган эди. Гапларини жон қулоғи билан эшитишини билдириб, бош ирғади. У яна кўзларини дарахт баргларига тикиб ҳазин овозда гапира бошлади. Ҳа, Келдиёрнинг назарида у шеър ўқимас, айнан гапирар эди. Сўзлар оловли ўқлар сингари атрофга сачрар эди:

– Ахир ўлдирмишдир қора машъал тутган машъум шайтанат… Қўрқоқлар ўлдирдилар… Сотқинлар ўлдирдилар… Шоирни, Инсонни… Гарчи мумкин эмасдир асло, уфқнинг бўйнига сиртмоқ – дор ташлаб ўлдирмоқ инсонни… Сўнди озодликнинг сўнгсиз осмони… Чатнади юлдузлар, сўндилар қақшаб. О, букун қайғунинг қора сувратини кўрдим. Нафратнинг қошида турдим юзма-юз… Нафасини ичига ютиб юборган ҳаво – дим… Нафасини ичига ютиб юборган… шоирсиз! Букун танҳо ҳасрат… Шоир ва Дунё… Сўз йўқ Сўзга… Осмон тошиб кирар кўзга, сиғмас кўзга… Бу буюк ҳасратнинг мазмуни ўзга… Наҳот, Борлиқ – соқов?! Наҳот, Борлиқ – кўр?! Дилдираб, лопиллаб турган булутларнинг тобутида ётар жонсиз тафаккур… У қандай севарди… У қандай севарди Ҳақни, ҳаётни… Қўлларига қайтадан қора машъал олган машъум шайтанат – зулматлик-лар оппоқ тонгни чил-чил синдирдилар… қонли санжоқ илдилар… Етар, бас, марсия… Эй сиз, ғафлат супрасида биқсиб тўйганлар… Эй, сиз, қурбонликка қуёшни сўйганлар… Уни ўликлар ўлдирдилар… Ўлдирдилар шоирни, инсонни! Ҳайқир, ҳайқир, ҳайқир осмон – бахтли шоирнинг сўнгсиз осмони…

У жим қолди. Атрофида ҳеч ким йўқдек қотиб ўтирди. Шеърга кўчмаган марсияси унинг ўзини мутаассир қилиб қўйган эди. Бир эшитган сатрини ёдлаб олиш қобилиятига эга Келдиёр марсияни ёдлаб олишга улгурган эди. Марсия кимга бағишланганини билмаса ҳам у ҳам таъсирланганди. Узоқ йиллар давомида ҳам бу сатрларни унутмади. Бу шаҳарга қайтиб келганда шоирни суриштириб, вафот этганини билгач, армон билан ўксинди. Шеъриятдан узоқлашиб шайтанат оламига кириб кетганида ҳам Уни унутмаганди, жуда-жуда кўргиси келарди. Бу дунёни ташлаб кетганини эшитгандаёқ ўша марсияни эслади. “Ўша марсияни ўзига ёзмаганмиди?” деган хаёлга келди.

“Ахир ўлдирмишдир қора машъал тутган машъум шайтанат… Шоирни, Инсонни…”

“Ҳа, ўлимидан олдин ўзига атаб ёзган”, деган фикр қатъийлашиб йиллар бўйи йўқламагани учун афсусланди.

Ўшанда, ҳали қоғозга тушмаган сатрлар тилга кўчганда марсиянинг хотимаси шундай бўлишини Худодан бошқа ким ҳам биларди?

Ўшанда…

Шоир марсия сеҳридан қутилгач, Келдиёрга қаради:

– Қалай, чидаса бўладими? – деб маҳзун кулимсиради.

– Зўр! – деди Келдиёр. – Фақат нима учун “бахтли шоирнинг сўнгсиз осмони” дедингиз, шунга тушунолмай қолдим.

– Фақат бахтли шоиргина ҳақ гапни айтиб ўлади, – шундай деб сигаретни иккига бўлди-да, тутатди.

– Имтиҳонда шу марсиянгизни ҳам ўқиб бераман.

– Йўқ, ўқиманг. Бунақа шеърлар тўйганларга ёқмайди.

– Барибир ўқийман. Одам ўзига ёққан нарсани ўқиши керак.

– Мен бу марсияни сизга ёзиб бермайман.

– Ёзиб беришингиз шарт эмас.

Келдиёр шундай деб марсияни ифодали қилиб ўқиб берди. Ҳайратга тушган шоир ўрнидан туриб уни қучоқлаб олди. Кейин жойига ўтириб “сиздан қўрққулик экан, ҳузурингизда бир оғиз гап, бир сатр шеър айтиш ҳам хавотирли”, деб, гугурт ёнидаги дафтарчанинг бир саҳифасига нималарнидир ёзиб, варақни узиб олди-да, унга узатди:

– Бу менинг ташриф қоғозим, сизга эсдалик, эслаб юрасиз.

Келдиёр сатрларга кўз ташлади:

Бу эсдалик сатрлар Бўрон қамоққа олинганда ҳам ён чўнтагида эди. Тинтув пайтида олиниб, ўзбекчани билмайдиган милиция ходимлари уни ашёвий далил сифатида “Иш”га тиркаб қўйишган эди. Эҳтимол кейинчалик таржима қилдириб ўқиб кўришгач, ғижимлаб ахлат қутисига ташлаб юборишгандир. Ҳарҳолда ўғри йигитнинг чўнтагида шеър ёзилган қоғознинг чиқиши уларни ажаблантиргандир.

Ўша куни Келдиёр туриб кетишга шошилмади. Неча соат ўтиришганини аниқ билмади. Шоир иккинчи шишадаги пивони ҳам майдалаб ичиб тугатгач, ўрнидан туриб хайрлашди.

– Бугун “ўйишма”да йиғин бор. Ақлли одамлар менга ўхшаган аҳмоқ шоирларнинг пўстагини бир-бир қоқади. Бу ҳузурли лаҳзаларга кечикиш мумкинмас. Зўр артист бўлганингизда бу учрашувни менга эслатасиз. Сиз учун махсус шеърий фожиа ёзиб бераман.

– Ака, исмингизни айтмадингиз. Ҳали оғайниларга бориб мақтанаман.

– Исмимми? – Келдиёрга кулиб қараб ҳазиллашди: – Навоий эмас, Чўлпон ҳам эмас… жарангсиз исм, шунчаки – Рауф. “Ра-уфф!” десангиз тўғрироқ бўлади. Энди битим тузайлик: мен пиво ичганда шеър ёзмайман, сиз пиво ичганда саҳнага чиқмайсиз. Шеър –менинг жойнамозим, саҳна сизники…

Саҳна жойнамози Келдиёрга насиб этмади. Пиво ичиб ҳам, ичмай ҳам театр саҳнасига чиқмади. Унга шайтанат саҳнаси насиб этиб, ролларини қойиллатиб ижро этиб юраверди.

Бугун шундай томошаларнинг бирини намойиш этган эди.

Ҳозир ўзининг томошасидан ҳузурланиб хотирот ўрмонзорига кириб бормоқда эди…

* * *

Қисман тўғри гапириш ҳақиқат эмас. Бу бўғзига қадар ботқоққа ботиб турган одамга ўхшайди. Чўкиб, ҳалок бўладими ё жонини қутқариб оладими – Худо билади. Адабиётимизда шу тоифа ижодкорлар учраб туради. Не бахтки, Рауф Парфи қисман тўғри гапирадиганлардан эмасдилар. Олтмишинчи йилларнинг ўрталарида ҳақиқатни байроқ қилиб шеъриятга кириб келганлар анчагина эди. Вақт ўтиб, уларнинг сафлари сараланиб қолди. Ўша йиллари Сталин зулми давом этганида уларнинг тақдири осон ҳал қилинарди. Қамаш, отиш даври ўтган эди. Наҳот ҳақиқатпарастларнинг чораси йўқ? Бор экан. Аввалгисида шарафли ўлим топган бўлсалар, бунисида шарафларини қандайдир унвонларга ва мансабларга алмаштирдилар. Буниси шармандалироқ экани бир нав, улар Аллоҳ берган истеъдодни совурдилар, исроф қилдилар, бунинг жавоби қандай бўлар экан, валлоҳи аълам?!

“Абу Маони” – “маънолар отаси” деб улуғланган ҳазрат Мирзо Бедил Аврангзебнинг ўғли Муҳаммад Аъзамшоҳ хизматида юрган пайтларида шаҳзода ундан ўзига атаб мадҳ ёзишни сўрайди, аммо Бедил ҳазратлари бу илтимосни рад этадилар-у, оқибатда саройдан кетмоққа мажбур бўладилар. Чунки ул зот юксак шеъриятни айрим шахслар, арзимас кишилар мадҳи учун оёқости қилишни, софдил сўзини ёлғон билан булғамасликни афзал кўрган эдилар. Не ажабки, асрлар давомида “сарой шоирлари” шеъриятни арзон-гаровга пуллаб яшадилар. Не шодки, улар орасида назмни илоҳий неъмат экани, уни совуриш гуноҳлигини англаган инсоф эгалари ҳам бор эди. Йигирманчи асрда бу ҳол айни равишда давом этди.

Худога шукурки, большевик шайтонларга алданмаган, ҳар қандай шароитда ҳам юрагини пок сақлаб қолган ижодкорлар бор эди. Рауф Парфини тоза юраклилар сардори десам, ҳақиқатни айтган бўламан. Рауф Парфи ижоди совет даврида мақталмаган, ўзи кичик амални ҳам эгалламаган. Истиқлол тонгида унга “Ўзбекистон халқ шоири” унвони берилиши ҳақиқат тантанаси эди.

Ҳақиқатни айтишда ҳар бир ижодкорнинг ўз услуби бўлади. Абдулла Орипов услубини тезоқар сойга, Эркин Воҳидовникини тонгги насимга ўхшатаман. Рауф Парфининг бошқалардан фарқи – унинг ижод пойдеворини чуқур фалсафа ташкил этади. Бу шоир қалбида вулқон қуввати бор. Лекин у шунчаки портламайди. Табиатдаги вулқон ваҳшати, оловидан инсониятга наф йўқ, аксинча, кулфат бор. Халқ ва миллат дардидаги вулқон ақл қуввати билан бирлашгач, гўзал руҳий натижалар беради. Рауф акадаги бу қувватни ҳаммадан илгари пайқаган устозимиз Асқад Мухтор 1965 йилдаёқ ёзган эдилар:

“…Шу шеърларни ўқиб чиқиб, ўзингизга савол беринг: ўзбек шоирларидан кимнинг шеърларини эслатади? Ҳамид Олимжоннингми? Балки Усмон Носирнингдир? Амин Умарий-чи, яқин эмасми?

Йўқ, мен бу саволга аниқ жавоб бера олмайман. Рауф Парфи, менимча, ҳеч кимникига ўхшамаган овоз билан куйлай бошлади. Бундай ҳодиса шеърият учун жуда қиммат. Бундай шоир ижодининг бошиданоқ шеъриятга янги бир ранг, сарин бир нафас қўша бошлайди. Маълумки, ҳар бир миллий шеърият ранг-баранг, ўзига хос талантларга қанчалик бой бўлса, у шу қадар катта эмоционал кучга эга бўлади.

Рауф Парфи ҳар бир шеърида одамнинг мураккаб руҳий дунёсидаги бирон ҳолатни тутиб олиб, суратлайди. Бу қийин ижодий процесс. Лекин Рауфнинг сатрларида бу қийналиш билинмайди, улар гўё осон кўчгандек равон, табиий, самимий. Бу шеърларда декларативлик ҳам, насиҳат ҳам, иллюстрация ҳам, дидактив яланғочлик ҳам йўқ. Улар шоирнинг завқ дунёсидан туғилган. Агар бу дунё тобора кенгайса, тўлқин урса, инсоний эҳтирос ва гражданлик ҳислари билан янада бойиса, Рауф Парфи, шубҳасиз, ҳассос шоир бўлади”.

Раҳматли устозимиз адашмаган эдилар, орадан ҳеч қанча вақт ўтмай, ўзбек шеъриятини Рауф Парфи ижодисиз тасаввур қилиб бўлмай қолди.

Шоир ва шеърият хусусида Рауф аканинг ўзлари лўнда қилиб деганларки:

“Шоир ҳақида, шеърият ҳақида минг йиллардан буён баҳслашадилар, тортишадилар. Шоирнинг шахсияти, шеърнинг моҳияти тўғрисида истаганча сўзлаш мумкин, аммо ҳар бир шеърхон, олим ўзича таҳлил қилади, ўзича ҳукм чиқаради – ўз билими, табиат ва жамият ҳақидаги тушунчалари, англашлари доирасида, коинотни идрок этиш салоҳияти даражасида, албатта.

Барча шеър ёзадиганларни Шоир деб аташ мумкинми? Йўқ. Барча йўлларни тинтиб, эсанкираб келаётган кимса Шахсми? Йўқ. Кунига юзлаб, минглаб ёзилаётган шеърлар – шеърми? Йўқ. Ҳақиқатан ҳам, шеър кўп, Шоир йўқ, дейишимга боис – шоир оз, шоир нодир бир ҳодисаким, уни сўз билан ифодалаш қийин. Уни Сўзсиз англаш мумкин, холос. Инсон доимо шоирга, яъни тўғри сўзга – бу чексиз дунё билан уйғун сўзга муҳтож. Шоирларнинг камлиги, озлиги ҳақиқатнинг озлиги, камчиллигидир”.

“Шоир халқнинг озодликка бўлган интилиш кучини, мустамлакачиликка нисбатан нафрат кучини, диёрига бўлган муҳаббатини ўзида қанчалик жамлай олса, у шунчалик кучли ва забардаст бўлади. Унинг истеъдоди мана шу қувватдан куч олади”.

“Ёруғ дунёга келган инсон бор экан, инсон бўлиб туғилган экан – Инсон ҳақлари, ҳуқуқи бордир. Инсон ҳуқуқи – Шеърият ҳуқуқи. Инсон ва Табиат уйғунлиги абадий, табиат тартиботи ўзгармас, аммо инсон табиати ўзгарувчандир”.

“Мувозанат бузилган жойда жаҳолатнинг қора қуёши ёниб, фикр оламини зулматга чулғайди, қонга булғайди. Муборак уйғунлик йўлида жафо чекканларнинг карвонбошилари шоирлардир, эҳтимол”.

“Шеърият чексизликдир, аммо шеъриятнинг осмонига боқиб, чексизликнинг ҳам чеки бор, деб ўйлайсиз”.

“Шеърият инсоннинг илкин нафасидир, поёнсиз нафаснинг моддийликка айланишидир, балки”.

Ёшлик йилларим саёз шеърларни ўқиб қолганимда “Наҳотки Ғафур Ғулом ёки Шайхзода бу шеърларни ўқимайди, бунақа чала шоирларнинг йўлини тўсмайди? Наҳотки, Чўлпон, Усмон Носирларнинг боғи гуллаб турган табаррук масканга бунақалар лой оёғи билан кириб келаверади?” деб ўйлардим. Кейин-кейин тушунадиган бўлдим. Улуғ шоирлар атрофида икки тур шогирдлар жам бўлар экан. Бирлари устозга руҳан яқин шогирдлар. Улар устоз суҳбатига чанқоқ бўлади, устоз асарларини тинмай ўқиб маҳорати сирларини ўрганади. Ҳар тонг устоз ҳузурига келиб қўл қовуштириб турмайди, аксинча уни ҳуда-беҳуда безовта қилмайди. Ҳар бир сатр қоғозга кўчган онда “Устоз буни қандай баҳолар эканлар?” деган масъулият уларни қийнаб туради. Нозим Ҳикматнинг: “Сен ёнмасанг, мен ёнмасам, биз ёнмасак, қачон чиқар зулматликлар ёруғликларга!..” ҳайқириғи томоқдан эмас, қалбдан отилиб чиқади. Иккинчи тоифа шогирдларнинг мучали “хира пашша” бўлади. “Бахтли замон келди, ўйнанг ёр, ўйнанг”дан нарига ўтмайди. Қобилиятдан Худо қисиб қўйганини англамай, устоз атрофида гирдикапалак бўлаверади. У устоздан маҳорат сирини ўрганмайди, балки шеърларни нашр эттиришда устоздан фойдаланади. Устоз уни ҳатто ҳайдайди, лекин у сурбетларча қўл қовуштириб тураверади. Ғафур Ғуломнинг атрофида шунақалардан анча бор экан. Биттасининг сурбетлиги жонига тегиб, ҳайдабди. Шоирда ижод қобилиятидан кўра тадбиркорлик истеъдоди устун экан. Устозга яқинлашиш йўлини осон топибди. Ғафур Ғулом Бешёғочдаги уйни қураётган дамларида пишиқ ғишт камчиллиги сезилганини аниқлаб, кундузи икки машина ғиштни туширтириб қўйибди, хизматдан қайтган Ғафур Ғуломга пешвоз чиқиб, қўл қовуштирганича “Устоз, яна қанақа хизматлар бор?” деган экан.

Рауф Парфи, Абдулла Орипов каби ижодкорлар ҳали талаба эканликларидаёқ ҳақиқий шоир даражасига етиб бўлган эдилар. Мен баъзан ажабланаман: узоқ қишлоқда туғилиб-ўсган, адабиёт тўгаракларидан, устозлардан узоқда вояга етган бола қандай қилиб бу даражага ета олди экан? Дастлабки ёзган шеърларини адабиёт ўқитувчисига кўрсатиб маслаҳат олишгандир. Дорилфунунда шоирликни ўргатишмайди. Бу саволга битта жавоб бор: Аллоҳ суйган бандаларига шундай иқтидор беради. Аллоҳ суйган бандаларни нечун биз севмайлик?

Бугунги ёшларимиз бу улуғ шоир ижодини яхши билмасликлариэҳтимоли мавжуд. Шу сабабли у кишининг қалбидаги гаплар билан таништиришга эҳтиёж сездим. Бу фикрларнинг аллақанчасини суҳбатларимиз даврида эшитганман, баъзиларини дафтарларида, айримларини китобларида ўқиганман.

“Шарқ юлдузи”да ишлаган пайтимда хонамга Зоҳир Аълам билан бирга кириб келдилар. Нимадандир ғашланганлари сезилиб турарди. “Тоҳиржон, қоғоз беринг”, дедилар-да, илтимослари бажарилгач, катта-катта ҳарфлар билан:

“Зоҳир Аъламга!” деб ёзиб, кейин давом эттирдилар:

Шу жойга келганда Зоҳир ака шоирнинг қўлларидан ушлаб тўхтатдилар:

– Илтимос, “Зоҳир Аъламга” деманг.

Рауф ака қоғоздан бош кўтармай, бир оз сукут қилдилар, сўнг менга қия боқиб, кўзларини қисиб қўйиб кулимсирадилар-да, “Зоҳир Аъламга”ни ўчириб, “Тоҳир Маликка!” деб ёзгач, давом этдилар:

Шуларни ёзиб, имзо чекдилар-да, менга узатдилар. Бу мен учун ёдгорлик бўлиб қолди. Узоқ йиллар сақладим. Яқинда Шукур Қурбон “Рауф Парфи сабоқлари” китобини ёзишга ҳаракат бошлаганида “фойдаланарсиз”, деб унга бердим. 2013 йили шоирнинг “Туркистон руҳи” китобида бу шеърни кўриб, ажабландим. Бир дақиқада туғилган шеър тўлдирилган, янги маъно касб этган экан. Ўша куни қоғозга шеърнинг бошланиш қисми ёзилган эди, мен китобда нашр этилган тўла ҳолича олдим. Шеърни айнан тушуниш керак эмас, шоирнинг хотини ҳам, фарзандлари ҳам, дўстлари ҳам бор, айниқса садоқатли шогирдлари кўп эди. Ватан ҳам мавжуд эди. Аммо “Ватандаги ватангадолар” дейилганидек, “менинг озод ватаним йўқ”, деган дардни шеърга тўккан.

“Шайтанат”даги Холидий ва Анвар зиддияти ёдингиздадир:

“Умрини мақтов эшитишу чиройли қиз-жувонлар билан айш қилишга тиккан идора бошлиғини Холидий эмас, балки киноя билан “халқ отаси” деб аташ расм бўлган эди. Холидий “халқ отаси” деган сўзни эшитганида заррача ранжимасди, балки унвон сифатида қабул қилишга кўникканди. Аниқроғи, бу “унвон” унга хуш ёқар, вақт ўтган сайин чиндан ҳам халқ отаси эканига ишониб борарди. Холидий хорижга кўп сафар қилгувчи эди. Агар туғмас хотинлар делегацияси чет элга борадиган бўлса ҳам бу одам рўйхатнинг бошида турарди. Мабодо рўйхатга кирмай қолса, “ахир мен ҳам туғмаганман-ку”, деб даъво қилишдан тоймас эди. Сафардан қайтгач эса, албатта идора ходимларини тўплаб, бир неча соат давомида хотираларини сўзлаб берарди. Халқ тарихини ўрганиши лозим бўлган илмгоҳ асосан Холидийнинг хизматини ўташ билан машғул эди. Навбатдаги сафардан қайтган Холидий хотирагўйликларнинг бирида “мажлисдаги ажнабийлар нутқимни эшитиб, “сиз оддий олим эмас, халқнинг отаси экансиз!” деб олқишлашди” деб бир яйради. Бу гапни эшитиб Анвар “шу одам ота бўлган халқнинг падарига лаънат!” деди. Ёнидаги ҳамкасблар аввалига бу бурама гапнинг мағзини чақишмади. Кейин тушуниб қолиб, кулиб юборишди. Шубҳа йўқки, Анварнинг гапи Холидийга етиб борган. Бироқ, уни жиннихонага юбориш учун бу гап кифоя эмас”.

Бу сатрлар тўқима эмас, Рауф ака ишлаган нашриётда содир бўлган, ижод аҳли кула-кула ҳозирга қадар эслайди. “Шайтанат”даги Анварнинг “падарига лаънат”, деган гапини ўша мажлисдан кейин Рауф Парфи айтганлар. Бунақанги латиф ҳазилга жуда моҳир эдилар. Шулардан бири: “Халқимизга ғойибдан овоз келибди: “Ўзбекка иккита кўзнинг нима кераги бор? Битта кўз билан ҳам меҳнат қуролларини, юмушини кўриб ишлайверса бўлади-ку?!” Халқимиз бажараётган ишини мўмин-қобил равишда индамай давом эттираётганда иккинчи овоз келибди: “Ўзбекка иккита қулоқнинг нима кераги бор? Битта қулоқ билан ҳам Масковдан келадиган амри олийларни эшитиб, бажараверади-ку?!” Рауф акадан бу латифани эшитиб, битта қўшимча қилиб эдим: “Ўзбекка тилнинг нима кераги бор, барибир Масковга бирон гап айтолмайди-ку?”

Рауф аканинг дилларини рентген нури каби аён кўрсатувчи қуйидаги сатрлар бир ўқишда мураккабдек туюлади. Демак, икки қайта ўқимоқ лозим. Чуқур маъноларни кашф этиш учун учинчи марта ўқимоқликдан тийилмаслик керак:

“Одам Ато ва Момо Ҳавводан олдин ҳорғин кишиларнинг руҳида бўлдинг бунёд, бунёд бўлдинг Ер ва Дунё аталган Юртда. Сен бор эдинг ҳаётбахш сувда, учар шамолда, иссиқ тупроқда, сен бор эдинг Прометей келтирмаган ўтда. Кейин даврлар, асрлар, Атом асри кейин… Дунёни қайта қурмоқ ишончига ишонтирмоқ мумкин бўлмасди, сени билмасдан. Сени таниганнинг қўлларига дармон бердинг, кўзларига нур. Бош отганда улуғ жангда ўлимга мағрур – ўлими гўзал эди сени таниганнинг, ўлим – мангу яшамакдек туюлди у дам. Кимдир ёқа йиртди, сени унутди, талвасада бақирди, сени танимасдан увол ўтди оламдан. Ўзи танҳо қолиб кетди қузғунларга емак бўлиб бир бурда.

Шу оддий сув мавжида, япроқларнинг кўксида Навоий туғилар, суронларда Нозимнинг овози. Гардандан гирдоб каби қуюлар – Элюар. Вужудимнинг ҳар бир ҳужайрасида сўзларнинг содиқ қўшини – Туркистон, Туркис-тон, Туркистон – Туркийнинг дунёвий қўшиғи. Йўқ, ҳали йўқ, шоир экватор бўйлаб сенинг юрагингдан отилган ўқ. Юксак орзулари бордир шоирнинг, шоирларда бўлар фақат эзгу ният. Қалам – қалам эмас, бонгга зарб ила урилгувчи чўқмор, ундан таралгувчи садо ва акс садо сен, ШЕЪРИЯТ”.

“…Зарб! Оқ қоғоз узра гўё ёруғ жаҳон узра урилар қалам. Зарб!!! Қасрлар, тахтлар ёвузликлар шаклида йиқилди. Шоир кулди, Аллоҳни тан олмаган даҳрий оломон таниб олди илоҳий деб сени, Шеърият”.

Ижодкорнинг улуғлигини Ватанни қай даражада севмаклиги белгилайди. Ватан ҳақида деярли барча шоир шеър ёзган. Чиройли қофиялар тизимидан иборат шеърлар қўшиққа айланган. Лекин бу шеърлар, қўшиқлар тилда айтилади, юракдан чиқмайди. Шу учун ўқиганларни, тинглаганларни ҳаяжонга солмайди. Томошаларда қарсак чалиб қўйиш билан кифояланилади. Ватанни қалбдан севиш, ватан учун шеър битиш эмас, жон фидо қилиш фазилати бизга Мунавварқори ва Беҳбудийдан, Абдулла Авлоний ва Абдулла Қодирийдан, Фитрат ва Чўлпондан мерос бўлиб қолган. Рауф Парфи уларнинг муносиб издоши эдилар.

“Ўзбек миллати жаҳон цивилизациясини бир поғона баланд кўтарган буюк миллатдир. Ўзбек бўлиб туғилган, ўзбек деган номни муқаддас билиб, тану руҳида асраган инсон нақадар бахтли инсондир”.

“Абдулҳамид Чўлпон зулмга қарши, сталинизмга қарши, манқуртликка қарши озодлик учун, Шеърият ҳуқуқи учун курашаётганларнинг сардорларидан биридир. Халқ шундай шоирини кўп замонлардан бери кутган эди. У келди ва кураш майдонига чиқди. Ҳақ ва ҳақиқат йўлида қурбон бўлди. Бу ёруғ дунёда у ёлғиз эмас эди, унинг тенгдошлари, маслакдошлари, ўликдошлари жуда кўп эди, бу эски шайтанатда. Улар – юзлаб шоирлар милён-милён халқларнинг фарёдига айланган зулмга қарши – Инсон ҳақлари учун, Шеърият ҳуқуқи учун ўртага чиққан Муқаддас шеърият лашкари эди”.

“Абдулҳамид Чўлпонни титратган, қақшатган зулм эди”.

“Зулм – башариятнинг муқаддас бешикларидан бўлмиш улуғ Туркистонга бостириб кирди. Милён-милён гуноҳсиз инсонларимиз пок қонларини тўкди, илоҳий масжидларимизга кўппакларни боғлади. Мезаналарига қўнғироқлар осди, боғларимизга “итларга ва сартларга кириш манъ этилади”, деб ёзиб қўйди. Жаҳоннинг кўрки бўлган обидаларга бомба ёғдирди. Бир кечада минглаб ўзбекларни, эру хотин, болаларни, ҳомиладор аёлларнинг қорнидаги гўдаккача пичоғи билан сўйди, неки ҳалол бўлса, барини ҳаром қилди, нажосатга тўлдирди”.

Бу сатрлар қачон қоғозга кўчган, билмайман, лекин олтмишинчи йилларда туғилгани аниқ. Ўшандаги Рауф Парфи, Асқар Қосимлар иштирокидаги суҳбатларда Чўлпон шеърияти тилга олинарди. Мен ва мен каби кўп ёшлар шеърият даҳосининг исминигина билардик. Ижодидан бебаҳра эдик. Рауф акалар ман этилган китобларни қаердан топиб ўқишгани ҳам менга номаълум. Уларни ҳавас билан тинглардим. Улар даҳоларнинг асарларини шунчаки ўқишмаган, уларнинг руҳларини ҳис қилишган, оқибатда даҳолар дарди улар қалбига кўчганким, бу ҳам Аллоҳнинг буюк неъматидир.

Рауф аканинг Исмоилбей Ғаспиралини ўқиганлари ва ундан руҳланган бўлишлари аниқ. Мен Рауф ака билан бу улуғ зот ҳақида суҳбатлашмаганман, лекин асарларида шу покиза руҳни сезгандайман:

“Биз – туркийлар ўз қонунлари ва турмуш одатлари ила бир кўб салтанатлар майдонга келтирган қавм ўлароқ яшаб келдик ва бундан сўнг ҳам шундай яшаяжакмиз. Биз ўз тарихи тонгидаёқ ёзувига эга бўлган, кейин ҳам уни илм ва тафаккурдаги улкан муваффақиятлар билан безаган қабила сифатида яшаб келдик ва шундай яшаяжакмиз. Агар муайян тарихий шароитлар туфайли бошқа халқлардан орқада қолган эканмиз, бу ҳали бизни миллий-маданий инкишоф ҳуқуқидан маҳрум этмайди, аксинча у томон янада катта ғайрат билан интилишга мажбур этади… Буни биздан халқимизнинг тарихи, тақдири талаб этади. Улуғ вазифалардан ва улуғ интилишлардан қўрқманг! Улар улуғ воқеаларни тайёрлайди ва улуғ шахс-ларни етказади!”.

Рауф аканинг шахсий ҳаётлари мураккаб эди. Оиладан қийналганлари, уйсизликдан ташвишланганлари, дўстлар, “шогирд”лар хиёнатидан азоб чекканлари ҳам рост. Ҳаётдан нолимай ўтганлари ҳам айни ҳақиқат.

Сўнгги учрашувларимиздан бирини унута олмайман. Кўчада тасодифан учрашиб қолдик. Қўлларида уч-тўртта қалин дафтар.

– Тирикчилик шунақа бўлиб қолди, – дедилар кулимсираб. – Оқ қоғоз сотиб олиб, муқовалаб сотяпман.

Битта дафтарни олиб, варақлаб кўрдим: пишиқ ишланган.

– Шеър ёзадиган дафтар экан, мен ҳаммасини сотиб оламан-да, ўзингизга қайтараман. Қобилиятли шогирдларингизга мендан совға қилиб берасиз, – дедим.

Таклифимга кўнмадилар. Дафтарнинг фақат биттасини сотдилар. Ўша кунлари Конфуцийни ўқиб юрган эдим, айрим ҳикматларни таржима қилиб, Рауф акадан ёдгор бўлиб қолган ўша дафтарга ёза бошладим.

“Ҳаёт – жуда оддий, гўё бир бош узумни еб битирмак каби гап, умр-нинг шоҳтомирини шарт кесмак каби мураккаб, биласанки, сўнгги соат бор, биласанки, сенда абадият қадар яшамакка қаноат бор, тирик-лик меваси – Мен ва Сен, айтмоқчиманки, онамнинг қошида бўлай доим, айтмоқчиманки, гуллар ўссин, айтмоқчиманки, Туркистоним бир бутун бўлсин, дўстларимдан мактублар олайин, жирканаман аслини йўқотган олтиндан, олмосдан, сотилган хотиндан, пулга чайиб олинган нафасдан”.

Тасодифни қаранг, баённинг бу саҳифаларини 28 март куни кўчирдим. 2005 йилнинг шу куни шоир боқий дунёга кўчган эдилар. Афсусим шуки, жанозада ҳозир бўла олмаганман. Айрилиқ ҳақидаги шумхабарни шифохонанинг жарроҳлик бўлимида ётганимда эшитдим. Халқ шоирининг уйи йўқ эди. Жиянларининг уйидан чиқарилибдилар.

Алоҳида уйлари йўқ эди. Демак, Рауф Парфининг уйи бутун дунё эди. Шеърият мухлисининг қалби Рауф Парфининг уйи эди. Бу уйдан унинг руҳини ҳеч ким қувиб чиқара олмайди:

Ҳа, шундай… биздан бир чимдимгина меҳр истадилар. Ўзлари эса оламга сиғмас даражадаги меҳрларини бизларга ташлаб кетдилар.