Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 6

Зилзиладан кейинги қурилиш ишлари авжга чиқди. Кўп идоралар жойлашган бинолар бузила бошланди. Хусусан, Ёзувчилар уюшмасининг биноси бузилиб, Навоий кўчасидаги 30-уйга кўчиб ўтдилар. Бундаги таҳририятларда ишловчилар кўп хоналарини бўшатиб бердилар, тўрт кишига мўлжалланган хоналарга саккиз кишидан жойлашиб, хизматларини давом эттирдилар. “Шарқ юлдузи” ва “Звезда Востока” журналларининг таҳририяти ҳам шу бинога кўчиб ўтди. Бундан қувондим, чунки Навоий кўчасидаги 30-уй энди тўла маънода ижод марказига айланган эди. Узоқдан кўриб юрганим ижодкорларни энди яқиндан кўриш, ҳатто, саломлашиш бахтига эришиш имкони туғилди.

Бир куни хонада ёлғиз ўтириб эдим, эшик очилиб Ғафур Ғулом кўриндилар. Довдираб қолдим.

– Телефонинг ишлаяптими, Олмаотага қўнғироқ қилса бўладими? – деб сўрадилар.

Кейин диванга ўтирдилар-да, чўнтакларидан дафтарча чиқариб, Олмаотадаги телефон рақамини айтиб турдилар, мен буюртма бердим. Ийманиб тура-тура секин чиқиб кетмоқчи эдим, “жойингда ўтир, буниси жавоб бермаса, бошқасини айтасан”, дедилар. Халқ учун улуғ зот ҳисобланган шоирга қарашга ботинолмай, бошимни эгиб тек ўтирган чоғимда эшик очилиб муҳарриримиз Суроб ака кўриндилар. Мен довдираяпман, десам, Суроб аканинг ҳаяжонлари каминаникидан кам эмас. Шоири замонни хоналарига таклиф этган эдилар: “Бу бола ишни пишитиб берди, шу ерда бирпас кутаман”, – дедилар. Суроб ака телефон станциясига қўнғироқ қилиб, буюртмани тезлатишни илтимос қилдилар. Суроб аканинг ҳаяжонлари бежиз эмаслигини кейинроқ билдим.

Икки йил олдинмикин, газетанинг ўттиз беш йиллиги муносабати билан Ғафур Ғуломдан табрик хати олиш учун таҳририят адабий ходими шоирнинг уйига борибди. Устоз шоир сал ширакайф эканларми, “Сен кимсан?” деб сўрабдилар. Вакил адабий ходим эканини билдириб, муҳаррирнинг илтимосини етказибди. “Нега редакторинг келмади?” – деган саволга вакил жавоб бера олмаган, шоири замон эса илтимосни бажармаган. Эртасига таҳририят мажлисида шундай деб ҳисобот бериб турганида, эшик шарт очилиб, қўққисдан Ғафур Ғулом кириб келибдилар. Тўрда ўтирган Суроб акага рўпара келиб:

– Редактор сенмисан, болангни сен юборувдингми, қоғоз олиб ёз! – деб табрикларини айтиб турибдилар. Суроб ака титроқ қўллари билан ёзибдилар.

Олмаота билан телефонда гаплашишни кутиб ўтирган шоир ҳузурида муҳарриримизнинг сал довдираброқ туришларига, эҳтимол, ўша воқеанинг ёдларига тушгани сабаб бўлгандир. Диплом ишига маълумотлар тўплашда ўша табрикни ўқиган эдим. Сарлавҳаси: “Ёзганим-ёзган!” Маъноси: “Ленин учқуни”ни аввал ўзим ўқир эдим ва унга шеърлар ёзардим. Кейин фарзандларим ўқишди. Энди набираларим ўқишяпти, демак, мен бу газетадан ажралганим йўқ, унга ёзганим-ёзган!”

Ғафур Ғулом олмаоталик шоир дўстлари билан гаплашиб, фарзандлари ва набираларини жўнатаётганларини айтдилар. Тошкент заминининг тўхтовсиз титраб туришидан хавотирлари зиёда экани шоирнинг гапларидан маълум бўлди.

Шоирнинг зилзиладан чўчишларига сабаб фарзандларининг тақди-ридан хавотирланишда эди. Бунақа пайтда катта одам ўз жонини ўйламайди. Буни ўзим ҳам бошимдан ўтқазганман. Ўзимни зилзиладан қўрқмайдиган “қаҳрамон” қилиб кўрсатиб мақтанган эдим. Бу “қаҳрамонлик” узоқ давом этмаган. Кейин-кейин яқинларимни ўйлаб қўрқадиган бўлдим. Назарбек зилзиласида ҳамма ҳиндча кинофильм кўриб ўтирган эди. Болаларни кўтариб, ҳовлига интилдим. Кейин автомашинага ўтириб шифохонада даволанаётган аяжоним ҳузурларига шошилдим. Боргунимча беморлар қатори аяжонимнинг ҳам қўрқувлари анча босилган экан. Шифохона атрофини бир зумда автомашиналар тўлдирди. Баъзилар беморларини олиб, уйларига кетдилар. Мен ҳам аяжонимни олиб кетмоқчи эдим: “Бўлди, ўтиб кетди, хавотир олма, сен Баҳодир акангникига кир, Саодатнинг юраги ёмон, қўрқиб кетгандир, хабар ол”, – дедилар. Она – она-да! Ўзининг жонидан хавотирланмай, фарзанди ва набираларидан ташвишда! Жияним Саодат чиндан ҳам қўрқиб кетиб, катта жавон ичига кириб беркиниб олган экан. Акамга “ҳовлига кетайлик”, десам, унамадилар. Жияним Саодатни олиб қайтдим. Ҳозир ҳам ер аста титрашни бошласа, набираларим томон югураман. Аҳли аёлим эса, қўрқувдан қутулмай туриб, телефонга ёпишади. Иккала қизим оиласи билан тўртинчи қаватда яшайди. Улар билан гаплашгач, сал тинчийди, кейин мендан беркитиб, юрак дорисини ичиб олади. Ажабки, зилзила бошланганда мен унга қарамайман, хоним-афандим эса каминани ўйламайди, шунақаси ҳам бўлар экан-да!

Орадан икки-уч ҳафта ўтиб-ўтмай, Ғафур Ғулом Татаристондаги адабий анжуманга бориб ўша ерда вафот этдилар. Машъум хабар келгач, бутун Ўзбекистон аҳли мотам тутди, десам янглишмайман. Радио эрталабдан маъюс куйларни берди. Мен дафн маросимини кўролмадим, босмахонада навбатчи эдим. Лекин кўрганларнинг ҳикояларидан маълум бўлдики, шаҳар марказидан то Чиғатой қабристонига қадар кўчалар одамлар билан тўлибди.

Газетада навбатчилик қилиш анча заҳматли эди. Линотип – ҳарф терувчи машиналар тинмай чиқиллайдиган, машиналар ёнбошида қўрғошин қайнаб турган цехда тонгдан кечгача ўтириш осон эмас. Компьютер замонидаги ёшлар бу қийинчиликларни тасаввур ҳам этолмайдилар. Газета саҳифаланиб, неча тонна куч остида қалин қоғозга босилгач, яъни матрица – қолип олингач, навбатчиликнинг иккинчи босқичи бошланарди. Қолипга айлана шаклда қўрғошин қуйиб, босув машиналарига ўрнатиш аллақанча вақтни оларди. “Ленин учқуни” ярим миллион нусхадан кўп босиладиган бўлгани учун унга энг охирида навбат тегарди (кейинчалик бу газетанинг тиражи бир миллион нусхадан ошган). Олдин нусхаси камроқ газеталар босиларди. Бунинг сабаби – ишчилар қанча кўп номдаги газеталарни боссалар шунча кўп маош олардилар. Бунда фақат газетанинг нусхаси эмас, номи ҳам муҳим экан. Агар “Ленин учқуни”ни биринчи галда боса бошласа, бу жараён эрталабгача давом этади ва ишчи битта газета босган ҳисобланади. Агар фавқулодда ҳодиса бўлиб қолса, ёки Москвада каттароқ мажлис ўтказилса, катта газеталарнинг иши кечикиб кетади, шунга қараб, бизнинг навбатчилигимиз ҳам тонготарга қадар давом этади. Ярим кечадами ё тонготардами уйга пиёда кетишга мажбур бўламиз. Ғафур Ғуломнинг вафотлари туфайли ана шундай қийинчилик туғилди. Ҳали бу борада дуруст тажрибам бўлмаса-да, тонготарга қадар қолишга мажбур эдим.

Не ажабки, Ойбек, Абдулла Қаҳҳор дафн маросимлари куни ҳам навбатчилик каминага насиб этган эди. Ўша кунларда муҳарриримизга: “Суроб ака, энди мени навбатчиликка қўйманг, қаранг нуқул навбатчилигимда улуғлар вафот этишяпти, бунақада ёзувчи қолмайди”, – деб ҳазиллашган эдим.

Халқ орасида бу ёзувчиларнинг ҳурмати баланд эди. Чунки мактаб дарсликларида фақат шулар мадҳ этиларди, матбуот, радио ҳам шуларнинг номи билан банд эди. Совет даври адабиёти асосан шу номлардан иборат эди. Ҳамид Олимжон, Ойбек, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор шахси, ижодига авваллари фақат мақтов кўзлари билан қаралган бўлса, кейинги йилларда танқидий, ҳатто жиддий баҳсли фикрлар баён қилиняпти. Айримлар уларни “Ўзбек совет ёзувчиси” деган мартабада давр сурганини пеш қилиб, умуман инкор этишни талаб қиладилар. Совет даврида мақталганларнинг адабиётимиз учун яна бир хизматлари бор: қодирийлар ўлдирилганидан кейин улар адабиётимизнинг ҳам ўлдирилишидан сақлаб қолдилар. Уларнинг ёзувлари бошқа, диллари бошқа эди. Уларда ҳам миллат дарди бўлган, аммо айтолмаганлари учун ҳам диллари пораланиб яшаганлар. Агар улар бутунлай инкор этилсалар, уларнинг номи адабиётимиз тарихидан олиб ташланса, катта бўшлиқ ҳосил бўлмайдими?

Ҳамид Олимжоннинг машҳур “Ўрик гуллаганда” шеърида яширинган дард йўқми? Менимча бор. У баҳорга, яъни юрти баҳорига маҳлиё бўляпти, лекин “қанча тиришсам ҳам у беор еллар мени алдаб кетади”. Мен шоир ҳам, адабиётшунос ҳам эмасман, шу боис бу каби талқин ва хулосаларни олимлар ихтиёрига қолдира қолай.

Тоғда неча юз йиллик чинор дарахтини кўрган эдим. Бағри ўйилиб, ўт ёқилган, худди тили кесилганича оғзи очилиб турган одамни эслатди. Мен яқин ўтмишимиздаги ёзувчиларни шу бечора дарахтга ўхшатдим.

“Ленин учқуни” таҳририятига кириб келган Ғафур Ғуломни кўриб довдираб қолганимда у кишининг шахси ва ижодига доир зиддиятлар ҳақида ҳеч нарса билмас эдим. Мактабда ўқиганимда шоирнинг кўп шеър-ларини ёд олган эдим. “Сен етим эмассан”, “Турксиб йўлларида”ни ёдлаш барча ўқувчи учун мажбурий эди. Шеърлар ёзилган пайтда Сталинни мадҳ этувчи сатрлар мавжуд эди. Сталин қоралангач, шоир бечоралар нима қилишсин? Ўзларини қийнамай, осон йўлини топишди: “Сталин жонажон” ўрнига “партия жонажон” деб ўзгартиришди. Бу анъана кейин ҳам давом этди.

Ғафур Ғуломнинг шеърият ва насрдаги, таржимадаги маҳорати энг юқори баҳоларга лойиқ. Бундай истеъдод эгаларини Аллоҳ миллатга ҳамиша ҳам беравермайди. “Айтсам ўлдирарлар, айтмасам ўлам”, деганларидек, дардларини қалбга бутунлай кўмиб ташлашмаган. Тўғри, ўлимга гирифтор бўлиш хатари билан яшаганлар, лекин халқ дардини сатрларга сингдириш йўлини излаганлар. Доҳийларни мақтай туриб, бир-икки сатр-да бўлса ҳам ҳақиқатни айтишга интилганлар. Бу соҳадаги тадқиқотни ҳам олимлар зиммасида қолдириб, шоирнинг бир шеърини тилга олиб ўтаман. Урушдан кейин кибрли инглиз лорди бизларни “Ёввойи қабила” деб атаган экан. Бу ҳақоратга шоир қандай чидасин?! 1949 йилда шундай жавоб ила ҳайқирди:

Етти йил муқаддам Хадрадаги ўқув марказига таклиф қилишди. Бу ерда болалар турли фан асослари билан бир қаторда инглиз тилини ўрганишар экан. Учрашувга Англия элчихонасининг вакили ҳам ташриф буюрди. Кўп болалар билан суҳбатлашди, менинг диққатимни учинчи синфда ўқийдиган қизнинг суҳбати ўзига тортди. У инглиз тилида эркин ва равон сўзлашиб инглиз меҳмонни қойил қолдирди. Мен таржимон ёрдамида меҳмондан болаларнинг билимига баҳо беришни сўрадим. Аъло баҳолади, ғоят таъсирланганини билдирди. Шунда мен: “Таъсирланишингизнинг сабаби бу халқ болаларининг бунчалар даражада истеъдод эгаси эканини кутмаганлигингиздами?” – деб сўрадим. Шубҳасизки, фикримни рад этди. Мен эсам инглиз лордининг гапини ва шоиримиз жавобини ёдга олиб дедимки:

– Ўзини кеча олий ирқ ҳисоблаган одам бугун кибр отидан туша қолмайди. Сиздан миннатдормиз, болаларимизга аъло баҳо қўйдингиз. Лекин ўша инглиз лордининг фикрида юрганлар юртингизда ҳали ҳам борлигига ишонаман. Мабодо шунақалардан битта ёки иккита қолган бўлса ҳам ва сиз ўша одам билан учрашиб қолсангиз, кўрганингиз бу болаларимизнинг қанчалар ақлли эканини айтинг-да, бу болалар “сиз ёввойи қабила” дея камситган халқнинг фарзандларидир, озод Ўзбекистоннинг келажагидир”, деб танбеҳ беринг.

Ўзбекистон Фанлар академияси тарихида икки адиб ҳақиқий аъзо, иккиси мухбир аъзо бўлган. Академик Ойбек ва академик Ғафур Ғуломнинг илмдаги хизматлари маълум, мухбир аъзоларнинг эса илмга қандай алоқалари бор, билмайман. Икки академикнинг вафотидан сўнг ёзувчиларнинг ўрни бўш турмасин дебми, Комил Яшин билан Уйғун “сайланишган”, аниқроғи, партия томонидан “ўрнаштириб қўйилган”. Ғафур Ғуломнинг шеъриятдаги улуғлигини эътироф этган ҳолда илм бобида жиддий хатоларга йўл қўйганини айтиш мумкин.

Алихонтўра Соғунийнинг ўғиллари Асилхонтўра суҳбатларидан бирида: “Биз Хитойда яшаганимизда Ғафур Ғуломни ўзбек шоири деб билардик. Иттифоқо, унинг “Мен яҳудийман” шеъри бизга қадар етиб келди, шундан сўнг ул зотни бошқача атай бошладилар”, – деди. Бу фикр икки томонлама нотўғри эди. Аввало, мазкур шеър фашистларнинг яҳудийларни қирғин қилишига қарши ёзилган. Шеър илмидан бехабар одамгина бу каби услубни англамай, сарлавҳани тўғридан-тўғри тушунган. Бу шеър туфайли эмас, балки Ғафур Ғуломнинг Бобораҳим Машрабга бағишланган мақоласини ўқигач, одамлар шундай дейишгандир. Совет даврида худосиз олимлар Бобораҳим Машрабни атеист сифатида кўрсатишга кўп уринганлар. Афсуски, булар орасида Ғафур Ғулом ҳам бор эди. Адабиётшунослар ва тарихчилар орасида “Мабдаи нур” асари Бобораҳим Машрабники эмас, деган тортишувлар мавжуд эди. Академик шоир бу хусусда “Икки Машраб” деб номланган мақола ёзиб, “ҳалигача Бобораҳим Машрабга иснод бўлиб келган “Мабдаи нур” номли сўфиёна ахлоқий тизим асар шу мулла Рўзи охуннинг асари экани аниқ ва равшан бўлди”, деб ҳукм чиқаради. Қаранг-а! Неча авлодни одамийлик хулқида тарбиялашга хизмат қилган ҳикмат китоби Бобораҳим Машрабга иснод келтирган эмиш?! Хўш, бунга ҳам даврни айблаймизми? Совет даврида адабиётга партиявийлик, синфийлик кўзи билан қаралган. Одамийлик учун зарур бўлган ҳикмат китоблари “диний-мистик адабиёт” деб сифатланиб, советлар жамияти, социалистик тузум учун зарарли ҳисобланган. Хожа Аҳмад Яссавий, Сўфий Оллоҳёр ҳазратлари бутунлай инкор этилган. Бобораҳим Машрабга нисбатан эса икки хил қараш мавжуд бўлган. Ул зот гоҳ диний-тасаввуф шеъриятининг намояндаси деб танқид қилиниб, гоҳо эса “ўз асарларида диний-тасаввуфни қоралаган исёнкор фахрий шоир” сифатида олқишланди. Ғафур Ғуломга ўхшаб янглишган олимларнинг мақолаларидан кейин Бобораҳим Машрабни бемалол коммунистик партияга аъзо қилиб, партбилет берилса ҳам бўларди. Кимнингдир залолатда эканини кўрсак ёки билсак, “у кофирдир”, деб ҳукм чиқаришдан ўзимизни тийиб, “Аллоҳ бу биродаримизни залолатда қолиб кетишидан Ўзинг асра, унга ҳидоят бер, бу дунёда бирга қилганинг каби, бизларни у дунёда жаннатингда кўриштир”, деб дуо қилсак, Раббимизга хуш ёқса керак.

Шоирнинг олим сифатидаги хатолари ҳам фожиа эмас. Илмда адашишлар кўп бўлади. Муҳими – адашганларни балчиққа қориштириш керак эмас, чунки хато фикрлар ҳам баъзида ҳақиқатни топишга ёрдам беради. Бу борадаги энг муҳим нарса – янги авлод салафларнинг хатоларини ўз вақтида тузатишга интилиши керак. Ғафур Ғулом фикрини тўғри деб билиб илмий изланишлар олиб борган, Бобораҳим Машрабни “эрк ва маърифат куйчиси” деб шарафлаган олим Муҳсин Зокиров хатоларни англагач, 1990 йилда “Ёш ленинчи” газетасида “Машраб олдидаги гуноҳларим” деган мақола эълон қилиб, давр тақозоси билан Машраб ижодини нотўғри талқин қилганини тан олиб, айбига иқрор бўлган эди. Маҳалламизда истиқомат қилган бу олим ўзаро суҳбатларда ҳам каминага бу ҳақда кўп ибратли гапларни айтганларки, олимларга хос бу мардлик ҳам ёшларимизга ибрат бўларлидир.

Ғафур Ғуломнинг киндик қонлари Тошкент тупроғига тўкилган, жонлари ўзга юртда танадан ажралди. Агар мўъжиза юз бериб, ул шоирга “сизга муҳлат, айтадиганингизни айтиб олинг”, дейилса, “халқ олдидаги гуноҳларим” мавзуида кўп ибратли гапларни айтармидилар…

Эҳтимол, бизнинг ардоқли шоиримиз ҳам ҳиндларнинг улуғи Рабиндранат Тҳакурнинг сатрларига сингган бу фикрларни айтмоқчи бўлгандирлар?