Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 26

Липецкдан қайтган кунимизнинг кейинги якшанбасида СССР Олий Советига сайлов бўлди. Шу муносабат билан бадантарбия машқлари бекор қилиниб, курсантларни сайлов манзилига бошлашди. Ҳарбий қисмлар ўртасида овоз беришни биринчи бўлиб якунлаш бўйича ҳам норасмий мусобақа бор экан. Беш юздан ортиқ бола ярим соатда овоз бериб бўлди. Казармага қайтмоқчи эдим, старшина тўхтатди:

– Бир эшелон ҳамшаҳарларинг келяпти, ҳаммомга бор, кузатиб турасан, сержантлар ечинтириб олишмасин, – деди.

Тошкентликлар пешинга яқин келишди. Йигитлар билан гаплашиб турган эдим, кимдир елкамга енгил туртди. Ўгирилиб қарасам – Асқар Қосим! Бунақа тасодифий учрашувни тасаввур қилиш ҳам қийин эди. Дўстимни ҳовлидаги сержантлар ечинтириб бўлишган экан, енгсиз ичкўйлакда турибди.

– Еч деса, ечиб беравердингизми, тумшуғига туширмадингизми? – дедим.

– Эски кўйлакни нима қиламан, барибир ечиб ташлайман-ку, – деди у кулиб.

Гапи тўғри, кийиб келган кийимлари барибир ташлаб юборилади. Лекин бир сурбет сержантнинг “Еч!” деган буйруғини бажариш киши ғурурини эзарди, шунга чидаш қийин эди.

Асқар Қосим мен хизмат қилаётган учинчи ротага тушди. Тошкентда бир неча марта чойхонада кўришганман, шеърларини эшитганман, лекин дўст сифатида қандай йигит эканини ҳали билмасдим. Билганим – кучли йигит, лозим бўлса, дўстини ҳимоя қилиб муштлашиши ҳам мумкин. Афсуски, биров камситса ўзини ҳимоя қилмас экан. Бир кеч ҳамма уйқуга кетган пайтда қарасам, Асқар пол ювяпти.

– Ким буюрди? – дедим.

– Аяпов деган бола буюрди, – деди.

Аяповни уйғотдим:

– Сен буюрдингими? Бу акангнинг кимлигини биласанми? У Ўзбекистоннинг энг зўр шоирларидан. Ўрнингдан тургин-да, полни ўзинг юв, –дедим.

Турли қарашлардан иборат дунё,

фалсафа, динлар ҳам ҳар хил.

Ҳақиқат битта!

Жисмоний жиҳатдан энг кучлилардан бўлган Асқар энг ювош аскарлардан эди. Унинг боксчи эканини айтган эдим, украиналик сержантлар кечқурун бокс мусобақаси ўтқазмоқчи бўлишди. Донецклик сержантлардан бири бокс билан шуғулланган экан, Асқар дарров кўна қолди. Мен йўл қўймадим. Агар беҳос мушт тушириб, майиб қилиб қўйса балога қолиши тайин эди. Катталардан жазо олгандан кўра сержантларнинг “қўрқоқсанлар” деган маломатини кўтариб юриш осонроқ эди.

Грузинларнинг ғалаёнидан кейин олий маълумотлиларни жўнатиш ҳаракати бошланганини айтиб эдим. Асқар Қосим ҳам бадарға қилинувчи взводга тушиб қолди. “Ёввойи взвод” деб аталган бу взводга дўстим Козловни командир қилиб қўйишди. Унинг вазифаси олий маълумотли аскарларни сафда юришга ўргатишдан иборат эди. Кун бўйи сафда юришдан йигитларнинг силласи қуриб қоларди. Бу жойларнинг совуғидан қийналган эдик, ёзига чидаш қийинроқ экан. Айниқса чивин талаб кўзни очирмас эди. Асқарнинг руҳан сина бошлаганини сездим.

Ҳарбий қисмнинг штаб бошлиғи лавозимига тайинланган полковник Гинзбург фантастикага қизиқар экан. Уйида бой кутубхонаси бор экан. Бўш пайтида ротамизга келиб, мен билан адабиёт ҳақида гаплашиб ўтиришни ёқтирарди. Бир куни шеър ёзишини айтиб, машқларини ўқиб берди.

– “Ёввойи взвод”даги Қосимов Ўзбекистоннинг энг яхши ёш шоирларидан, сизга яхши маслаҳатлар бериши мумкин. Шеърларингиздан таржима қилиб, Тошкентда чиқарса ҳам бўлади, – дедим.

Таклифим маъқул келиб, Асқар ўша куниёқ сафда юриш азобидан қутулди. Гинзбургнинг устозига айланди. Бир ой ротадан нарига чиқмади. Шунда кўп дардларини, хусусан, оилавий муаммоларини айтиб, ҳасрат қилган эди. У уйланган, бир қизи бор экан. Қизини соғиниб, уйига ҳар куни хат ёзарди.

Бир куни қарасам, дераза токчасида омонат ўтирибди. Қўлида бир варақ қоғоз. Кўзи ташқарига қадалган. Нимадандир кўз узмайди. Атрофда бир дарахт, бир туп гул бўлмаса, шоир одам қақроқ ерга тикилиб, нималарни ўйлаши мумкин? Унга яқинлашган эдим, мен томон ўгирилиб маҳзун жилмайди-да, қўлидаги қоғозни узатди.

– Илҳом келиб қолдими? – дедим қоғоздаги сатрларга кўз ташлаб.

– Бу ерда илҳом қочади, – деди у дардли жилмайиб. – Бултурдан бери уч-тўрт байт миямда ғимирлаб турган эди, шуни қоғозга тушириб қўя қолдим. Сизда турсин.

Шеърни ўқидим. Баданимга муздек сув сепилгандек жимирлаб кетди, гўё Асқарнинг ғамли дарди менга кўчгандек бўлди.

Ўша он шеърдан таъсирланибман-у, бироқ айрим сатрларга етар-ли эътибор бермабман. Кейинчалик “Наманган кўчаси, тор деб йиғласин!” сатрининг маъносини ўйлай-ўйлай, шоир Усмон Носир назарда тутилганмикин, деган фикрга бордим.

Ўшанда мен унинг сатрларидан мутаассир бўлиб турганимда дардли ҳолатини ўзгартирмасдан ҳасратли овозда шеър ўқий бошлади:

Шу сатр охирлагач, чуқур хўрсиниб, давомини ўқимади. Усмон Носирнинг “Тушимдаги одам” шеърини мен билардим. Ён дафтарчамга ёзиб ҳам олган эдим. Шоирлар юракларини зириллатган шеърларни ёдлаб олишларини билардим. Лекин Асқарнинг Усмон Носирга қаттиқ ихлос қўйгани у дамда менга маълум эмасди.

Бир куни Асқар фотосурат ишлайдиган хонамга кириб келди.

– Гинзбургнинг шеърларини ўқийвериб кўнглим айниб кетди, – деди у кулимсираб, – яхшиям ўзбекча ёзмайди.

– Жудаям ерга уриб юборманг, Тошкентда яшайдиган рус шоирларингизнинг шеърлари буникидан баланд эмас.

– Ҳаммаси бозордан қочган. Яхши ёза олганида Москвада керилиб яшаб юрарди.

Шундай деб столим устидаги Усмон Носирнинг китобига ва дафтарчамга кўзи тушди. Дафтарчани варақлаган бўлди.

– Китобни қаердан олдингиз?

– Абдужалил ошнам юборди.

– Шеърга қизиқишингизни билмаган эканман.

– Шеърга ким қизиқмайди? Афсуски, ёза олмайман, аммо яхшиларини қадрлайман.

– Бу ҳам яхши фазилат. Шеърни тўғри тушуниб, қадрлайдиганлар шоирлар орасида ҳам кам топилади.

Асқар шундай деб дафтарчанинг дуч келган саҳифасини очди-да, менга кулимсираб қараб қўйди:

– Шаҳардаги маликаи дилором ишқида ёниб, соғинч кемасида сузиб юрганингизда сурурли хаёлларингизни тўзитиб юборибман-да.

Асқар шеърни роҳатланиб, кўзларини сузганича ўқиди. Тўртинчи тўртликдан кейин тўхтаб, менга “давом эттира оласизми?” дегандек қаради. Мен шу ишорани кутиб тургандек, давом этдим:

Энди мен Асқарга қарадим. Назаримда мен шеърни ўқиётганимда у ҳам ичида такрорлаётган эди. Шу сабабли тўхтовсиз улади:

Асқарнинг қисқа сукутидан фойдаланиб, шеърнинг давомини мен илиб кетдим:

Энди улоқ Асқарга ўтди. Биз гўё шеър ёдламасдик, балки ўзаро шеърий баҳс юрита бошлаган эдик. Бу сатрларга келиб, Асқар анча жиддийлашди, руҳида пўртана кўтарилганини сезиш қийин эмасди:

Асқар дафтарчани ёпиб, стол устига авайлабгина қўйди. Бошини эгди. Мен буни сезмагандай шеърни у бошлаган оҳангда давом этдим:

Асқар бошини кўтармаган ҳолда, паст овозда улаб кетди:

Мен гўё Асқарнинг фикрини маъқуллаётгандай давом этдим:

Асқар китоб муқовасини кафти билан силаган бўлиб, менга қаради. Кирганида хушчақчақ эди. Энди кўзларига дард булути соя солган эди:

Ўзига хос бу мушоира чоғида мен Асқарнинг оҳангига эътибор бердим. Унинг овозида маҳзунлик бор эди. Мен эсам шеърнинг дардини ҳали чуқур англаб етмагандим. Чунки Усмон Носир шеърияти билан мен шу ерда таниша бошлагандим. Асқар эса мактабда ўқиётгандаёқ ёдлаган экан. Асқар Усмон Носирнинг аянчли ҳаётини зўр бир дард билан ҳикоя қилиб берди.

– Бизларда Чўлпоннинг ҳам, Усмон Носирнинг ҳам юраги йўқ. Лекин уларни халққа танитиш бурчимиз бор. Агар Усмон Носир ҳақида битта достон ёзолсам, дунёдан армонсиз кетардим, – деди-да, бир оз сукут сақлаб, яна тилга кирди:

Асқар жимиб қолгач, руҳига азият етказиб қўймаслик учун асталик билан сўрадим:

– Достоннинг бошланишими бу?

– Билмадим… булар шунчаки сочмалар. Эҳтимол муқаддимадир, балки хотимадир.

– Шундай бурчингиз борлигини ҳис қилар экансиз, мана қоғоз, қалам, ёзинг.

– Ҳозирми, шу ердами? – Асқар шундай деб аламли кулимсиради. – Конституция ҳақида шеър ёз, десангиз, икки дақиқада боплаб бераман. Сиз мақсадимни ҳис қилмадингиз. Мен Усмон Носир ҳақида достон ёзишим керак! Усмон Носирнинг барча дардлари, аламлари, туйғулари юрагимни илма-тешик қилиб ташлаши зарур. Усмон Носирнинг руҳи менинг руҳимга кўчиши шарт, ана шунда достон ёзилади.

Асқар юрагида санчиқ сездими, кўкрагини аста силай туриб совуқ чой сўради. Қуйиб бердим. Охиригача ичмади.

Хушахлоқ, маънавиятнинг комиллигига эришмоқни мақсад қилган кишининг қалби озод бўлмоғи шарт. Кимлардандир ранжийверадиган, нималардандир қўрқаверадиган, ҳиссиётга берилаверадиган одамнинг қалби озод бўлолмайди. Кимки ўзини қўлга ололмаса, фикрларини фойдали нуқтага қаратолмаса, беҳуда нарсалар билан овора бўлса, кўриниб турган нарсани кўра олмайди, эшитилиб турган ҳақиқатни эшитолмайди. Оқибатда оқу қорани ҳам ажратиш фазилатидан маҳрум бўлади. Асқарда бундай камчиликларнинг учқунлари сезилиб қоларди. У ҳиссиётга бериларди, кимлардандир ранжирди, аммо ҳеч кимдан, ҳеч нарсадан қўрқмасди. Ҳиссиётга берилиш оқибат уни дорга етаклади, агар юрагидаги дадиллик бўлмаганида бу дорга ўша кунлариёқ йўлиқиши мумкин эди. Бундай ҳолатлар ҳарбий қисмда учраб турарди. Ҳам жисмоний, ҳам руҳий азобларга чидай олмаган йигитларнинг айримлари жонига қасд қиларди. Шулардан бирига ўзим гувоҳ бўлганман. Липецкдан келган йигит икки ҳафтадаёқ жонидан тўйиб ўзини осибди. Эрталаб ошхонага кетаётсам пастак дарахтда осилиб турибди. Нодон йигит пайтаваларидан сиртмоқ ясабди. Яна бошқаси бу азоблардан қутулиш мақсадида кечаси поезд йўлига чиқиб кафтини ғилдирак остига қўйибди. Оқибатда қўлдан айрилди ва бу жинояти учун қамалди.

Асқарни ҳарбий қисмдаги ҳолат кўпам қийнамасди, бу борада иродаси мақкам эди. Уни Чўлпон ва Усмон Носирлардан мерос бўлиб ўтган миллат дарди қийноққа соларди.

Уни руҳий тушкунликдан қутқариш учун: “Пешин бўлиб қолибди, юринг, ошхонага бориб келамиз”, – дедим.

– Бир кун гречкасини емасак нима қилади? Миртўла ҳали чўчқахонага кетаётган эди, балки чўчқа сўйишгандир.

– Чўчқани фақат байрамда сўйишади. Гречка егингиз келмаётган бўлса, шу ерда меҳмон қиламан.

Шундай деб стол устига нон, бўктирилган гўшт, пишлоқ, колбаса ҳатто шоколад олиб қўйдим.

– Маишат зўр-ку! Қаердан келди бу неъматлар?

Ҳазил оҳангида “Узумини енг-у, боғини суриштирманг”, дедим-у саволига жавоб бердим: ошхона билан казармамиз орасида қўшни ҳарбий қисмнинг озиқ-овқат омборхонаси бор эди. Бир куни келаётсам эшик олдида турган сержант чақирди. Бордим.

– Сен сураткаш экансан, уйга анчадан бери сурат юборганим йўқ, эплаштириб берсанг-чи, – деди.

– Юр, фотолабораторияга, – дедим.

– Аппаратингни олиб келиб, шу ерда ола қол, – деди.

Илтимосини ерда қолдирмадим. Омборхонага олиб кирди. Стол устига дастурхон тузаб қўйган экан. Қорним тўқ эди. Бир бурда нон билан чекландим. Қолган нарсаларни ўраб берди-да, “нима керак бўлса, тортинмай айтавер”, деди. “Ҳинд чойи борми?” деб сўрадим. У ажабланиб қаради-да, “Нима бало, чефирмисан?” – деди. “Чефир” сўзини биринчи марта эшитаётган эдим, тушунмадим. Бир чойнакка бир қутича қуруқ чой солиб дамлаш “чефир” дейилишини, жиноят оламининг суюкли ичимлиги эканини ўшанда эшитган эдим. Омборчининг суратларини ишлаб берганимдан сўнг у билан дўстлашиб қолдик. Бошқача айтсам, у менинг таъминотчимга айланди.

Асқар билан тушлик қилиб олгач, мен ошхонага отландим. Тўғрироғи, ошхона ёнидаги почтахонага бориб, аскарларга келган хатларни олишим керак эди. Эрталаб нонуштадан кейин аскарлар ёзган хатларни тўплаб топшириш, пешинда эса келганларини вақтида олишим зарур эди. Асқар “шу ерда китоб ўқиб ўтираман”, – деди. Почтадан чиқаётганимда командир чақириб қандайдир иш буюрди. Казармага кечки овқатдан кейин аскарлар билан қайтдим.

Эрталаб эса “Ёввойи взвод”нинг умри тугагани маълум бўлди. Олий маълумотли йигитлар чўлдаги қурилиш майдонларига жўнатила бошланди. Буйруқ юқоридан берилган эди, полковник Гинзбург Асқарни олиб қолишга ожизлик қилди. Хайрлашиш пайтида қарасам, Асқарнинг кайфияти синиқ:

– Кимдир этик мойлайдиган чўткамни ўғирлабди, – деди.

– Бу жиддий муаммо эмас-ку? – дедим-да, энг четда турган қутини очиб, чўткани олиб узатдим.

– Бу бировники-ку? – деди Асқар ажабланиб.

– Сизнинг чўткангизни кимдир ўғирлабди, мен буникини ўғирладим, эртага меникини ўғирлашади. Армиянинг қоидаси шунақа: меники-сеники деган гап йўқ, – дедим.

Машинага қадар кузатиб бордим. Қайтиб, лабораторияга кириб қарасам, стол устида шеър ёзилган қоғоз турибди. Мен почтахонага кетганимда Асқар ёзилиши зарур бўлган достондаги сатрларни қоғозга тушириб қўйган экан. Менга эсдалик бўлиб қолди. Ўша кеч сурат ишлаш баҳонасида ярим тунга қадар ухламадим. Қўлим ишда, хаёлим эса Асқарнинг гаплари билан банд эди. Икки-уч кун шу ҳолатда юрдим. Кейин дафтарчамга бу сатрларни ёзиб қўйдим:

“Виждон билан муроса қилиш мумкинми? Ёки виждонга шак-шубҳасиз итоат этиш шартми? Виждоннинг даражалари борми? Виждон мутлақ покми? Виждон ифлос бўлиши мумкинми? Ифлосликни виждон дейиш мумкинми?

Булар саволлар, мулоҳазалар эмас. Бу саволлар тўғри жавобларга муҳтож…

Одам боласининг энг жиддий эҳтиёжи – ҳақиқатни билиш эҳтиёжидир. Минг хил йўл билан янглишиш мумкин, ҳақиқатга эса фақат битта йўл олиб боради. Ҳақиқатни юрак-юракдан севиш – уни топишнинг асосий шартларидан биридир. Исботланиши қийин ҳақиқатларни кўпчилик овознинг эътироф этмоғи узил-кесил далил бўла олмайди, чунки бундай ҳақиқатларга кўпчиликдан кўра айрим одамларгина дуч келадилар. Тажриба синовига чидаган нарса – ҳақиқат бўла олиши мумкин.

Донишмандлар дейдиларким: Ҳақиқатга кўрсатиладиган энг катта лутфу карам – унга амал қилмоқликдир. Аммо дунёда ҳеч нимагаҳақиқатчалик машаққат билан эришилмайди. Ҳақиқатни излаш, унга етиш учун ойлар, баъзан йиллар зарур бўлар. Ҳаёт шундайки, бунда ҳақиқатдан кўра хатони топиш осонроқ. Хато кўриниб туради, уни дарров пайқаймиз, ҳақиқат эса пинҳона яширинган бўлади ва уни ҳар ким ҳам топавермайди. Ҳақиқатга етишмоқликнинг энг асосий шарти – ҳақиқатни севмоқликдир. Зотан, фақат ҳақиқатгина чинакам гўзалдир, фақат угина меҳр-муҳаббатга лойиқдир. Ҳақиқатни шунчаки севиш ва гапиришнинг ўзи кифоя эмас, ҳақиқатни бирон-бир улуғ мақсадни кўзлаган ҳолда севиш ва гапириш керак бўлади. Бир одам бирор фойдали ҳақиқатни очгунича, юзларча одам омадсиз изланишлар ва аянчли янглишишлар билан ўз умрини хазон қилмоғи ҳам мумкин. Ҳақиқат излаш вақтичоғлик билан эмас, ҳаяжон ва ташвишлар билан ўтади. Аммо шунда ҳам барибир уни изламоқ лозим, акс ҳолда, ҳақиқат топмасак, уни севмасак, ҳалок бўлмоғимиз тайин. Ҳақиқатни ўргана туриб, уч мақсадни кўзда тутиш зарур: уни излаб топишимиз, топгандан сўнг, албатта, исботлашимиз, ниҳоят, ҳақиқатни изоҳлаб, исботлаётганда уни сохталикдан ажрата билмоғимиз шарт…”

Асқар бориб тушган қисм шаҳардан бир оз узоқ эди. Машинада тўрт соатлик йўл экан, ёзган хатимиз камида тўрт кунда етиб борарди. Январга қадар ҳарбий қисмда, кейин уйдан хат ёзиб турдим. Асқар жавобни ҳаяллатмасди. Барча мактубларини “Саид Асқархўжадан Тоҳирбекка салом”, деб бошларди. Шулардан бири:

“Дўстим, хатингизни олдим. Биз ҳозир “учебка”да бўлганимиз учун ҳам бош қашишга вақт топилмаяпти. Яқинда ротага ўтамиз. Ана ундан ке-йин шахсий вақт берилади. Тез-тез хат ёзиб туришга қулайлик туғилади, албатта. Ҳозирча имконият йўқ… Шунга қарамасдан, талабингизни бажо этишга ҳаракат қилдим. Кавказ ҳақидаги шеър менга манзур бўлмади. Шунинг учун уни ўзбекчалаштириш қийин. Гап шундаки, бағишлов қуруқ, баландпарвоз байтлар билан чекланган. Сизга шу нарса жуда ҳам керак бўлса, 3–4 кундан сўнг ўзбекчалаштириб жўнатаман (дарвоқе, шеърда туйғу йўқ). Иккинчи шеър менга маъқул тушгани учун дарҳол таржима қилдим. Марҳамат, ўқинг.

Агар таржима манзур бўлса, қолган талабингизни ҳам бажо қиламан. 9.09.70.”.

Мен “Кавказ қиссалари”ни таржима қилаётиб, ундаги қўшиқларни ўзбекчалаштиришга қийналганим сабабли Асқардан ёрдам сўраган эдим. Асқар биринчи шеърда “туйғу йўқ” деб тўғри ёзган эди. Ўша шеър бундай бошланарди:

Ғоят маҳорат билан таржима қилинган иккинчи шеърдан “Номус ва қасос”да бу тарзда фойдаландим:

“Бир неча кундан сўнг Тагаурскка, фотиҳа тўйига борди. Куара билан Габони фотиҳа қилиб қайтди. Шундан сўнг Саид индамас бўлиб олди. Кеч кириши билан юраги орзиқади. Тунлари уйқусиз. Кўз олдида узун қора сочли гўзал гавдаланади, холос. Уни ҳаяжон қамраб олди. Унинг қарғиш теккан, кўмиб қўйган муҳаббати яна бош кўтараётган эди. Саид титраб кетди. Кўз олдида Куара гавдаланиши билан укасига нисбатан номуссизлик қилаётгани учун виждони уни айблай бошларди. Мана шу уйқусиз тунларда ўзига-ўзи савол берарди:

“Азиз авлиёлар нима учун арз-додимга қулоқ солишмади? Нега мен азоб чекяпман? Ахир қариялар умматнинг ҳар бир оҳу фарёдини пайғамбар инобатга олади, деб ўргатишар эди-ку. Наҳотки…” Унинг хаёли шу ерда узилди. Бошқа нарсаларни ўйлаб гуноҳга ботишдан қўрқди.

У онасининг “сенга нима бўлди?” деган саволидан қочишга уринаверди. Аммо кампир ўғлининг қалбини қандайдир ғам тимдалаётганини сезди.

– Сен ўзингни бир нима билан овутсанг бўларди… балки отда сайр қиларсан…

Саид итоаткорлик билан рози бўлди.

– Яхши, бир айланиб келаман.

Унинг дардли овози яширин ғамини ошкор қилиб қўйди.

Оқшомда отини эгарлаб, адирга чиқиб кетди. Қуёш уфқни гўё ёндириб, қизартириб турибди. Унинг хаёлига бирдан халқининг кўҳна қўшиғи келди. У беихтиёр қўшиқ айта бошлади. Унинг назарида қалбидаги бутун ғам адир бўйлаб таралаётган мана шу майин қўшиқ билан чиқиб кетгандай бўлди:

Қўшиқ тугагач, у отини елдирди.

Отнинг тез югуришими, ёинки кечнинг салқин ҳавоси сабаб бўлдими, йигитнинг қалбидаги ғубор тарқади. Кўзларидан яна жўшқинлик учқунлари сачради”.

Бу асар таржимаси ва Асқарнинг мактуби узоқ йиллар дафтардаётди. Орадан кўпгина йиллар ўтиб нашрга тайёрлаш учун оққа кўчираётганимда шеърий таржима ёнидаги расмга диққат қилдим: Қуёш чарақлаб турибди. Қабр ва қабр тош ва… сиртмоқ… Етмишинчи йилда бу расмга эътибор бермаган эдим. Энди билсам, Асқар ўзининг ўн уч йилдан кейинги тақдирини чизиб қўйган экан… “Шайтанат”ни ёзаётганимда Асқар Қосим чизган сиртмоқ хаёлимни эгаллаб олди. Натижада бу манзарани Анварнинг ҳаётига кўчирдим:

* * *

– Гулнора опа, ёмон гап айтмаяпман. Сизнинг гапингизни тасдиқлаяпман. Собирбей ёш, ўргатиб туриш керак. “Денгиз ичра чарх урувчи гирдобни қайдан билсин қирғоқдаги майсалар…”, деган экан бир шоир. Менинг битта қўшним имом. Ўша айтадики, бу дунёда ғийбат қилган одамнинг тилини Худо қиёматда ўн метр узун қилиб қўяркан. Бу тилни одамлар босиб-янчиб юравераркан. Шу қиёмат тезроқ бўлса-ю, шу тилларни бир кўрсам…

Рўпарадаги аёл шарт туриб чиқиб кетди. Анвар Холидийни сўкадиган бўлса, ҳақорат тошларини шу аёл ҳузурида отарди. Холидийнинг шу хонадаги “мухтор элчиси” ҳисобланмиш Гулнорахон бу тошларни териб, етмаганига ўзидан қўшиб, устозига етказарди. Анвар бу аёлдан, шу хизматлари учун хафа эмас, хурсанд бўларди.

Аёл чиқиб кетгач, хона жимиб қолди. Собир ҳам стол устидаги қоғозларига мук тушди. Анвар қўлига қалам олиб бир варақ қоғоз юзига турли шакллар чиза бошлади. Шакллардан бири “Г” ҳарфига ўхшарди. “Гулнора” деб ёзди. Кейин биринчи ҳарфни семизроқ қилиб бўяди. Сўнг “Г”ни ярим саҳифани эгаллайдиган даражада катта қилиб ёзди. “Г”нинг бурчагига кашакловчи чизиқ тортган эди, ҳарф дорга айланди. Анвар унга бир зум тикилиб тургач, ҳарф-дорнинг учига сиртмоқ чизди. Шу ишидан завқ олиб ўтирганида Холидий йўқлаётганини маълум қилишди…

* * *

Ҳарбий хизматдан қайтгач, Асқар Қосим радиодаги ишини давом эттирди. Бу пайтда мен комсомоллар билан олишиб, кетиб қолган эдим. Асқар билан тез-тез кўришардик. Ҳарбийдалик пайтида қайнона-келин жанжалидан безганини айтган эди. Бу жанжал давом этган шекилли, иккинчи фарзанди туғилгач, Эскижўвадаги бир уйни ижарага олиб, кўчиб чиқди. Оилани сақлаб қолишга бу ҳам ёрдам бермади. Бир куни Асқар уйимга хафаҳол равишда кириб келди. Чуқур хўрсинди-да, “Энди ажрашаман шекилли”, деди. Ўша куни бозордан қулупнай олибди. Хотини уй йиғиштириш билан банд экан. Хотинининг оғирини енгил қилиш мақсадида қулупнайни шоирнинг ўзи тозалай бошлабди. “Адаси, сиз уринманг, ишимни тугатай ўзим қиламан”, дебди хотин меҳрибонлик билан. Асқар тушмагурнинг ҳазиллашгиси келиб: “Сен тозаласанг, қулупнайнинг ярмини еб қўясан”, – дебди. “Ҳазилнинг таги зил” бўлиб, хотин “ҳали мен очофатманми?” деб жанжални бошлабди. Арзимас туюлган ҳазилнинг оқибати шу бўлдики, оила бузилди. Кўп одам ўртага тушди, фойдаси бўлмади – икки фарзанд тирик етим қолди. Бу пайтда Асқар “Билим” жамиятининг ноширлик бўлимида ишларди. Бу идоранинг раҳбари хотинининг тоғаси экан. Оила бузилгач, тоға куёвболани ишдан бўшатиб юборди. Шоирларнинг бирон таҳририят ёки нашриётга ишга кириши қийинроқ эди. Кўп раҳбарлар “шоирлар интизомсиз бўлади”, деб уларни ишга олишмасди. Асқар “главлит” дейилувчи ташкилотга ишга кирди. Бу идора “цензура” номи билан машҳур эди, газета-журнал, китобда чиқувчи ҳар бир ҳарфни синчиклаб текширишарди, сиёсий хато қидиришарди. Ҳатто илмий диссертация ва рефератларни ҳам ўқишарди. Бунинг оқибатида ноширлар билан улар орасида тез-тез тортишувлар бўлиб, бу олишувлар ҳамиша улар фойдасига ҳал этиларди. Уларнинг айтганлари айтган, деганлари деган эди. Шу сабабли матбуот ва нашриёт ходимлари уларни “КГБ”нинг ҳуфялари булар”, деб ҳурмат қилишмасди. “КГБ”нинг доимий таъқибида юрувчи шоир Асқар Қосимнинг айнан шу идорага ишга кирганини эшитиб ажабландим. Асқар майда эълонлар, таклифномалар матнини кўриб берарди. Нашр ишларига аралашмасди, хонаси ҳам алоҳида эди. Шунга қарамай, ижодкор дўстларнинг айримлари ундан хавфсирай бошлашди. Асқар буни ҳис қилиб, руҳан эзиларди. То Ғафур Ғулом нашриётидаги кичик бир вазифага ўтгунига қадар шу аҳволда юрди.

Биринчи оиласи билан узил-кесил ажрашгач, ёши ўтиброқ қолган қизга уйланиб, Қорасарой билан Қўштут оралиғидаги маҳаллага “ичкуёв” бўлди. Ичкуёвнинг ошналари серқатнов бўлса, қайнонага ҳам, хотинга ҳам малол келади, деган мулоҳазада бу уйига деярли бормадим. Қадрдонлигимиз кўчада давом этди. Бир куни кўришаётиб қўлига қарасам, қора мой юқи. “Кечки пайт таксопаркда ишлаяпман, тузукроқ пул топмасам бўлмади”, – деди афсусли оҳангда. Асқар бу пайтда Ғафур Ғулом нашриётида муҳаррир лавозимида ишларди, шеърий тўпламлари, таржималари чиқиб турарди. Қалам ҳақининг ярми алиментга тўланса ҳам, қолгани бир оилани тебратиш учун етарди. Лекин гап шундаки, ке-йинги хотини кўпроқ пул топар экан. Эр-хотин орасида гап қочганда “мен сиздан кўпроқ топяпман”, деб юборган бўлса, бу таъна кўнгли нозик шоирга оғир ботгандир.

Бир куни “Олдинги хотиним билан кўришдим, кейинги оиласи билан ажрашибди, меники ҳам ўхшамай турибди, ажрашиб, биринчи оиламни тикласаммикин?” – деди. Ҳали ўттизга кирмаган камина бу нозик масалада қандай маслаҳат бера олардим? Асқар эҳтимол ёши катталар билан ҳам маслаҳатлашгандир, ўзи кўп ўйлагандир, ҳарҳолда, иккинчи оиласи билан яшади. Бу орада уни икки марта жиннихонага ётқиздилар. Мен бу пайтда Ғафур Ғулом нашриётида хизмат қилардим. Таҳрир ишларини уйимда бажариб, ҳафтада ёки ўн кунда бир келиб кетардим. Асқар таржимон ва малакали муҳаррирлардан Миржалол ака (шоир Миртемирнинг ўғли), Жўрахон опа, Холида опа, Ҳикоят опа ва Назирахон билан бир хонада ўтирарди. Менинг ёзув столим ҳам шу хонада эди. Бир куни бўлим бошлиғига таҳрирдан чиқарган қўлёзмани топшириб, хонага кирсам, аёллар қаергадир боришга тайёрланиб туришган экан.

– Вой, Тоҳир, яхши келиб қолдингиз, ишқилиб “отлиқ” келдингизми? –дедилар Ҳикоят опа.

Мен машинамда кам юрардим, Ҳикоят опа шунинг учун “отлиқ келдингизми?” деб сўрадилар. Бу кун иш шошқич бўлгани учун “отлиқ” келгандим.

– Асқарни кўргани бормоқчимиз, – дедилар.

– Асқарга нима бўлди?

– Вой, ҳали эшитмадингизми? Жиннихонага ётқизиб қўйишди.

Бу гапдан довдираб қолдим. Дўстлар шундай дейишса, “ҳазиллашяпсизми?” дейишим мумкин эди. Бу опалар ҳазиллашмас эди. Йўлга чиқдик. Жиннихонага етиб боргач, “Мени кўрса, қаттиқ ҳижолат бўлади, кирмай қўя қолай”, девдим опаларга бу гап маъқул келди. Кўчада кута бошладим. Баланд девор ортидаги шоирнинг аҳволини ҳис қилиб, юрагим эзилиб кетди. Шу онда “6-палата”ни эсладим. Антон Чеховнинг 1892 йилда ёзилган бу аянчли ҳикоясини деярли барча ижодкорлар биларди. Ҳозирги ёшлар ўқишмагандир, деб афсусланаман. Руҳий шифохона ёнида туриб, рус адиби тасвирлаган жиннихона кўз олдимда гавдаланади:

“Агар қичитқон ловуллашидан қўрқмасангиз, бу иморатга тор сўқмоқ йўлдан бориб, ичидаги аҳволни кўрайлик. Биринчи эшикни очиб, даҳлизга кирамиз. Девор остида, печка ёнида касалхонанинг эски-тускилари уюлиб ётибди. Тўшаклар, илма-тешик эски чопонлар, иштонлар, кўк йўлли кўйлаклар, ҳеч нарсага ярамайдиган эски пойабзаллар – бу чурук-чориқлар бир-бирига қоришгани ҳолда чириб, нафасни бўғадиган сассиқ ҳид чиқариб ётади.

Эски-тускиларнинг устида эса доим трубкасини тишлаб, ҳарбий хизматдан бўшаган, формасига ёпиштирилган белгиларнинг ранги ўчиб кетган кекса солдат Никита ётади. Унинг юзи озғин, қовоғи солиқ, ўсиқ қошлари ва қизил бурни чеҳрасига ёввойи овчарка қиёфасини бериб туради; ўрта бўйли, кўринишдан қотма ва чайир; лекин жуссаси баҳайбат, муштлари ҳам жуда бақувват. Унинг ўзи дунёда ҳамма нарсадан кўра кўпроқ интизомга берилган, шунинг учун ҳам, одамларни уриш керак деган фикрга қаттиқ ишонадиган, нима буюрилса дарҳол бажарадиган, соддадил ва бефаҳм кишилардан бири. У, одамларни кўкраги, елкаси, юзи-кўзи демай дуч келган жойига уради ва шусиз бу ерда интизом бўлмайди деб ишонади.

Агар даҳлиз ҳисобга олинмаса ундан кейин, ҳалиги бинога, катта, кенг уйга кирасиз. Уйнинг девори хира кўк рангга бўялган, мўрисиз уйдагидек шипини қурум босган – бу ерда қишда печкалардан тутун қайтиши ва ис чиқиши шубҳасиз. Ички томонидан темир панжара ўрнатилиб деразалар расво қилинган. Пол бўялмаган, зирапчалар чиқиб ётибди. Уйдан ачиган карам, қора чироқ, қандала ва шиптир ҳиди келади. Бу ҳид димоғига урилган киши дастлаб йиртқич ҳайвонлар катагига киргандек бўлади.

Уйда полга михлаб қўйилган каравотлар турибди. Каравотларда эгниларига кўк халат, бошларига қадимги қалпоқ кийган одамлар ётибди, баъзилари ўтирибди. Булар – жиннилар…”

Салкам юз йил муқаддам тасвирланган жиннихона билан менинг рўпарамдаги шифохона орасида ер билан осмонча фарқ бор. Ўша йиллари “Девона” романини ёзаётганим туфайли руҳий касалликлар шифохонасига бир неча марта келганман, бу жойнинг ташқи кўриниши бошқа шифохоналардан фарқ қилмайди – озода, батартиб. Аммо юз аввалги жиннихона билан бугунгисининг вазифаси бир – руҳий хасталарни шифолаш. Лекин қай тартибда? Фарқ ана шунда. Аммо бир ўхшаш томони ҳам бор эди. Сталин зулми – қамаш, отиш барҳам топгач, эркин фикрли одамларни жиннихоналарга ташлаш расм бўлган, шу сабабли ҳам зиёли аҳли “6-палата”ни тез-тез эслаб турарди. Асқар Қосимнинг айнан эркин фикрлари учун бу ерга ташлаганига ишончим комил эди. Баъзи эрлар майхўр бўлса ёки ҳуда-беҳудага жанжал қилаверса, мушт ўқталаверса, хотинлари безиб бу ерга ташлашади. Асқар майхўр эмасди, ювош эрни “хотини жойлаштирган” деган гап асоссиз эди.

Асқар Қосим доимий назоратдаги Абдулла Ориповнинг шогирдларидан эди. Қайсидир мушоирада иштирок этиб “Ўзбек бўлиб туғилмасам эдим, қўрқмас эдим бунчалар хорлик” деган сатрларни ўқигач, “бевош шоир” сифатида эътиборга олинган, яъни “хатга тушдинг – ўтга тушдинг” бўлганди. Халқимизда бир мақол бор: “Айтсам – тилим куяди, айтмасам – дилим”. Улуғ шоирларимиздан Атойи ҳазратлари ёзганлар: “Айтсам – ўлдирарлар, айтмасам – ўлам”. Араб шоири Муин Бсису ёзган экан: “Айтсам ҳам ўлдирадилар, айтмасам ҳам ўлдирадилар, айтиб ўлганим яхши”. Асқар Қосим шу тоифадан эди. Уни бу ерга ташланиши ўлим сиртмоғи сари қўйилган қадамлардан бири эканини мен у топда тасаввур ҳам қилмаган эдим. “6-палата”даги Иван Громовнинг тақдири хаёлимни пўртанадай тўзитарди:

“Унинг сўзлари… қисқа-қисқа, шиддатли… сўзларида ҳам товушида ҳам қандайдир ғоят яхши бир оҳанг бор. У инсон разиллиги, ҳақиқатни бўғувчи жабр-зулм, яна вақти келиб ер юзида бўладиган гўзал ҳаёт ва ҳар дақиқа золимларнинг аҳмоқлиги ва бераҳмлигини унинг ёдига солиб турган деразалардаги темир панжаралар ҳақида сўзлайди…

…Унда одамга аралашиш майли зўр бўлса-да, ўзининг тезлиги ва бадгумонлиги туфайли ҳеч ким билан ошна бўлолмас, дўсти ҳам йўқ эди. Шаҳар халқи ҳақида таҳқир билан сўзлаб, уларнинг қўпол, нодонлиги ва ғафлат босиб, ҳайвонларча яшаши менга қабиҳ ва жирканч туюлади, деярди. У билан нима ҳақда сўзлашманг, гапни шу томонга айлантирарди: шаҳар дим, киши зерикади, жамиятда юксак мақсад йўқ, ҳаётни жабр-зулм, фаҳш, олчоқлик билан турли шаклга киргизиб бемаъни кун кечиради, муттаҳамларнинг эгни бутун, қорни тўқ, виждонли одамлар очин-тўқин яшайди; жамиятга мактаб, тўғри йўлга бошловчи маҳаллий газета, театр, оммавий китобхонлик, илмий кучларнинг бир ўринга тўпланишлари зарур; жамиятнинг онги шунчалик оширилмоғи керакки, ўз нуқсини кўриб, кайфи учиб кетсин, деярди. У одамлар ҳақида фикр юритганда қуюқ бўёқларни беради, бошқа рангларни инкор қилиб, фақат оқ билан қорадан фойдаланади; унинг фикрича, инсоният муттаҳамларга ва тўғри одамларга бўлинади; ўрта хили бўлмайди. Хотин-қизлар ва муҳаббат ҳақида доим эҳтирос ва завқ билан сўзлайди-ку, аммо ўзи бирон марта ошиқ бўлмаган…”

Бу сатрларни эслаб мен Асқар Қосим билан Иван Громовнинг тақдирини, дунёқарашларини таққослаш ниятида эмас эдим. Зинҳор! Мени замонлар ўзгаргани билан муаммолар сал ўзгача кўринишда яшаётгани ўйлантирарди, холос.

Опалар ичкаридан яхши кайфиятда чиқишди.

– Кўриниши ҳам, гаплари ҳам бип-бинойи, қайси виждонсиз бу ерга ётқизиб қўйибди? – дедилар Ҳикоят опа.

– Ташхис қўйишибдими? – деб сўрадим.

– Шезофриния эмиш, нима балолигини тушунмадим.

– Шезофриния – руҳнинг парчаланиши дегани. Ташхислари нотўғри, Асқарнинг руҳи соғлом, парчаланмаган…

“Шу ерда парчаланмаса эди”, деган фикр хаёлимни ёритиб, яна “6-палата”ни эсладим-у, этим жимирлашиб кетди.

Асқар Қосимни йўқлаб кириб кетган ҳамкасб опаларни кутиб ўтирган чоғимда мен “Шайтанат”ни ёзарман, унда шоирнинг дардларини Анвар исмли тарихчи олим зиммасига юкларман, деб ўйламаган ҳам эдим. Бу ишга орадан уч-тўрт йил ўтгач киришдим. Анварнинг ҳолатини тасвирлаш чоғида кўз олдимда Асқар Қосим турди. Фақат унинг ўзигагина хос гапларни, ҳазилларни бир-бир эслаб, қоғозга туширдим. Ҳатто бошига бало ёғдирган ўша икки сатрни ҳам сал ўзгартирган ҳолда Анвар тилидан баён қилдим:

“– Мени Худо ургани рост. Лекин сен айтганча эмас. Олим, балки бир оз шоир бўлганим учун урган. Мен бу дунёдан ҳақиқат топарман деб юрган эдим.

Шоир бўлиб туғилмасайдим,

Кўрмас эдим бунчалар хўрлик…”

Асқар руҳий касаллар шифохонасидан қайтгач, нашриётдаги ишини давом эттирди. Унинг хатти-ҳаракатида, гапларида ҳеч қандай ўзгариш йўқ эди. “Ҳар турли дорилар билан руҳини парчалашмаса эди”, деган хавотирим ўринсиз эканидан кўнглим хотиржам бўлди. Одатда, кимдир шифохонада даволаниб чиқса, кўнгил сўралади. Нашриётдагиларнинг кўпчилиги сўрамади, мен ҳам шуларнинг бири эдим. Шифохона ҳақида гап очиб, унинг кўнглини бузишни истамадим. Бир куни хонада ёлғиз қолганимизда “у ёқда бекор ётмадим, дунёнинг формуласини ишлаб чиқдим”, деб маъюс кулимсираб, менга бир варақ қоғоз тутди. Авваллари бундай қоғозларга шеърий сатрлар битилган бўларди. Буниси бошқачароқ эди. Таъбир жоиз бўлса, чиндан ҳам фоний дунё ҳаётининг фалсафий формуласи эди. Асқар бу гапларни авваллари ҳам айтиб юрарди, энди формула тарзида баён қилибди. Асқар ўша куни қоғозни қайтариб олган эди, бу формулани қисман ёдимда сақлаб қолгандим, ўзимдан қўшиб тўлдирган тарзда “Шайтанат”га кўчирдим: