Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 22

“Ленин учқуни”даги кунларим ижоднинг учқунланиш даври бўлди. Атрофимдаги адабий муҳит бу учқунни сўниб қолишдан асрадигина эмас, аланга олишига ёрдам берди.

1968 йили Раззоқ Абдурашид нашриётга ўтгач, Сафар Барноев адабиёт бўлимининг мудири бўлдилар. Муҳарриримизни кўндириб, мени ҳам шу бўлимга ўтказдилар. Ёш ижодкорлар билан муомала қилиш менинг зиммамга тушди. Фан-спорт бўлимида сафарда кўп юрардим, бу бўлимда кун бўйи хонадан чиқмайман. Адабиёт тўгарагига ўша йили Рустам Обид, Эркин Усмон, Умида Абдуазимова, Туҳфа Назарова, Баҳром Аҳмедовлар келиб туришарди. Рустам саргузашт қисса ёзди. Қўлёзмасини ўқиб, қойил қолдик. Газетада беришга, нашриётга тавсия этишга қарор қилдик. Лекин қўлёзмани машинкада кўчиришга ёш ёзувчининг имкони йўқ эди, отасининг ҳам моддий томондан қўли калта экан. Кўпчилик бўлиб ёрдам берилди. Рустам Обид ижодда фантастика йўналишини танлади. Шу сабабли Ҳожиакбар Шайхов билан яқин бўлди. Узоқ йиллар бирга ишлади. У ғоят қобилиятли ижодкор эди, аммо майхўрликка ружу қўйгани боис ижодда юқори мартабага ета олмади. Билишимча, айнан шу иллат туфайли оилавий масалада ҳам бахтини топмади. Эркин Усмон Ўткир Ҳошимов билан бирга бўлди. Умида назмни, Туҳфа ҳажвни, Баҳром радио-тележурналистика йўлини танлашди. Шеър машқ қилувчи ўнлаб болаларнинг адабиётга бўлган қизиқишлари мактабни тугатишлари билан сўнди.

1969 йил каминани қувонтирувчи турли воқеаларга бой бўлди: дорилфунундаги ўқишни тугатдим, СССР журналистлар уюшмасига қабул қилиндим. Айтишларича, уюшманинг энг ёш аъзоларидан бири эканман. Дастлабки фантастик қиссани якунига етказдим. Эркин Хўжаев масъул котиб вазифасига ўтгач, фан-спорт бўлими мудирлиги менга топширилди. Бу вазифада кўп ишламадим. Аразлаб кетиб қолдим. Сабаби бундай: муҳаррирнинг топшириғига биноан “Кимлардан ўрнак олиш керак?” мавзуида саҳифа тайёрладим. Газета чиққандан кейин қарасам, журналист Маҳкам Раҳмон ёзиб берган мақоланинг ярми қисқартирилган. Ўрнига Москвадан юборилган фотосурат билан тагхат жойлаштирилган. “ТАСС” – Совет Иттифоқи телеграф агентлиги –деган ташкилот барча таҳририятларга иттифоқ ҳаётини акс эттирувчи фотосуратлар юборарди. Шуларнинг айримларини масъул котиб олиб, тагхатини таржима қилиб иккинчи саҳифага берарди. Бу унинг тирикчилик манбаи эканлиги каминага маълум бўлса-да, Маҳкам Раҳмондан хижолат бўлдим. Муҳаррир ва масъул котибнинг ваъдада турмаганлигидан ранжиб, ишдан бўшаш ҳақида ариза бердим. Суроб ака бўшатишни истамадилар. Чунки бу бўлимни ҳамма ҳам эплаб юрғиза олмасди. Ҳарбийдалигимда Ризвон опа Сафарова “Сиздан кейин фан бўлими бутунлай йўқ бўлиб қолди. Фантас-тика, илмий ва фанний нарсалар йўқ. Бахтиёр ҳам ёзмай қўйган. Спорт ишлари ҳам ўлда-жўлда. “Чарм тўп”да Тошкентнинг Куйбишев райони “исён” кўтарибди. Кўп командаларда “подставкалар” аниқланиб, “Пионер Востока”да Комаровский қаттиқ танқид қилибди. Бизникилар нима қилишга ҳайрон…” – деб ёзган эдилар. Бўлимда шоирлардан Муҳаммад Али, Ҳабиб Саъдулла, Барот Исроил, Жўшқинлар ишлаб кўришган. Ҳарбийдан қайтганимда бу бўлимда Сафар Барноевни кўриб ажабландим. Сафар ака спортга мутлақо бепарво, аниқ фанларга ҳам қизиқмайдилар.

– Бошқа иш топишим керак, – дедилар. – Суроб ака кимни ишдан бўшатгиси келса, шу бўлимга ўтқизяпти.

1969 йилги аразимда Суроб ака аризамга анчага довур имзо чекмадилар. Кўп насиҳатлар қилдилар. “Қаерга ўтмоқчисиз?” деганларида “Аспирантурага” деб юборибман. Аслида мўлжалимда борарга аниқ жой йўқ, аспирантура эса хомхаёл эди. Ниҳоят, аризамга “Аспирантурага кираётгани учун ўз хоҳиши билан вазифасидан бўшатилсин”, деб ёзиб бердилар. Меҳнат дафтарчамга ҳам шу ёзув тушган.

Кейин ҳам аразлаб ишдан бўшаш ҳоллари юз берган. Мен ўша ҳолатларни тез-тез эслаб ўзимча муҳокама қиламан ва ўзимни ўзим айб-лайман. Мен гўё ҳақиқат талаб қилиб аразлагандай эдим. Аслида бундай қилмаслигим керак эди. Арзирли масала бўлса курашишим лозим эди. Мен иродасизлигимни доимо тан олиб юраман. Шундай экан, аразларимда гуноҳ мавжуд бўлса керак, деб тавба қиламан. Айниқса, “Ленин учқуни”дан бўшашим ношукурлик эди. Улар мени ишга қабул қилишди, ишонч билдиришди, ўргатишди, юқори лавозимни ҳам беришди. Тайёрлаган саҳифамнинг қисқартирилиши фожиа эмасди, бунақа инсофсизликни аввал ҳам кўргандим, кейин янада кўп кўрдим. Мақоласи қисқарган журналистдан узр сўраб қўйиш билан ҳал бўладиган осонгина масала эди, ўзим мураккаблаштирдим.

Республика радиосининг адабий-драматик таҳририятида бўш ўринбор, деб эшитиб, тоғамдан ёрдам сўрадим. Ўлмас Умарбеков бош муҳаррир эдилар, лекин тоғам у кишига учрашмадилар, қўнғироқ ҳам қилмадилар, балки оддий муҳаррир бўлиб ишлайдиган Баҳодир Абдуллаевга уч-тўрт жумладан иборат хат ёзиб бердилар. Баҳодир акани китоблари орқали танир эдим. Ҳикоялар тўпламига тоғам оқ йўл ёзган эдилар. Хатни олиб, Баҳодир акага учрашдим. У киши сатрларга кўз ташладилар-у, “юр”, деб мени Ўлмас аканинг хоналарига бошлаб кирдилар. “Мирза акамнинг жиянлари экан”, деб таништириб, изларига қайтдилар. Ўлмас акани ҳам асарлари орқали билардим. Ўзларини уюшманинг мажлисларида узоқдан кўрган эдим. Машҳур ёзувчининг рўпарасида ўтиришдан ўнғайсизландим. Ўлмас ака очиқ чеҳрали эдилар. Аввал тоғамнинг соғликларини сўрадилар. Кейин адабиёт ҳақида суҳбат бошладилар.

Матбуотда уч-тўрт йил ишлаган, беш-ўн ҳикоя эълон қилган бўлсам-да, Ўлмас акадай адиб олдида мен ҳали ҳеч ким эмасдим. Келажакда қўлимдан бир иш келадими ё йўқми, буниси ҳам ноаниқ эди. Шунга қарамай, Ўлмас ака худди ўз тенгқурлари билан гаплашгандай суҳбатлашдилар. Гаплашганда ҳам бозордаги нарх-наволар эмас, адабиёт муаммолари бўйича фикр юритдилар. Адабиётга, хусусан, айрим асарларга бўлган муносабатим билан қизиқдилар. Саволлар мени синаш мақсадида берилмаган эди. Гап мароми худди икки ижодкор дўстнинг суҳбати каби эди. Бундан мен бир оз хижолат ҳам бўлардим. Ўлмас ака хижолатимни сезиб, янада самимийроқ, янада соддароқ тарзда гаплашмоққа уринардилар. Бир маҳал кутилмаганда:

– Ҳозирги замон романи қандай бўлиши керак? – деб сўраб қолдилар. Мазкур саволга тайинли жавоб бермоғим мушкул эди. Ўшанда Ўлмас аканинг ўзлари мени бу қийин аҳволдан қутқариб, янгича романга муносабатларини билдирдилар:

– Ҳозир ёстиқдай-ёстиқдай, “семиз” китоблар ёзиш вақти эмас, бунақа китобларни ўқишга ҳозиргиларнинг тоқати етмайди. Энди китобхонга ихчам, мағзи тўқ романлар керак. Тез ўқишсин, аммо кўпгина маъно дурларини теришсин…

Ўлмас аканинг ўшанда “Одам бўлиш қийин” деб номланган биринчи романларини ёзаётганларини кейинроқ билдим. Суҳбатдан бир неча ой ўтгач, ҳарбий хизматга чақирилдим. Хизматимнинг адоғига яқин дўстим Абдужалил Зокировдан бир китоб олдим. Қарасам, Ўлмас аканинг янги китоблари. Ўзлари айтгандай ихчам, ўзлари айтгандай, бош кўтармасдан бир зарбда ўқиб чиқиладиган асар, мағзи тўқ роман. Аскар йигитлар китобни қўлма-қўл қилиб ўқишди. Бирови ўқиб бўлгунича бошқасининг сабри чидамай талашган вақтлари ҳам бўлди. Асар қаҳрамонларининг тақдири уларни бефарқ қолдирмади. Айниқса, Гулчеҳранинг тақдири севги ёшидаги аскар йигитларнинг дилини поралаб юборган эди.

Ўшанда Ўлмас ака роман ёзишлари билан икки томонлама синовга дуч келган эдилар: биринчиси – ўттиз беш ёшга кирган адиб ўша давр қаричи билан ўлчанганида “ёш ёзувчи” деб ҳисобланарди. “Ёш ёзувчи”нинг эса роман ёзиши кўпчиликка ғалати туюларди. У дамда ёш ёзувчиларнинг “романчилик довонини” ошиб ўтмоқлари осон эмасди. Чунки роман ёзган адиб энди етук ижодкорлар сафига ўтарди. Иккинчиси – “ёш ёзувчи” ёзган романнинг ҳажми кичик. Бошқаларники каби “семиз” эмас. Бошқалар каби синалган йўлдан юрмаган.

Романдаги баён услубининг ўзича равонлиги, қаҳрамонлар руҳиятининг атрофлича таҳлил этилганлиги, ҳаёт фалсафасининг теран акс эттирилиши ҳар икки синовдан муваффақиятли ўтишни таъминлаган.

Ўлмас аканинг вафотларидан кейин танланган асарлари нашрга тайёрланди. Биринчи жилдга камина муҳаррирлик қилдим.

“Бунчалар ширинсан, ҳаёт!”

Ўлмас Умарбековнинг асарларини ўқий туриб шундай деб ҳайқиргинг келади.

“Бунчалар бешафқатсан, ҳаёт!”

Ўлмас Умарбековнинг қалбида туғилиб, қоғозга кўчган асарларни ўқиб бўлгач, беихтиёр шундай деб юборгинг келади.

“Бунчалар маккорсан, ҳаёт!”

Ўлмас Умарбековнинг ҳаёт сўқмоқларида адашган қаҳрамонлари билан танишгач, “макр ва муҳаббатнинг илдизлари қаерда экан?” – деб ўйлай бошлайсан.

Ёзувчининг эллик йил муқаддам ёзган илк ҳикоясидан бошлаб, то сўнгги сатрларигача – ҳамма-ҳаммасини оддий асар эмас, балки авлодларга васиятномаси сифатида қабул қилингани дуруст. Ёзувчи ҳаёт ҳақидаги мулоҳазаларини ўнлаб қаҳрамонларининг тақдирини баён қилиш баҳонасида ўқувчи диққатига ҳавола этган.

Ўлмас Умарбеков қаламига мансуб асарларнинг қаҳрамонлари – турли феъл-атворга, турли тақдирга эга турли даврларнинг кишилари. Лекин адибнинг қалби уларни бир нурли нуқтада бирлаштириб туради. Бу қаҳрамонлар – эзгулик изловчилар, эзгулик истовчилар, соғинувчилар, зулм ёки бешафқатлик қаршисида бўйин эгмовчилар – буларнинг барча-барчаси ёзувчи юрагида туғилгандир. Ёзувчининг бу қаҳрамонлари худди ўзига ўхшайди, дейилса муболаға бўлмас. Ўлмас Умарбеков ҳамма қатори ҳаётнинг аччиқ-чучугини тотган, хиёнатни, шафқатсизликни, мунофиқликни ҳам кўрган, аммо бу каби иллатлар қаршисида ожиз қолмаган, яхшиликка ишонган, ҳақиқатга суянган эдилар. “Одам бўлиш қийин”, “Фотима ва Зуҳра” каби романларни ёки “Севгим, севгилим”, “Ёз ёмғири”, “Жўра қишлоқ” каби қиссаларни, юзга яқин ҳикояларни ўқиймизми ёки “Шошма, қуёш”, “Қиёмат қарз”, “Комиссия” “Кузнинг биринчи куни” сингари асарларини томоша қиламизми, уларда баён этилмиш қаҳрамонлар – Абдулла, Гулчеҳра, Ойпопук, Мунисхонлар, Санобар Камолова, ҳатто ёшини яшаб қўйган қариялар ҳам ҳаётдан умидларини узишмайди. Баъзан хато қиладилар, баъзан мағлуб бўладилар, гоҳида ғолиблик майидан маст бўладилар. Шунда ҳам яшамоқ лаззатини бой бермайдилар. Эзгуликка, озод ҳаётга фақат тўғрилик йўли билан бормоқлик мумкин – Ўлмас Умарбековнинг барча асарларига ана шундай шиор муносиб.

Гулзорда ҳар бир гулнинг иси бўлгани каби, адабиёт оламидаги ҳар бир адибнинг фақат ўзига хос овози мавжуддир. Ўлмас аканинг асарларини бошқаларникидан фарқлаб, ажратиб олиш қийин эмас. Тепасига адибнинг номлари ёзиб қўйилмаса ҳам бу ҳикояни ёки романни айнан Ўлмас Умарбеков ёзганлигини зукко китобхон дарров билади. Ўлмас ака ижодининг бошқалардан фарқлантириб турадиган жиҳат – самимийликда кўринади.

Ўлмас ака ҳаётда самимий бўлганлар, атрофидагиларга ишонганлар, одамларни тоифаларга, навларга ажратмаганлар. У кишининг энг севган сўзлари – “АЗИЗИМ” эди. Ўлмас ака ёқтирмаган, ғашларини келтирувчи одамга ҳам “азизим” деб мурожаат қилар эдилар. Бу хислатни асарларидаги қаҳрамонларига муносабатда ҳам кўрамиз. Ёзувчи ўзлари севган қаҳрамонларига ҳам, асардаги сериллат одамларга ҳам “азизим” деяётгандай туюлади. Кўпчилик адибларга хос одат – ёмон одамни булғаб ташлаш Ўлмас ака ижоди учун ёт нарса. Ёзувчи ёмон одамга лаънат ёғдирмайди, нафратини баён қилавермайди, балки ёмонликнинг охир-оқибатини кўрсатиб қўя қолади. Ёзувчининг бундай сатрларини ўқиган одам ҳаётдан безмайди, балки яхшиликка умид қилиб яшамоқ лозим экан, деган ҳақиқатни англаб етади.

Адабиётда турли йўналишлар мавжуд. Баъзилар бадиий асар ҳаётнинг бешафқатлигини қуюқ бўёқларда тасвир этмоқ керак, токи ўқувчи ўзини бу кўргуликларга тайёрласин, нохушликларга дуч келганида довдираб қолмасин, дейишади ва шу йўсинда ёзишади. Оқибатда, ҳаётга муҳаббат ўрнига нафрат уйғотиб қўйишади. Шу ўринда адабиёт ўзининг асосий вазифасидан чекинади. Аммо ҳаётга нисбатан нафрат уйғотмасликни қуруқ маддоҳлик қилмоқлик шарт, деб тушунмаслик жоиз. (Адабиёт тарихида бундай ҳоллар ҳам бўлган. Конфликтсизлик, яъни “зиддиятсизлик назарияси” деган замонлар, шу назария асосида яратилиб, яралгани ҳамон ўлимга ҳукм бўлган асарлар ҳали кўпчиликнинг ёдида. “Совет жамиятида зиддият, қарама-қаршилик йўқ, бу жамиятда барча озод, бахтиёр, ҳаммаёқ обод”, деган ёлғонни ҳақиқат байроғи сифатида тақдим этиш узоқ яшамади).

Яна бир йўналиш тарафдорлари “адабиётда энг муҳими – жиддий гап айтиш, долзарб муаммони кўтариш”, деган талаб билан яшади. Оқибатда адабий асар қаҳрамонларининг оёқлари ердан узилди. Ҳаётда бегона одамдай юрдилар. Долзарб муаммо эса пахтадан мўл ҳосил олиш учун курашдан иборат бўлди.

Яна бир тоифа ҳаётни танқид қилишга кўпроқ эътибор бериш тарафдори бўлди, оқибатда насрда ҳам, назмда ҳам асабий, бақироқ асарлар вужудга келди.

Бошқа бир тоифа эса рамзийлик билан мавҳумликни фарқламай, аралаштириб юборди. Асарларига одамлар тушунишмаса, “Бу ерда ақлли гап бор, келажак авлод англайди”, деб изоҳ беришди.

Бу йўналишларни рад этмай, ёки пастга урмай, уларни изланишлар самараси деб баҳолайман. Уларнинг қанчалик яшамоғини вақт кўрсатади. Балки чиндан ҳам келажак авлод “шимолий музликларда, айсберг чўққисида ғўза шоналади”, деган сатрларни ўқиганда “ҳа, йигит бечора севиб қолибди-да”, деган маънони англар. Лекин ҳозирги авлодга, бизнингча, содда, равон, самимий тарзда ёзилган асарлар ёқади. Ўлмас Умарбеков асарларининг севиб ўқилиши айнан шундан.

Ўлмас аканинг асарларидаги соддалик, равонлик жиддий масалаларни четлаб ўтиш ёки рад этиш эвазига эмас. Маълум ҳодисаларга нисбатан танқид йўқ, деб ҳам бўлмайди. Бу ерда гап баён этиш услубининг самимийлигида. “Ер ёнганда”, “Менинг ўғилбола жияним”, “Ойнинг олтин ўроғи” каби ҳикояларини ўқиган бўлсангиз, фикримга қўшиларсиз.

Сир эмаски, йўналишлар, аниқроқ айтилса, катта-кичик гуруҳлар ўз ғоялари байроғини баланд кўтариш мақсадида, ўзгачароқ ёзадиган адиб-ларга танқид кўзлари билан қарадилар. Бу гуруҳларнинг ўзларигагина хизмат қилувчи хос мақтовчи – танқидчилар мавжуд эди. Улар ўзлари тобе бўлган гуруҳдагиларнинг асарларини кўкларга кўтаришиб мақта-шарди, бошқаларни эса танқид қилмоқдан чарчашмас эди. Ёки “бошқачароқ” ёзилган асарни менсимай, индамай қўя қолишарди. Ўлмас аканинг бундай мақтовчилари ҳам, гуруҳлари ҳам йўқ эди. Бирон ерда танқидий фикр пайдо бўлиб қолса, “мевали дарахтга тош отилади”, деб қўя қолардилар. Танқидга қарши махсус жавоблар уюштириш у кишининг хаёлларига ҳам келмасди. Ўлмас аканинг фикрларича, энг асосий ва одил танқидчи – китобхон эди. Китоб тарқалдими, ўқилдими, маъқул тушдими? Ёзувчига яна қандай даъво бўлиши мумкин? Ахир, китоб бир-икки танқидчи учун эмас, минглаб ўқувчилар учун ёзилади-ку?

“Фотима ва Зуҳра” романи ёзилганида Ўлмас ака оғир хаста эдилар. Шунга қарамай, қўлёзмани “Шарқ юлдузи” журнали таҳририятига ўзлари олиб келдилар. “Тоҳир, бу соҳани сиз яхши биласиз, ўзингиз муҳаррирлик қилинг”, дедилар. Нашрга тайёрладик. Дастлабки қисми эълон қилингач, журнални кўтариб, шифохонага бордим. Ўлмас ака гапиролмай қолгандилар, томоқларидаги махсус тешик-мослама ёрдамида нафас олардилар. Аммо хасталик азобини, тушкунлик учқунини сира-сира сездирмасдилар. Лабларининг қимирлашидан “азизим” демоқчи эканликларини англаш мумкин эди. Асар билан табриклаганимдан сўнг дафтарчаларига бир нима ёзиб узатдилар: “Раҳмат, энди асарни ҳимоя қиласизларми?” Бу гапдан ажабланиб: “Асар ҳимояга муҳтож эмас”, –дедим. Ёзув дафтари ёрдамида анча гаплашдик. Ёзмоқчи бўлган асарларидан ҳам сўз очдилар.

Ўлим ҳар куни, ҳар соат эшик қоқиб турган дамда ҳам ёзувчи ҳаётга муҳаббат ва ишонч билан яшарди. Бу каби иродали ва саботли одамлар ҳақида ёзилган асарларни жаҳон адабиётида учратамиз. Балки қачондир Ўлмас Умарбековнинг ҳаёти ҳам бирон асарга асос бўлар?..

Мен Ўлмас аканинг “Асарни ҳимоя қиласизларми?” деган ташвишларини кўп ўйлайман. Ўлмас аканинг дўстга ҳам, душманга ҳам самимий муносабатда бўлишлари замирида қалб оғриқлари мавжуд эканини энди-энди тушуниб етгандай бўламан. Ўлмас ака ҳаммага бирдай ишонар эдилар. Бу – юқори мақомдаги фазилат. Аммо, айни чоқда шахснинг озми-кўпми фожиаси ҳам эди. Албатта, одамларга ишониб яшаган яхши, бироқ бу ишончни суиистеъмол қиладиганлар мавжуд экан, эҳтиёткорликни унутмаслик керак. Ўлмас акада шу эҳтиёткорлик йўқ эди. Бундан эзилганлари шубҳасиз, лекин дардларини бошқаларга сездирмаганлар.

Дардни ичга ютиб яшамоқликдан кўра оғирроқ юмуш бормикин дунёда?

Етмишинчи йилларнинг бошлари эди. Ўлмас ака Ўзбекистон радиосининг адабий-драматик эшиттиришлар таҳририятида бошлиқ эдилар. Бир куни қувониб келдилар: шу тунда янги асарга сўнгги нуқта қўйибдилар. Эшитганлар табриклашди. Ёзув машинкасида оққа кўчиртириш учун олиб келинган асар қўлёзмаси бир неча соатдан сўнг изсиз йўқолди. Ўлмас ака мажлисга чиқиб кетганларида кимдир хоналарига кириб, портфелларини кўтариб кетибди. Тасаввур қилинг-а: бир неча йиллик меҳнат бир неча дақиқада йўқ бўлди! Таҳририят аҳли ташвишлана бошлашганида ҳам Ўлмас аканинг кўзларидаги мулойимлик ўзгармади. Воқеани катта шов-шувга айланишига йўл қўймадилар. “Фалончи олгандир”, деган гумонларни ҳам рад этдилар. Бунинг ўрнига яна неча тунларни бедор ўтказиб, асарни қайтадан ёздилар.

Шуларни ўйлайман-у, “Қиёмат қарз”ни, “Шошма, қуёш”ни ёки “Фотима ва Зуҳра”ни бошқа биров эмас, балки айнан покиза, мард одамгина ёзиши мумкин эди, деган хулосага келаман.

Қалбида озгинагина кир мавжуд, ўзгалардан ҳадиксирайдиган, ўзгалардан яхшилигини дариғ тутадиган одам бундай асарлар ёза олмайди, деб ўйлайман.

Ёзувчи Ўлмас Умарбеков билан биринчи учрашувим эълон қилинган асарлари орқали, кўп қатори ғойибона тарзда бўлган эди. Таъкид жоизки, Ўлмас ака дастлабки ҳикояларини эллигинчи йилларнинг бошларида ёзган эдилар. Юқорида зикр этилган “зиддиятсизлик назарияси” ҳали ҳаёт чоғида адабиётга дастлабки қадамларини қўйган ёш ёзувчи бу назарияни қабул қилмаган. Ўша даврда ёки ундан сал олдинроқ адабиётга кириб келган бир қатор ёзувчилар орасида бу назариядан узилиб чиқиб кета олмаганлар ҳам бўлди. Ўлмас ака бу назариянинг касаллигини ўзларига юқтирмаганликларининг боиси: у киши анъанавийликдан, яъни кўп киши босиб ўтган йўлдан юришни ёқтирмай, ўзларининг сўқмоқларини очишга ҳаракат қилар эдилар. Ўша “Ширинсой оқшомлари” дейсизми ёки “Бобоёнғоқ”ми, “Ҳаёт қўшиғи”ми… барчасида услубий янгиликка интилиш мавжуд эди.

Ўлмас Умарбековни замонавий ўзбек детектив адабиётининг асосчиларидан бири, деб аташ ҳам ўринли. Ўлмас аканинг Қўқон шаҳри театри саҳнасида қўйилган биринчи саҳна асарлари – “Суд”, сўнг эса “Ёз ёмғири” қиссалари замонавий детектив тарзида ёзилган асарларнинг дастлабкиларидан бири эди. Бу ҳам ёзувчининг фақат янгиликка интилиб ижод қилганига бир далил бўла олади.

“Ўзбекфильм”ни бошқарган пайтларида ўзбек киносига миллий руҳ беришга анча уриндилар. Ёзувчиларни ўзбек тилида сценарий ёзишга жалб этиш мақсадида махсус “сценарий студияси” ташкил этдилар. Ёзувчиларга махсус маош ҳам тайин қилдилар. Аммо ёзувчилар бу рағбатга бефарқ қараганлари сабабли, студия ижобий самара, ижодий мева деярли бермади. Ўзбек киноси билан хориж киноси усталарининг биргаликдаги ҳамкорлигида ҳам Ўлмас аканинг ҳиссалари бор. Ҳиндистон киночилари билан биргаликда ишланган “Алибобо ва қирқ қароқчи”, Югославия киночилари билан ҳамкорлик шулар жумласига киради.

Ёзувчилар уюшмасида ишлаганларида ҳам устоз ёзувчиларнинг маҳорат мактабларини очишга уриндилар Лекин у пайтдаги бақироқ замон кўп яхши ишларнинг амалга ошувига тўсқинлик қилди.

Дунёда тасодифлар кўп бўлади. Шулардан бири – Ўлмас ака 1934 йилда, улуғ шоир, аллома, сиёсий арбоб, дипломат, ўзбек театрининг асосчиси Абдулла Авлоний вафот этган йили туғилганлар. Миробод маҳалласида Абдулла Авлоний асос солган мактабда ўқиганлар. Худди устоз каби ўзбек адабиёти, хусусан драматургиясига хизмат қилдилар.

Ўлмас аканинг болаликлари оғир уруш йилларига, ночорлик ва адолатсизлик авжга чиққан замонларга тўғри келган. Бир бурда нонга муҳтожлик, айрилиқлар, мотамлар… буларнинг барчасини кўрдилар.

“Фотима ва Зуҳра”ни ўқиётганимда бир неча ерда “нонқовурдоқ” (нонпалов) деб аталмиш таом тилга олинганига эътиборни қаратиб, Ўлмас ака билан учрашганимда “нонпалов”ни яхши кўрар экансиз-да, а?” – деб ҳазил оҳангида сўрадим. “Йўқ, – дедилар у киши, жиддий тарзда, – уруш пайтида онам раҳматли шу таомни кўп пиширардилар. Камбағалнинг тўйимли таоми эди-да, бу. Ҳозир бу аҳволга тушганимда қарасам, “қора кунимга яраб қолар”, деб бойлик тўплаб қўймаган эканман. Ўша таомни кўп эслаяпман…”

Чиндан ҳам Ўлмас ака бойликка ружу қўймаган эдилар. У кишининг бойликлари – оилалари, уйдаги китоблари-ю, ёзув столлари, қоғоз-қаламлари эди. Уйда ортиқча ҳашам, безак йўқ. Аҳли аёлларининг билакларида тилла билакузукни биров кўрмаган. Ҳолбуки, Ўлмас ака катта бойлик тўплаш имконига эга ерларда ишлаган эдилар…

“Ер ёнганда” ҳикоясида ҳам нонқовурдоққа дуч келамиз. Замоннинг аянчли қиёфасини бу қадар маҳорат билан ифодалаш учун аввало ёзувчининг ўзи покиза бўлмоғи лозим эди. Ҳаромдан ҳазар қилувчи Солиҳабибининг ўзига ўт қўйишини асосламоқ учун ҳам аввало ёзувчининг ўзи ҳалол бўлмоғи, ҳаромдан ҳазар қилмоғи шарт эди.

Солиҳабиби – покизалик рамзи. Ер ҳам яралишида покиза бўлган. Бағридаги ҳаром-хариш ишлардан безиб неча бора ёнган, аламлардан неча бора тарс-тарс ёрилиб кетган экан?! Ўғлининг поклигига, бегуноҳлигига, туҳмат билан қамалганига ишониб, ўзини ҳам, келини, набирасини, қариндошларини ҳам ишонтириб, овутиб юрган она беркитилган тилла тангаларни кўриб, назарида Ер ёнгандай бўлади. Ер унга гўё хабар беради, бағрига чақиради. Кечагина ўзини осмоқчи бўлган келинига танбеҳ берган кампир бу кеч ўзининг устига керосин қуяди…

Ўзга чораси йўқ унинг. Ҳатто Она Ер ҳам чорасиз…

Дунёни чархпалак дейдилар. Чиндан ҳам кўп воқеалар орадан йиллар ўтиб янги шаклда, кўринишда такрорланади. Сталин даври ваҳшати саксонинчи йилларда Ўзбекистонда қайта тирилди. Ўрмонга ўт кетгандай бўлиб, ҳўлу қуруқ баравар ёнди, гуноҳкору бегуноҳларни баравар қамадилар. Бу аянчли тадбирга ёзувчилардан биринчи бўлиб Ўлмас Умарбеков муносабат билдирдилар. Билдирганда ҳам замонни холис тарзда таҳлил қилдилар.

Ёзувчи болалигида “халқ душмани”нинг фарзандларига, қариндош-ларига мактабда ёмон муносабатда бўлинганига ўзи гувоҳ эди. Шу боис ҳам отаси қамалган Турсунбойнинг хўрликларини таъсирли тарзда баён эта олди. Сталин замонида ҳам, “ўзбеклар иши” даврида оилалар ҳақиқатнинг тагига етолмай гаранг эдилар.

Ўлмас аканинг асарлари нашрдан чиқиши билан қизиқиб ўқирдик. Асарлар, айниқса, ҳикояларни чиққан вақтида битта-битта ўқиш бошқа-ю, тўпланган ҳолда қайта танишиб чиқиш кишида ўзгача таассурот уйғотади. Ёзувчининг маҳоратини, бетакрорлигини айни шу тўплам аниқ-равшан кўрсатиб туради. Ёзувчининг “Ер ёнганда” деб номланган китоби ҳам бундан мустасно эмас. Адибнинг йигит ёшида ёзган ҳикояларидан тортиб то сўнгги нафасига қадар қоғозга туширган асарлари турли мавзуларда бўлса-да, уларни нурли бир занжир ўзаро боғлаб туради. Бу нурзанжирнинг номи – муҳаббатнинг тотли ва азобли алангаси, поклик ва макрнинг ўзаро олишуви, меҳр ва ҳаё… Қисқа қилиб айтилса, ҳикояларни инсон ҳаётининг аччиқ ва ширин бодаси ҳақидаги яхлит асар ҳам демоқлик мумкин. Айни ўринда, маълум бир масалага турлича муносабатда бўлишлик, турлича таҳлил ва турлича хулосалар чиқаришлик ёзувчининг дунёқараши нақадар кенглиги, мушоҳадаси бақувватлигини исбот этувчи далилдир. Айрим асарлар ярим асрдан бери яшаб келяпти. Бундан кейин ҳам яшайди. Фақат ёлғондан узоқ, самимий асарларгина шундай узоқ умр кўришлари мумкин.

Ўлмас Умарбековнинг ҳикояларида ўз фарзандига меҳри баланд оналарни тез-тез учратамиз. Бироқ, уларни бир-бирига ўхшатиш мумкин эмас. Уларнинг ҳар бири фарзандларини ўзларича қадрлайдилар. Солиҳабиби (“Ер ёнганда”), Севара хола (“Куз ҳавоси”), раиса Маъпиратнинг онаси (“Ҳусн”)… буларнинг ҳаётлари ҳам бўлакча, фарзанду аржумандига меҳри ҳам бўлакча. Қизининг оқсоқлигидан ичи куйиб раиса Маъпиратнинг онаси: “Эй Худо! Уни шундай яратгандан кўра, кўзимни кўр қилсанг бўлмасмиди?!” – деб кўнгли вайрон бўлади. Қизининг ўзини аямай ишга берилиши ҳам онани безовта қилади. Саври хола эса урушда бедарак кетган ўғлини ҳар куни кутади. Назарида ўғли Бердиали қовун қўлтиқлаб эшикдан кириб келаётгандай бўлаверади. Урушда бедарак йўқолган бир одам йигирма бир йилда уйига қайтибди, менинг боламга ўн етти йил бўлибди, деб умид қилади. Уни бу дунёда, бу ҳаётда шу умид ушлаб туради. “Совға”даги Шаҳодат хола эса шаҳардан қўним топган ўғлидан пул олганида бутун қишлоққа жар солгиси келади, фахрдан кўнгли яйрайди. Бемеҳр ўғли хат ёзмай қўйганида эса фарзандининг бу иллатини яширишга уринади. Дардини ичига ютади. Ҳикоянинг якуни эса ҳар қандай одамнинг кўнглини вайрон қилиб юборади.

Ёзувчи фақат ўзбек оналарига хос фазилатларни илғай олган ва маҳорат билан тасвирлаган.

Ўлмас аканинг барча асарларида кексаларнинг ички дунёси алоҳида маҳорат билан акс эттирилган. Кексалар – дунёни ташлаб кетишга тайёрланаётган одамлар авлодларига нималарни қолдиришяпти? Уларнинг қандай армонлари бор, умидлари қандай? Ғуломқодир ота (“Бобоёнғоқ”) қишлоқнинг янгиланишига қарши эмас, аммо ўтмишдан ёдгорлик дарахт-ни кўзи қиймайди. Бобоёнғоқ – ўтмиш қадриятлари тимсоли. Уни кесиб ташлаш – ўзига хос фожиа. Ғуломқодир ота билан набира – ўтмиш ва эртанинг боғлиқлигини акс эттирувчи бир робита. Сулаймон отанинг тақдирига бефарқ қарамайдиган биродарлари Холпаранг билан Ҳакимбек оталар (“Маруся холанинг милтиғи”), уруш йиллари танкнинг кескин бурилиши натижасида уйининг бир чети шикастланган аёлни қидириб борган Низомиддин ака (“Сўнгги сафар”), урушга кетган Ҳайдаралининг қўйларини боқиб, кўпайтириб, энди ўз эгасига топшириш илинжида яшаётган Сарсонбой отани (“Қиёмат қарз”) кимнинг, қандай асарида кўриш мумкин? Ҳа, булар бетакрор одамлардир! Бу соддалик, бу тўғрилик ҳамма халқларда ҳам айнан шундаймасдир. Шунинг учун ҳам ўзга адабиётларда бундай образларни деярли учратмаймиз.

Ўлмас аканинг ижодларига хос яна бир нарса – номус, ҳаё, иффат масалалари турли образлар ёрдамида турлича ечилади. Гулчеҳра (“Одам бўлиш қийин”), профессор Сабоҳат Қодирова (“Ота ва ўғил”), Ўғилой (“Менинг ўғилбола жияним”)нинг тақдирларида номус борасида озгина ўхшашлик бордай. Бироқ, уларнинг ҳаётлари, оқибат эса бир хил эмас. Уларга нисбатан ота-оналарининг муносабатлари ҳам турлича. Санобарни ота-онаси, қариндошлари сира-сира кечиришмайди. Ҳолбуки, унинг номуси ўзининг хоҳиши билан топталмаган эди. Ўғилойни эса ота-оналари кечиришади. Ҳатто эрини қидириб Покистонга бориши учун отаси машинасини сотиб, пулини беради.

Бу каби асарларни бирлаштирувчи яна бир ғоя – ота-она дуосини олмаслик барибир яхшилик билан тугамайди, деган ҳақиқатдир.

Ўлмас аканинг сўнгги ҳикоялари – ёзувчининг васиятлари ҳам ўқувчини покликка, тўғри яшамоқликка ундайди. Нопоклик оқибатидан огоҳлантиради. Ўлмас ака сўнгги нафасларида ҳам қаламга хиёнат қилмадилар. Юраклари тўхтагунга қадар ҳам одамларга яхшиликни истадилар. Сўнгги нафасгача одамларни севиб яшадилар. Шу жиҳатдан қараганда, Ўлмас ака ўзларини ўқитган, тарбия қилган, тўйдирган Она Ватан, Она халқ олдида бурчларини садоқат билан адо этдилар. Ёзган асарларидан келиб чиқиб айтсак, қиёмат қарзларини тўлаб кетдилар.

Инсон покиза меҳнати билан улуғ, инсон покиза номи билан мангу яшайди. Ўзбекистон халқ ёзувчиси Ўлмас Умарбеков бугун орамизда йўқлар. Бироқ, у кишининг кўплаб бадиий етук асарлари руҳларини ёритувчи чироқ бўлиб хонадонларимиз тўрида турибди. Йиллар ўтаверади, мухлислар эса бу асарларни интиқлик билан, меҳр билан ўқийверадилар. Булоқ суви ерга синггани билан йўқ бўлиб кетмайди. У дарахт шохларида тотли мева бўлиб пишади, кўкатлар орасида гул бўлиб очилади… Зеро, умрбоқий асарлар муаллифининг умри ҳам боқийдир.

Ўлмас ака олтмиш ёшга тўлган кунлари у кишига бир тасбеҳ совға қилдим-да, Маккаи Мукаррамадан олиб келинганини айтдим. Ўшанда Ўлмас аканинг кўзлари шодликдан худди ёш бола каби чақнаб кетди. Тасбеҳни ўпдилар – худди Каъбада хажарул-асвадни – жаннат тошини ўпган каби… Тасбеҳни димоқларига тутдилар – худди жаннат ҳавосидан тўйиб нафас олган каби…

Ўлмас аканинг меҳнатларини қадрламоқ, покиза умр кечирган у зотни дуо қилиб ўтмоқ энди бизга қиёмат қарз.

Дуо қиламиз: Аллоҳ у кишининг тавбаларини қабул этсин, билиб-билмай қилган гуноҳларини кечирсин. Жаннат ҳаволаридан нафас олмоқликни насиб этсин. Омийн йа Раб ал-оламийн!