Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 2

Агар кундузи ишламаганимда ҳаётим тарихидаги олти саҳифа бўш қолмаса-да, нурсиз бўлиши аниқ эди. Шу боис энди иккинчи туғилишимга доир баённи давом эттираман. Илк ҳикоям нашр этилган 1960 санасини баъзан “иккинчи туғилган йилим”, десам-да, бу унчалик тўғри эмас. Болалигида адабиётга ҳавас қилиб неча-неча дафтарни шеърларга тўлдирган, ҳатто асарлари матбуот юзини кўрганлар кўп. Афсуски, уларнинг барчалари ҳам ижод йўлида бардавом бўлмайдилар. Қаердадир, кичик тошга қоқилиб, бу ёғига юргилари келмай қолади. Бошқа ижодкорларнинг фикрини билмайман, аммо ўзим бу белгини инкор этаман-да, иккинчи туғилиш кунини матбуотда иш бошлаган кунимга кўчираман. Чунки бу ҳаётимдаги узоқ йиллар давом этган ишончли йўлга чиқиб олган куним эди. Шукурким, бу йўлда тўхташ, ортга қайтиш бўлмади. Тўғри, барчасига қўл силтаб кетиш нияти уч-тўрт мартамикин пайдо бўлди, лекин тақдир ёзуғи бунга йўл қўймади, шекилли. Бу ҳақда ўрни келганда сўз айтарман.

Болалар газетаси таҳририятида иш бошлаш каминани бахтиёрлик булутига олиб чиқиб, қувонч боғлари узра сайр қилдирса-да, “ҳисобчилик” вазифам ғоят зерикарли эди. Менга пробирка ювишдан ҳам оғирроқ туюлди. Таҳририятга ҳар куни камида уч юзта хат келарди. Хатларни битта-битта очишим, ўқишим, мазмунига қараб бўлимларга ажратишим, катта дафтарга ёзишим, сўнг бўлим мудирига топшириб, имзо қўйдириб олишим, хатга ўз вақтида жавоб қайтарилишини талаб қилишим шарт эди. Бўлим ходими жавоб мактубини бергач, уни хатжилдга жойлаб, юборилиш манзилини ёзиш ҳам каминанинг вазифаси эди. Қимирламай ўтириб ишласам ҳам кечгача зўрға улгурардим. Энг кўп мактуб адабиёт бўлимига келарди. Кейинчалик бу бўлимда ҳам ишлаганман. Ёш шоирлардан келган хатларга жавоб ёзишдан чарчардим. Сирожиддин Саййид, Тоҳир Қаҳҳор каби шоирлар “Ўқувчилик йилларимиз сиздан мактуб олиб қувонганмиз”, деб ҳозиргача гапиришади. Раҳматли Муҳаммад Юсуфнинг шеърини газетада бериб, кейин Совет Иттифоқи фаол ёш мухбирларининг кенгашига, Қримга, Қора денгиз бўйидаги сўлим “Артек” оромгоҳига юборганмиз.

Ҳарбий хизматдалигим пайтида Навоий кўчасидаги таниш иморат сурати қўлимга тушиб қолди. Эҳтиёт қилиб сақладим. Қайтишга тайёргарлик чоғи фотосуратларни альбомга теришда биринчи саҳифага шу суратни қўйиб, тагхатига “Навоий кўчаси, 30-уй, мен туғилган уй”, деб ёзиб қўйдим. Ҳарбийдаги йигитлар ҳам, альбомни кейин томоша қилганлар ҳам “Бу иморат туғуруқхонами?” деб ажабланишди. Бу бинода ёзувчи сифатида туғилганман, кўп йиллар ишлаганман, деган рамзий маънода шундай ёзган эдим. Кейинроқ камина ишлаган Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, “Чўлпон” нашриёти, Маданият вазирлиги ҳам шу бинода жойлашган эди.

Омадим бор экан, “Ленин учқуни” “отахон газета” каби обрўга эга бўлмаса-да, қобилиятли қалам аҳли тўпланган ижод саройи эди. Бу ерда адабий муҳит мавжуд эди. Ошириб юборганим йўқ. Ўша пайтда “гуллаб турган ижод саройи” бўлиб туюлган эди, ҳозир ҳам бу борадаги фикримни ўзгартирганим йўқ. Мен иш бошлаган кунлари Ўктам Усмонов “Совет Ўзбекистони” адабиёт бўлимига ўтдилар. Бу ижодкор учун катта мартаба эди. Газетадан Марказқўм маданият бўлимига, ундан Ёзувчилар уюшмаси раиси ўринбосарлигига, сўнг талатўп шамоли туфайли озроқ “пастлаб” Кино қўмитасида ишладилар, кейин “Совет Ўзбекистони”га бош муҳаррир бўлдилар. Ўктам ака билан ёнма-ён ишлаган Дилбар Маҳмудова машҳур шоира Зулфия опамиз назарларига тушиб, “Саодат” журналига таклиф этилдилар. Бу вазифаларга шоирлар Раззоқ Абдурашид билан Сафар Барноев келдилар. Эркин Хўжаев “Фан-техника, спорт ва ҳарбий ватанпарварлик” бўлимига мудир эдилар. Эркин аканинг ташаббуслари билан мен шу бўлимга ўтганман, иш ўрганганман, шу боис газетачиликда Эркин ака устоз ҳисобланадилар. Қўшни бўлимларда Эркин Малик, Мурод Хидир, Чўлпон Эргаш хизмат қилардилар. Москвадаги ўқишни битириб келган шоир Муҳаммад Али ҳам оз муддат шу газетада ишлаганлар. Ёш қалам аҳлини муҳарриримиз Суроб Йўлдошев яхши ижодий муҳитда бирлаштирган эдилар.

Ҳозир жумҳуриятимиздаги истаган идора билан телефон орқали ярим дақиқа ичида боғланиш мумкин (қўл телефонингизнинг ҳақи тўланган бўлса бас, дунёнинг нариги четидаги фирма билан ҳам гаплаша оласиз). Олт-мишинчи йилларда, коинот кемалари самода сайр этаётган кезларда Тошкентда ўқиётган йигит Қўқондаги отаси билан 12 май куни телефонда гаплашишни истаса, бир кун олдин, яъни 11 майда Марказий телеграфга келиб буюртма берарди. Эрталаб буюртма берилса, кечки пайт ёки эртасига эрталаб отанинг уйига телеграмма келарди: “12 май соат 18.00да телефон билан гаплашиш учун шаҳар почта бўлимига келинг”. Кимнинг уйида телефони бўлса, бу жараён осонлаша борди.

Идоралардан туриб бошқа шаҳар билан гаплашиш учун ҳам буюрт-ма бериларди. Агар Андижондаги идора телефон рақамини билсангиз, ўша куни гаплаша олардингиз. Андижон шаҳридаги идора вакили билан гаплашишни истасангиз “05”га, Андижон вилояти Избоскан туманидаги идора керак бўлса “07”га қўнғироқ қилардингиз. Бахтли инсонлардан бўлсангиз, биринчи ёки иккинчи теришда рус тилидаги қўнғироқдек овозни эшитардингиз ва буюртмангизни берардингиз. Омадли бўлсангиз, бешинчи ёки ўнинчи уринишда муддаога етардингиз, омадсизлардан бўлсангиз, ярим соат давомида қисқа гудокларни эшитаверардингиз. Ҳар бир идоранинг ўз ҳисоб рақами ва шу идора ходимларигина биладиган “пароли” бўларди. Сиз уларни айтганингиздан кейин буюртма қабул қилиниб, “заказ принять, ждите” деган умидбахш ваъдани эшитардингиз. Бахтли одамлар тоифасидан бўлсангиз, 1–2 соат мобайнида керакли идорангизга уланардингиз. Омадлилардан бўлсангиз, 3–4 соатда ишингиз битарди. Шўрпешоналарга қўшни бўлсангиз, кечгача кутардингиз-да, ишдан қайтиш вақтингизда “буюртма берган эдим”, деб огоҳлантиришингизга жавобан “С Андижаном нет телефонной связи” деган қисқа “қувончли” хабарни эшитиб, уйингизга хотиржам кетардингиз. Катталарга маълум бўлган мазкур жараённи бу заҳматни тасаввур ҳам қила олмайдиган ёшларимиз учун баён қилдим. Ҳозирги талабанинг телефони ҳисобида пул қолмаган бўлса, дарров Хивадаги отасига “Ота, телефонимга пул ташлаб юборинг”, деб “SМS” юборади, масала уч-тўрт дақиқада ҳал бўлади. Чўнтак қуриган дамда ҳам “SМS” юборилади, қўнғироқ қилиб гаплашиб, тушунтириб ўтирилмайди, осонгина: “Ота, пулим тугади”. Отанинг ақли бўлса, унга шу уч сўз кифоя. Ўғилнинг чўнтаги ўша куниёқ қаппайиб қолади.

Каминани айнан ўша телефон хизматидаги қийинчиликлар хатлар бўлимидаги азобдан озод қилган. Эркин Хўжаев табиатан серғайрат одам эдилар, бир жойда узоқ ўтира олмасдилар. Телефончи қизнинг ваъдаси бажарилишини кутишга тоқатлари етмасмиди ё мени синамоқчи бўлдиларми, хонамизга кириб:

– Комсомол марказқўмидагилар буйруқ беришни ёқтиришади-да! – дедилар. – Бухорода волейбол биринчилиги бўлибди. Шу сонда хабар беришимиз керак экан. Бир-иккита далил билан фамилияларни айтинг, десам “билмайман”, дейди. Сен билмайдиган тадбир ҳақида мен қанақасига хабар ёзаман?

Бу савол кимга берилгани аниқ эмасди. Катта хонада масъул котиб, мактаб пионер бўлими мудири ва икки адабий ходим ўтирардик. Уларга Эркин аканинг бу ташвиши аҳамиятсиз эди. Демак, мендан сўраётган бўладиларми? Шуни ўйлаб ўтирган эдим, каминага мурожаат қилдилар:

– Тоҳиржон, нима қилиш керак? Битта хабарчани деб бугун Бухорога учишим керакми?

Уч-тўрт ҳафталик иш пайтимда хонамиздагиларнинг иш услубларини кузатиб, ўрганиб ўтирган эдим. Вилоятлардаги тадбирлар ҳақидаги маълумотлар асосан телефонда олинарди. Мактуб билан юборилган лавҳада бирон маълумот аниқланиши лозим бўлса ҳам, телефон ишга тушарди. Шуни назарда тутиб жавоб бердим:

– Шаҳар комсомолига телефон қилиш керакдир?

– Шуни ўзингиз боплаб беринг, менинг ишим жуда кўп, улгура олмайман.

Шундай деб хона бурчагидаги газета тахламини олиб, ниманидир қидира бошладилар. Мен эса гўшакни кўтариб “05”ни тердим. Бахтли одамлар тоифасидан эканман, биринчи уринишдаёқ телефончи қизнинг ёқимли овози эшитилди, довдираб ўтирмай, рус тилида буюртма бердим. Эркин аканинг кўзи газетада, қулоғи эса мен томонда эканини сездим. Гўшакни қўйгач, масъул котиб Ҳамид ака:

– Тоҳир, ҳисоб рақами билан паролни қаердан биласиз? – деб қолдилар.

– Ҳар куни эшитаман-ку? – дедим. Кейин буларни ўғринча билиб олгандай уялдим. Улар эса бир-бирларига маънодор қараб олишди. “Иши кўп” деган Эркин ака чиқиб кетмадилар. Қоғоз олиб русча газетадаги мақолани таржима қила бошладилар. Бахтлилар тоифасидан эканим ярим соатга қолмай яна бир бор исботланиб, Бухоро шаҳар комсомол комитети билан улаб беришди. Волейбол мусобақасининг натижаси билан қизиқаётганимизни айтдим. “Волейбол эмас, баскетбол биринчилиги”, деб тузатиш киритилиб, сўраган саволларимга эринмай жавоб берилди. Маълумотлар ёзилган қоғозни Эркин акага узатган эдим, “Ўзингиз ёзиб беринг”, деб чиқиб кетдилар. Вазифани ярим соатда бажардим. Мени синашаётганини сездим. “Баскетбол” ўрнига “волейбол” дейилиши ҳам бежиз эмас, деб ўйладим. Кейинги ҳафтада ҳам, ундан кейин ҳам шу каби топшириқлар бўлди. “Синов муддати” уч ярим ой давом этди. Икки бўлимнинг ишини бажариб юравердим. 1 июль кунидан эътиборан бўлимга адабий ходим бўлиб ўтишимни расман маълум қилишди. Ўн тўққиз ёшимда, дорилфунуннинг учинчи курсида ўқиётган чоғимда рес-публика газетаси таҳририятига адабий ходим вазифасига доимий ишга қабул қилиндим. Хатлар бўлимида иш бошлаган 15 февраль “иккинчи туғилган куним” бўлса, 1 июль “туғуруқхонадан омон-эсон чиққан” куним сифатида хотирамда ардоқланиб сақланади.

Унга қадар, ҳали буйруққа имзо чекилмай туриб, Тошкент зилзиласидан бир оз олдин Эркин ака қўлимга машинкада ёзилган русча матн бердилар-да: “Тезда таржима қилиб, комсомол марказқўмига етказинг”, дедилар. Аввал ўқиб чиқдим: кўча командаларининг “Чарм тўп” деб номланган Бутуниттифоқ футбол мусобақаларини ўтказиш низоми. Тезлик билан таржима қилиб, Эркин акага узатдим. Бир сидра назар ташлаган бўлиб, машинкада кўчиришимни буюрдилар. Бадхатлигим туфайли Зуҳра опамизга айтиб турдим, у киши ёздилар. Зуҳра опа шу бинода ишлайдиган машинкада кўчирувчилар орасида энг тажрибали ва энг маҳоратли эдилар. Кўзлари доимо матнда бўларди, ҳарфларга қарамасдилар. Ҳарфларни бармоқларнинг ўзи топиб босарди. Зуҳра опадан сўнг матнни ўқишнинг ҳожати йўқ, бирорта хато бўлмасди. Шу сабабли кўп ёзувчилар асарларини кўчиришни Зуҳра опадан илтимос қилардилар. Зуҳра опага ўхшаган яна бир маҳоратли кўчирувчи Хадича опа радиода ишлардилар. Бу икки опамиз уруш даврида радиода бирга ишлаганлари учун яқин дугона эдилар. Уларнинг бармоқлари чарчаган пайтда гапга солсак, номдор ёзувчилар ҳақидаги қизиқ-қизиқ воқеаларни эшитардик. Шулардан бири – Кибриё Қаҳҳорованинг уруш йиллари Сталинободдан (Душанбедан) келиб Абдулла Қаҳҳор билан учрашган кезларини гапириб берганлари эсимда. Ҳарбий офицер кийимидаги Кибриё опа ғоят гўзал бўлган эканлар. Айтишларича, Абдулла ака ҳам қизларнинг назаридан четда қолмаганлар. Кибриё опанинг хушторликларини сезган Зуҳра опа “Ҳой, Кибриё, эҳтиёт бўлинг, учта боласи бор-а!” деб огоҳлантирибдилар. “Вой, нима деяпсиз, мен фақат иш ҳақида гаплашаман”, дер эканлар опа. Иш юзасидан гаплаша-гаплаша ишқ юзасидан бирга бўлдилар. Уч бола тирик етим қолди. Кўп ўтмай Абдулла Қаҳҳор Сталин мукофоти билан тақдирланди. Кибриё опанинг аввалги эрлари – тожик адиби ҳам шу мукофотни олган экан. Адабиёт аҳли орасида “Кибриё кимга тегса, лауреат қилади”, деган ҳазил тарқабди. Кибриё опа Абдулла Қаҳҳор ҳақидаги хотираларида бу воқеаларни четлаб ўтганлар.

Зуҳра опа мусобақа низоми матнини кўчириб бергач, Эркин ака марказқўм спорт бўлимининг бошлиғи Вилор Ниёзматовга учрашишимни тайинладилар. У дамларда шунақа ажабтовур исмлар кўп бўларди. Қадимда одамлар жоҳилликлари туфайли ўғилларига “Ўроқвой”, “Болтавой”, “Тешавой” каби исмларни қўйган бўлсалар, айрим зиёли кишилар ўйлаб топган исмлар ғалатиликда уларникидан ҳам ошиб тушди. Таъбир жоиз бўлса, исмлар “сиёсийлашди”: “Вилор” – “Владимир Ильич Ленин Организатор Революции”; “Мэлс” – Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин”; “Марлен” – Маркс, Ленин; немис коммунисти Эрнст Телманга ҳавас қилиб ўғилларга “Телман”; инқилобчи аёл Клара Цеткинга маҳлиё бўлиб қизларига “Клара” қўйиш йигирманчи йилларда бошланиб, узоқ вақт давом этди. Санъатшунос акамизнинг исмлари “Фрунзе” эди. Қирғизлар бошкентлари номини ўзгартиришганда ҳажвчи акамиз Неъмат Аминов у кишига “Энди сиз Бишкек Жўраев бўлдингиз”, деб ҳазиллашган эдилар. Раққоса опамизнинг дадалари ёзувчи Бернард Шоуга ҳавас қилиб, “хотиним ўғил туғса “Бернард” қўяман, деб орзу қилиб юрганларида Худо қиз берибди. Шунда ҳам фикрларидан қайтмай, қизларига “Бернара” деб исм қўйган эканлар. Шунга ўхшаган камчилик тоғамда ҳам бор эди. Германияда хизмат қилган кезлари немисларнинг “Марийка” деган оламаро машҳур қўшиқчисига маҳлиё бўлиб, кенжа қизлари туғилганда шу исмни қўйган эканлар. Қариндошларнинг тили келишмай “Маликахон” дейишса, “Малика эмас, Марийкаман”, деб ранжирди. Ҳозир ундай эмас.

Мармартош юзлари бунчалар силлиқ,

Жонсиз бу тош чиройли бунча?

Ғамли гулларини нечун битмишдир.

Яқинда “Минор” қабристонига кирганимда хилма-хил мармартошлар “галереяси” ақлимни лол қолдирди. Қабр тепаларини тошлар билан безаманглар, деб юз гапирилса ҳам, минг гапирилса ҳам, бу чақириқни қулоққа олиш ўрнига ким ўзар мусобақаси авжга чиқибди. Айтишларича, қимматбаҳо тошлар билан безатилган қабрларга қоровуллар қўйиш ҳам расм бўлибди. Менингча, қоровул тошларни эмас, балки тош остидаги ўликни қўриқлайди. Бундай дейишимга сабаб, ҳозир хорижда “ўлик ўғирлаш” кенг тарқалган жиноятлар сафида турибди. Аввал бойларнинг гўзал хонимлари ёки жужуқларини ўғирлаб, қайтариб бериш эвазига катта пул талаб қилишарди. Энди эса бойларнинг ўликлари ўғирланадиган, кейин эгаларига сотиладиган бўлган. “Қўшнингни ўғри тутма, ўзингдан эҳтиёт бўл”, деган мақолга амал қилган бадавлат кишилар, марҳумларини авайлашса не ажаб?! Қабристондаги ажиб тошларга назар ташлаб ўтиб борар эканман, шайх Саъдийнинг “Гулистон”ларидаги гўзал ҳикматларидан бири ёдимга тушди, балки бу ҳикматни сиз ҳам ўқигандирсиз:

“Бир бойбачани кўрдум, отасининг гўри бошида ўлтурмиш ва бир камбағалбача билан мунозараға тушмушким, “отамнинг гўрининг сандуқи тошдандур ва рангли ёзув билан мунаққашдур ва мармар тошини фарш қилмушдурлар, феруза ғиштлар билан ул қабр босилмишдур. Санинг отанг қабри нимага ўхшар: бир-икки ғишт тўпламишлар ва бир-икки ҳовуч туфроқ анинг устиға сочмишлардур?!”

Камбағалнинг ўғли муни эшитти ва деди: “Сукут айлағилки, то санинг отанг бу оғир тошлар остидин қимирлағанга қадар манинг отам жаннатға дохил бўлур…”

Туркия тарих музейида қабртошларга аҳамият берган эдим. Бу тошлар туркларники эмас, қадим юнонларники. Бойларни мармар тобутларда кўмган эканлар. Одам бўйи баландлигидаги мармартош ичи ўйилиб, тобутга айлантирилган. Тоштарош устки томонига обдан безак берган. Ҳатто турли расмлар ўйиб туширилган. Камбағаллар эса хумни эслатувчи оддий сопол тобутда кўмилган. Насронийлар марҳумларини ёғоч тобутларда дафн этадилар. Бойларнинг тобутига ишлов берилган, ялтироқ мебель каби. Камбағалларники эса ҳатто рандаланмаган. Ҳар иккови ҳам тупроқ остида чирийди. Ўлик учун қайси тобутда ётишнинг фарқи йўқ. Қадимда мармар тобутда кўмилган бой ҳам, сопол тобутда кўмилган камбағал ҳам бир ҳовуч суяк бўлиб ётибди. Ҳар иккисининг суякларига ҳар қанча разм солсангиз, қай бири бой эканини ажрата олмайсиз. Буни ҳатто энг мукаммал ашёлар билан ҳам аниқлаш мумкин эмас. Аниқлаш бу дунёнинг иши эмас, Қиёмат кунининг юмуши. Шу оддий ҳақиқатни англаш наҳотки шунчалар мушкул? Ҳаёт – бешик ва тобут орасидаги тор бир йўл ва йўлчиликдир. Дунё ҳаёти сўнгсизлик ичида бир совун кўпиги кабидир. “Инсонлар идрок қилган ҳаёт нимадан иборатдир?” деган саволга ернинг заҳи ва қабртошларининг қаттиқлиги энг тўғри жавобдир. Шундай экан, нафсоний орзулар ва вужуд йўлида ўтган умрнинг маъноси нима ҳам бўлур эди? Ўлим ва ўлганлардан тириклар қачон ибрат олар эканлар?

Мармартошлар “кўргазмаси” камлик қилиб, Сомоний мақбарасига ўхшаган сағаналар, шийпонлар ҳам кўкрак кериб турибди. Бир одам камбағалнинг ҳовлисидай келадиган жойни ўраб, тепасини шийпонга ўхшатиб ёпиб қўйибди. Шу ҳашамга кетган харажатга бирон-бир камбағалга уй қуриб берса, бунда ётган одам руҳи савобдан баҳраманд бўлиб, қабр азобларидан озми-кўпми қутулармиди? Қабрларнинг устини қор-ёмғирдан тўсишдан мақсад нима, минг ўйласам ҳам тушуна олмадим…

Қабристонда кўрганларим назаримда, марҳумга ёдгорлик эмас, тирик-ларнинг ўз кибрларига қўйилган монумент-ҳайкалдир. Тирикнинг фақат бойлигини эмас, кибр даражасини ҳам шу тошларга қараб билса бўлади.

Йўл бўйидаги мармар қабртош диққатимни тортди. Тошдаги сурат таниш – Вилор Ниёзматовники эди. Бу киши комсомолдан кейин “Комсомолец Узбекистана” газетасига муҳаррирлик қилди.

Қабристондаги тош фақат сурати билан диққатимни тортмади, ундаги исм ўзгача эди: “Ниёзматов Омонулла (Вилор) Раҳматуллаевич”, ажиб ҳолат, шундай эмасми? Асл исмини шунда билдим. Ажабки, тошга Қуръон оятининг ўзбекча маъноси: “Биз ҳаммамиз Аллоҳданмиз ва Унга қайтгумиздир” ёзиб қўйилибди. Ёзилгани дуруст, ўтган-кетганлар эҳтимол бу оятни ёдга олар. Лекин Аллоҳнинг каломи мозор тошига эмас, тирик одам қалбига ёзилиши шарт.