Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 9

Ўша куни болалар ётган хонага кириб, уларнинг қандай жойлашишгани билан қизиқишди. Хонага ўн олти каравот қўйилган эди. Низомга кўра, ўн беш ўйинчи ва бир тренер келиши лозим эди. Мен, комсомол вакили ва Базановнинг тренер дўсти ортиқча эдик (Кейин маълум бўлишича, бу дўст “Динамо” футбол мактабида тренер экан. Барча ғирромликларни улар ҳамкорликда амалга оширган эканлар). Бизга жой бўшатиш учун айрим каравотларга иккитадан бола жойлашганди. Уч кишини кўчага ҳайдашмади, меҳмондўстлик одобига риоя қилиб, бу ердан унча узоқ бўлмаган ёш туристлар уйига юборишди. “Штаб”нинг қарорига кўра, болалар билан Базанов эмас, комсомол вакили қолди. Ёш туристлар уйи бир неча катта хонадан иборат, ҳар хонага ўттизтадан каравот қўйилганди. Аммо, каравотлар болаларга мўлжаллангани учун узун бўйли бўлган камина сиғмас эдим. Иккита каравотни узунасига бирлаштириб, ўзимга “шоҳона” ўрин тайёрладим. Кеч киргач, Базанов “болалардан хабар оламиз”, деб ошнаси билан бирга кетди. Мен уларни хавотир билан кутдим. Соат тунги ўн икки эди, бир жувонни бошлаб қайтишганда уларнинг бола баҳонасида қаерларда санқиганларини англадим. Ўзимни уйқуга солиб ётавердим. Хоналар ораси фанер билан ажратилган экан, биттасини кўчириб, менга халал бермаслик учунми ё бузуқликларини яшириш мақсадидами, нариги хонага ўтишди. Мен қурилишдаги даюс қоровул, унинг хотини ва Шомилни ҳар эслаганимда нафратим янгиланарди. Бу тун ундан баттар ҳолга тушдим. Уларнинг ҳингир-ҳингирлари эсимни тес-кари қилиб юборди. Улар хонага қайтиб, хурракларини бошлашди, камина тунни уйқусиз ўтказдим. Номус ва бузуқлик ҳақида аввалроқ фикр юритиб эдим, шу боис болаларнинг ўша икки тренерини лаънатлаш билан чекланаман.

Эрталаб кўзим илинибди. Уйғониб қарасам, улар кўринишмади. Болаларни биринчи ўйинга тайёрлаш мақсадида барвақтроқ кетишгандир. Ҳовлига чиқиб, кранда ювиниб қайтаётганимда ўрта ёш бир аёл мени чақириб: “Ўғлим, кел, мен билан чой ичгин”, – деб таклиф қилди.

Иккита оқ қайин оралиғига тахтадан қўлбола стол ясалган экан. Калта дастурхон устида русларнинг доимий таомлари: тухум, кўк пиёз, саримсоқ, қайнатилган картошка ва бутун бўлка нондан ташқарига дудланган қисқичбақа қўйилган эди. Таклиф учун раҳмат айтган эдим, уялаётгнимни сезиб:

– Сен хижолат бўлма, менам тошкентликман, опа-ука бўлиб чой ичамиз, – деди.

Муомаласида чиндан ҳам туғишган опанинг меҳри сезилиб турарди. Сочиқни ичкарига ташлаб, устимга кўйлак кийиб чиқдим. Нонни кесиб қўйган экан, “тухум билан картошкани ўзинг тозалаб е”, деб алюмин кружкага тўлдириб чой қуйди. Картошка билан тухумни едим-у, қисқичбақага қўл ҳам узатмадим. Унга кўзим тушган онданоқ кўнглим айний бошлаган эди. Чойни ҳам зўрға ичдим. Чойдан ҳам, крандаги сувдан ҳам балчиқ ҳиди келиб турарди. Эҳтимол, Дон дарёсининг суви шунақадир, деб ўйлаб, бу шаҳарга келганимдан бери чой ўрнига қатиқ ичаётган эдим (Катта дарё ёқасида жойлашган шаҳар аҳлининг тоза сувни тежаб ишлатиши диққатимни тортган эди. Кўчалардаги кранларнинг биронтасидан сув жилдираб бўлса-да оқиб ётмайди, кранларда бурагич ҳам йўқ, ҳар бир хонадоннинг ўз бурагичи бор). Меҳрибон аёлнинг кўнглини оғритмаслик учун чойни зўрлаб бўлса-да, ичдим. “Чой ёқдими, ширин эканми?” – деган саволига жавобан мақтов сўзларини ҳам айтдим.

– Тошкентнинг суви ҳам ширин, лекин Доннинг суви ширинроқ, – деди фахр билан. Кейин Тошкентдаги зилзила ҳақида сўради, одамларнинг яшаш шароити билан қизиқди.

– Зилзила бўлганини эшитиб жуда ташвишландим, ҳали “тошкентликман”, деганим ҳазил эмас, рост эди. Уруш пайтида бизнинг “Ростсельмаш” заводи Тошкентга кўчганди. Онам билан борганмиз шаҳарларингга. Тугунчамизда бир сидра уст-бошимиз бор эди. Ўзбеклар бизга бошпана беришди, кийим ҳам беришди. Биринчи борган кунимиз палов билан сийлашди. Аҳвол оғир бўлса-да, азиз меҳмонларга аталган меҳрибонликни кўрсатишди. Уй эгасининг Матлуба исмли қизи бор эди. Мендан бир ёш катта бу қиз русчани, мен эсам ўзбекчани билмасдим. Шунга қарамай, дарров дугона бўлиб олдик. Исмим Елена, эркалатиб “Лена” дейишарди, Матлуба “Лола” деб ўзгартирди. Хоҳласанг, сен ҳам “Лола опа” деявер. Ўзбекларнинг шундай дейиши менга ёқади. “Елена”нинг маъносини билмайман, лекин “Лола” чиройли исм. Мен Матлубанинг ўзбекчасига қилиб тикилган кенг кўйлагини кийиб мактабга чиқдим. Кейинги ёзда отам урушдан ногирон бўлиб қайтди. Бизга келишларини хабар қилишган эди. Завод ҳарбий тартибда ишлаётгани учун онамга рухсат беришмади, уй эгаси Жамол аканинг аравасида Матлуба икковимиз бекатга чиқдик. Санитар поездини икки кун кутдик. Жамол ака сабрли одам эдилар, “тирикчилигим қолиб кетяпти”, демай, биз билан бирга бўлдилар. Учинчи куни келган поезддан отамни замбилда кўтариб тушишди. Унинг тирик қайтгани биз учун бахт эди. Лекин бу бахт калта экан. Отам ўрнидан турмади. Уч ойдан кейин уни Боткин қабристонига дафн этдик. Жамол ака дурадгорликни билар экан, ўзи тобутни ясаб берди, маҳалладан беш-олти одам чиқиб, арава орқасида биз билан пиёда бордилар. Отамни танимаган, дини ҳам бошқа бўлган одамларнинг дафн маросимида иштирок этганига ўшанда ажабландим. Улар бу ҳаракатлари билан инсонийлик фазилатларини намойиш этганларини кейинроқ англаб етдим. Сизлар одам ўлиши билан олиб бориб кўмар экансизлар. Отамни иссиқ уйда бир кун сақлашимизга Жамол ака қаршилик билдирмади. Ростовга урушдан ке-йин қайтдик. “Ростсельмаш” “Ўзбексельмаш”га айланган, онам унда ишлашни давом эттиришлари мумкин эди, лекин она шаҳримизга қайтишни истадилар. Мен юрагимнинг ярмини Тошкентга ташлаб қайтдим. Зилзила ҳақида сендан шунчаки сўрадим. Хабарни эшитишим билан назаримда зилзила уйларга қўшиб, отам ётган қабристонни ҳам остин-устин қилиб юборгандай туюлиб, эртасигаёқ Тошкентга учдим. Урушда паноҳ топган уйга бордим. Бизда қизлар турмушга чиқиб, эрларини ота уйига бошлаб келадилар. Сизлар узатиб юборасиз. Дугонам Матлуба ҳам Қашқар маҳаллага келин бўлиб тушган экан. Укаси билан уникига бордик. Ёрилиб ётган уйи бузилиш арафасида экан. Билишимча, у Бешқайрағоч деган жойда уй қурибди…

Лола опа хотираларга берилиб бир оз гапиргач, енгил тин олди. Кейин қошлари чимирилди:

– Кечаси шерикларингнинг қилиғини билдим. Ўзбекистондан бўлганлари учун милиция чақирмадим, мен ўзбеклардан кўп яхшилик кўрганман.

– Улар ўзбек эмас, – деб эътироз билдирдим.

– Биламан, лекин иснод барибир Ўзбекистон номига тушади. Ше-рикларинг кетишди, лекин маржаси қолди. Сен шерикларингга тушунтир, бундай қилишмасин, маржасини йўқотсин. Ҳайдамасам, бошлиғимдан дакки эшитаман, лекин бу қўрқинчли эмас. Бу жойларда болалар ётишади, уларнинг ўрнини булғанишига тек қараб тура олмайман.

– Мен уларни яхши танимайман, айтганим билан гапимга киришмаса керак.

– Шунақадир девдим. Яхши, у бузуқни ўзим чиқариб юборай.

Лола опа бузуқ жувон ётган хона томон кетди. Салдан сўнг ранги оқариб, лаблари сал титраган ҳолда қайтди. Кружкасидаги совуб қолган чойдан бир-икки ҳўплади.

– Ниҳоятда сурбет экан. “Улар менга пул беришлари керак эди, кечгача бўлса ҳам кутаман”, деяпти. Ҳақини ундирмагунча кетмас эмиш. Ҳали- замон Донецкдан сайёҳ болалар келиб қолишлари керак, мен уларни қаерга жойлаштираман? Шу тавиянинг ёнигами? Бошлиғим билиб қолса, мен жавобгарманми? Ишдан ҳайдаб юбормайди, у ўзимнинг шогирдим. Лекин кечаси ғафлатда қолганим учун ўзим исноддан ёниб кетаман.

Опа шундай деб чуқур “уф” тортди. У милиция чақириб, бу жувонни шармандали равишда хайдаб чиқаришни истарди. Лекин, ўзи айтгандай, “ўзбекистонликлар шундай қилишибди”, деган истиҳоладан алам чекарди. Энди гаплар қовушмай қолди. Мен ҳам хизматга боришим лозим эди. Ўрнашган жойимга бора туриб, қўшни хонанинг очиқ деразаси токчасида омонат ўтирган жувонга кўзим тушди. Индамай ўтиб кетмоқчи эдим, ўттиз ёшлардаги чиройли бу жувон “Ўртоқ, сизни бир дақиқага мумкинми?” – деб чақирди. “Бунга мен қанақасига “ўртоқ” эканман”, деган ғашлик билан ўтиб кетмоқчи эдим, бу сафар ялиниш оҳангида. “Илтимос, биттагина гапим бор”, – дегач, у томон яқинлашдим.

Донишманд: “Одамзод танасида олти аъзо борким, уларнинг учтаси ўзига бўйинсунмайди, учтаси эса ўзининг ҳукмида. Кўз, қулоқ, бурун одамга бўйинсунмайди. Кўргиси келмаган нарсасини кўришга, эшитгиси келмаган гаплар ёки товушларни тинглашга, хуш ёқмайдиган исларни ҳидлашга мажбур бўлади. Оёқ, қўл, тил эса одамнинг ҳукмида. Тил билан илоҳий каломларни, ширин сўзларни айтиши ёки аксинча бунинг ўрнига тилини ғийбат, иғво, ярамас гаплар билан банд этмоғи мумкин. Қўллари билан гўзал буюмлар яратиши ёки гўзаллик обидаларини қўпориши ёинки шу қўл билан эҳсон, ҳадя бериши, ёки ўзгалар мулкини ўзлаштириб олиши ўз ихтиёрида. Оёқлари эса, истаса – уни ибодатга, истамаса – фоҳишахонага олиб бормоғи мумкин”, деган экан. Бу каби ҳикматларни билмайдиган йигит мусофирликда фоҳишага рўпара келса нима қилиши керак?

“Илтимос, сиз мени фоҳиша деб ўйламанг, мен бу шаҳарга хизмат сафарига келган эдим. Пулимни ўғирлатиб қўйгандим, кеча меҳмонхона-дан қувиб чиқаришди”, – деб гап бошлаб, ҳамшаҳарларим билан тасодифан кўчада учрашиб қолганини, улар пул ваъда қилишганини айтди. Ҳасрат дафтарини астойдил очгач, йўлкира учун пул сўради, “уйга етиб олишим билан, пулингизни почта орқали қайтариб юбораман, мана турар жойим”, деб кичик бир парча қоғоз узатган пайтда опа: “Ўғлим, бу ёққа кел”, – деб чақирди. Бордим.

– Нима деб авраяпти?

– Фоҳиша эмас экан, – деб унинг ҳасратини бир-бир айта бошлаган эдим, опа гапимни шарт узди:

– Пешонасига шунақа деб ёзибдими? Ўқидингми? – деди опа жеркиш оҳангида. Назаримда у менинг соддалигимдан ғашланди чоғи. – Буларнинг ҳаммаси шунақа товламачи бўлади. Пул сўрадими?

– Ҳа, Москвага етиб олиши керак экан, – шундай деб манзил ёзилган қоғоз парчасини узатдим. Опа ёзувга кўз ташлаб, бош чайқади:

– Москва области, Одинцово шаҳри, Коммунистлар кўчаси, 12-уй, 48-хонадон. Коммунистлар кўчаси Ростовда ҳам, Киевда ҳам бор, Тошкентда ҳам бўлиши керак. Анча лақма бола экансан. Агар ҳозир бориб, текшириш учун ҳужжатини сўрасам, пулга қўшиб паспортини ҳам ўғирлатган бўлиб чиқади. Сен унинг кўзларига қарадингми? Мусофирликда оғир аҳволга тушиб қолган одамнинг ташвиши борми? Фоҳиша эмасмиш… Танасини пулга сотгандан кейин уни нима дейиш керак? Покиза аёл бошига қилич келса ҳам покизалигича қолади. Боболарингнинг одатлари бўйича, бу тошбўрон қилиниши керак, Қофқазликлар бунақаларнинг икки кўкрагини кесиб ташлаб, шармандаларча ўлдиришган, сен эса пул бермоқчи бўляпсан. Тўғри топдимми? Гапларига ишониб пул бермоқчимидинг?

Хаёлимда шундай ўй бор эди, аёлнинг гапини ночор тасдиқ этдим-да, баҳонамни ҳам баён қилдим:

– Пул бериб, тинчгина жўнатганимиз яхшимикин, деб ўйладим.

У яна “уф” тортди-да, бош чайқаганича бир оз жим турди, кейин ичкарига кириб кетиб, дам ўтмай, қўлида битта беш сўмлик ушлаганича қайтди:

– Ўзингдан беш сўм қўша қол, ортиқча берма. Сен бойваччага ўхшамайсан, ота-онанг чўнтагингга минг сўм солиб қўймагандир. Мусофирликда пулни ўйлаб сарф қил. Агар бунинг гапи рост бўлса, шу пул билан Москвага етиб олади. Юмшоқ вагонда талтаймай, оддийсида кетса ҳам бўлаверади.

Опа айтгандай қилдим. Жувон ўн сўмга кўниб, чиқиб кетди.