Читать книгу Пўртанали уммонда сузар ҳаёт қайиғи (ИККИНЧИ КИТОБ) - - Страница 19

“Ленин учқуни”да ижодкор болалар учун адабий тўгарак очилган эди. Машғулотларни Раззоқ Абдурашид, Сафар Барноевлар олиб боришарди. Кейин Мурод Хидир, сўнг каминага ҳам бу масъулият юкланган. 1967 йил эди шекилли, ой ва кун ҳам ёдимда йўқ, бирга ишлайдиган Эрмат акамиз ранги оқарган, бармоқлари титраган ҳолда кириб келди. Ўша куни ишга барвақтроқ келган эканман. Шу сабаблимикин, Эрмат ака дардини менга айтди. Тўгаракка қатнайдиган ўқувчи қизни ижарадаги уйига олиб бориб, номусига тегиб қўйибди. Хабарни қўрқув аралаш айтгач, “ўзи бокира эмас экан, бултур акаси номусига тегиб қўйган экан”, деб ўзини оқлай кетди. Кейин “бу сирни бировга айтиб қўйманг”, деб қаттиқ тайинлагач, нонуштага ҳам пули қолмаганини ўкинч билан билдирди. “Сиздан олган пулларимни ёзиб боряпман, ҳаммасини қайтараман”, деб ён дафтарчасини кўрсатди. Дафтарчада мендан бошқа одамларнинг ҳам номи ёзилган эди. У уч ёки беш сўм эмас, ҳамиша 50–60 тийин сўрарди.

Вақт пешинга яқинлашганда муҳарриримиз барчани шошқич равишда йиғдилар. Маълум бўлдики, “бу сирни бировга айтиб қўйманг”, деб тайинлаган Эрмат акамиз, воқеани барча ходимларга, ҳатто аёлларга бир-бир айтиб чиқибдилар. Ниҳоят “сир” муҳаррир қулоғига етиб боргач, ҳамма мажлисга чорланибди. Муҳаррирнинг ташвишида жон бор эди. Қиз ҳали вояга етмаган, агар ота-онаси жанжал кўтарса, шоир қамалиши баробарида юқори идора муҳаррирни ҳам жазолаши аниқ эди.

Шоир Эрматнинг бузуқлиги ҳақида ортиқча гапириб ўтирмайман, қисқаси шуки, ўша қизга уйланиб, қамоқ жазосидан қутулиб қолди. Икки ўғил кўришди. Эшитишимча, рашк ўтида ёниб, хотинига кун бермас экан. Хотин дўзах азобида яшар экан. Охири эрдан ажрашибди-ю, бу азобдан қутулибди. Эрмат ака яна кўп марта уйланди. Марказий матбуотда унинг хулқи танқид остига олинди. Мен буларни кўпам эсламайман. Каминани ўйлантирадиган нарса – унинг сирдан барчани огоҳ қилиб чиқиши эди. Қўрқувдан шундай қилганми, бошқалардан нажот кутганми ё бошқа сабабми, менга қоронғи. Ҳаётнинг кейинги довонларида ҳам ана шундай “сирдош”ларга дуч келиб турдим. Кузатишимча, бугунги азиз ёшларимизда сир сақлашга доир тарбия етишмай қоляпти. Шу сабабли, бу мавзуни четлаб ўтмасликни маъқул кўряпман.

Аҳли донишнинг таъкидига қараганда, сир сақламоқлик – тил остига чўғ олиб туришдан ҳам машаққатлироқ эмиш. Тилимизда “сирдош дўст” деган атама бор. Ҳар кишининг юрагини қон қилувчи сири бўлганидек, бу сирни ошкор қилишга арзигулик дўсти ҳам бўлади. Дўст-ку, сирингизни эшитар, ошкор қилмасликка ваъда ҳам берар, аммо ваъдасига вафо қилишидан кўра хиёнат қилиши аниқроқдир. Дўстларни бир-биридан айириб юборадиган сабаб ҳам айнан шундадир. Дўстига сир айтиб сўнг пушаймон бўлганларнинг сони-саноғи йўқ. Ҳолбуки, жаноби Расулуллоҳ (с.а.в.) “бир одамни жуда яқин олмагинки, у вақти келиб душман бўлиб қолиши мумкин”, деб огоҳлантирганлар. Яқин деб билинган дўст душманга айланмаса ҳам айтилган сирга хиёнат қилиши кутилажак ҳолдир. Бир шогирд донишманд устозидан сўраган экан:

– Менинг жуда муҳим сирим бор. Шу сиримни дилимда сақлайвериб, юрагим қон бўлиб кетди. Ишончли дўстимга сиримни айтиб, юрагимни бўшатиб олмоқчиман.

Бу гапни эшитиб устоз дедики:

– Сенинг сиринг фақат ўзинггагина керак, бошқа одамга сира ҳам керакмас. Модомики, ўз сирингни ўзинг сақлай олмасанг, бошқа киши ўзига мутлақо кераги бўлмаган бу сирни қандай сақлай олади? Агар у сирингни ошкор қилса, бунга таажжуб этишнинг ҳожати бўлмайди.

Табиатда ҳамма нарса ўз хили билан юради. Оққуш қорақушга қўшилмайди. Одамлар гарчи бир хилга ўхшасалар-да, бирининг қалби оққуш, иккинчисиники қорақуш кабидир. Ҳаттоки учар қушлар ҳам ўз шерикларини ажратишни уддасидан чиқар экан, инсоннинг бунга амал қилмоғи мутлақо шартдир. Шу боис шоир дейдики:

“Яхши либос – танга оройиш, яхши ўртоқ – жонга осойиш”, деганларидек, яхши ўртоқни бошқалар орасидан ажрата олиш ҳам ақлга боғлиқ. Ақлли одамлар учун дўстликдан азизроқ ҳеч нарса йўқдир. Дўстлик беғараз бўлмоғи шарт. Лекин дўстлик тилсимларининг калити сирни сақлай билишдадир. Учинчи одам билмаган сир ёйилмайди. Чунки учинчи одам эшитган сир албатта оғиздан-оғизга ўтади ва бунинг олдини олиш мумкин эмас. “Беҳаё дўстликка ярамас, нопок сирдошликка”, деган мақол бор. Тўғри, барчани нопокликда айблаш ёки гумон қилиш ақлдан эмас. Аммо орада шайтон борлигини ҳам унутмай, дўстимизни асраш учун унга сиримизни айтмай қўя қолганимиз минг марта афзал.

Ҳар бир инсоннинг фақат ўзига хос сири бўлганидек, ҳар бир оиланинг ўз сири бўлади. Хотин эрининг хонадони шарафини сақлаши лозим бўлгани каби, сирини ҳам сақлаши керак. Баъзан кузатаман, кўчани супуришга чиққан келин қўшни қизларни кўриб, суҳбатини бошлайди. Суҳбат узоқ давом этади. Мен уларнинг нима ҳақда гаплашаётганларини билмайман (буни эҳтимол сиз биларсиз), лекин киши кўп гаплашганда албатта бирон сирини ошкор қилиб қўйиши аниқ. Қўшни қиз келиннинг гапларини қизиқиш билан эшитади ва… онасига айтади. Сўнг бу гап қайнонанинг қулоғига қайтади. Тўғрими? Қўшни қизга ёки яқин дугонага айтилган оила сири қумга сингган томчи сув каби йўқ бўлиб кетмайди. Ёлғон, ғийбат, туҳмат каби тиканаклар илдизга жон берувчи сув бўлиб сингади.

Келин айрим гапларни оила сири эканини фаҳмламаслиги мумкин. Лекин бу баҳона уни айбловдан қутқара олмайди. Дейлик, қайнсингилга келаётган совчилар келмай қўйишди. Келин бунинг сабабини билмайди. Буни оддий хабар сифатида қўшни қизга гап орасида айтган. Оқибатда гап айланиб-айланиб, совчиларнинг айниб кетишларига келин сабабчи бўлиб қолади. Келин оиласидаги сирни ҳатто ўз онасига ҳам айтиши мумкин эмаслигини шу хонадонга келинсалом билан кириб келишидаёқ аниқ билиши керак.

Халқимизда “Хотинга сир айтма”, деган мақол бор. Бу мақолга амал қилувчи эрлар ҳам бор. Улар хотинга умуман сир айтмайдилар. Лекин бу мақолни айнан, хотиннинг оғзи бўш, унга мутлақо ишонма, деган маънода тушунмаслик керак. Мақолда яширин маъно ҳам бор: эр ҳар қандай сирни айтавериб, хотиннинг ташвишига ташвиш қўшмаслиги керак. Айниқса, эр бошига тушган нохуш ташвишни хотинга айтмагани маъқул. Агар бу ташвишни кўтаришда хотиннинг иштироки зарур бўлса, айтиш мумкин. Бўлмаса, уни ташвишга шерик қилишнинг ҳожати йўқ. Камина ҳаётимда шу одатга амал қилганман. Узоқ йиллар сақлаган сирларимнинг айримлари билан хоним-афандим шу китобни ўқиш чоғида танишсалар керак.

Лутнинг (алайҳиссалом) хотини уйига келган меҳмонлар ва ўртадаги гап-сўзлар тўғрисида қавмига хабар етказиб турарди. Оиладаги сирни кўчага таширди. Оқибатда у Аллоҳ таоло томонидан ўлимга ва дўзах азобига ҳукм қилинди. Аллоҳ таоло Лут қавмига офат юбориш арафасида огоҳлантириб, имон эгалари билан шаҳарни тарк этишни, аммо хотинини қолдиришни амр этди. Уйдаги сирни ташқарига ёйгани учун ҳатто пайғамбарнинг хотини ҳам кечирилмаган экан, ардоқли фарзандларимиз тилларидан учувчи ҳар бир сўзга эҳтиёт бўлганлари яхши.

Айрим кишилар ўз сирларини ўзлари асрай олмайдиларки, оқибатда ғийбат ўқларига ўзларини ўзлари нишон қиладилар. Худди бу подшоҳ каби:

Подшоҳ вазирига сирини айтди ва бировга ошкор қилмасликни та-йинлади. Вазир қасам ичди. Аммо кўп ўтмай подшоҳнинг сири оммага ёйилди. Подшоҳ бундан ғазабланди. Жаллодни чақириб, вазирнинг бошини кесишни буюрди. Шунда иккинчи вазир таъзим билан деди:

– Шафқат қилинг, подшоҳим! Бу қулни ўлдирманг, бир қошиқ қонидан кечинг. Олампаноҳим, аслида айб ўзингиздадир. Чунки сир сизда турган пайтида, бир булоқ кўзи каби эди. Олампаноҳимиз бу булоқ кўзини очгач, сув пишқириб сел бўлди, оламга ёйилди. Энди буни қайтариб бўлмайди.

Феъли тор одам ўз сирини ҳам сақлай олмайди. Шунинг учун ҳаётда кенг феълли бўлишга интилиш керак. Кишининг сиқилган пайти кўп бўлади, шунақа дамда сирни бировга айтиб юборишдан тийилишга куч топа олсин. Сирини очса, кейин надомат чекади. Сир ўзида экан, бахтлидир. Ёйилгач, бахти учади-кетади: ғийбатлардан ўзини қутқара олмай қолади. Сир ўзида экан, унга ҳукмрон. Ёйилгач эса, ғийбат кишини мағлуб қилади ва роҳатини бузади.

Ҳазрат Али (р.а.) дедиларки: “Сизлар бузуқ ишларни қилган кишини уялтириш учун унинг айбини ошкор қилувчи ва сирни очувчи бўлманг. Чунки орқаларингизда сизни машаққатга солувчи, ранжитувчи болалар ва узоқ вақт давом этадиган турли фитна ва қийинчиликлар бор”. Яна дедиларки: “Ёмон сўзни айтувчи билан уни бошқаларга етказувчи – иккиси гуноҳкорликда баробардир”.

Англагандирсиз, пора берувчи ва олувчи, ароқ ишлаб чиқарувчи, тарқатувчи ва ичувчи бараварига гуноҳкор бўлгани каби бировга, ҳатто синалган дугонасига ҳам оила сирини айтувчининг ўзига яраша жазоси бўлади.

Азиз ёшларимизнинг қулоқларига яна бир гапни айтиб қўяй: ҳар бир маҳалла, ҳар бир қишлоқда “сир олиб”, “сир ташиш”га иштиёқмандлар бўлишади. Аслида уларнинг ёмон ниятлари йўқ. Гап ташишдан мақсадлари бировни биров билан уриштириб қўйиш эмас. Бировнинг сирини эшитиб, бошқаларга етказишнинг гуноҳ эканини балки билишмас. Уларнинг қилмишлари беозор кўринса-да, баъзан қўшнилар орасига совуқчилик солади. “Фалончининг келини нега туғмаяпти”, “Фалончининг Америкада ишлаётган ўғли уйланиб олибди”, “Фалончиникига келаётган совчилар айниб кетишибди”… Бунақа хабарлар оқимини сел оқимига ўхшатиш мумкин. Бундай хотинлар ёш қиз-жувонларни, айниқса қўшни келинларни ҳам гапга солишади. Ёшлар “Холам мени ўзларига яқин олиб суҳбатлашяптилар”, деб лаққа тушмасинлар. Бундай хотинларнинг муомалалари жуда ширин бўлади. “Айланай болам”, “ўзим дардингизни олай, келинпошша”, деб гап бошлаб, қўшнилар ҳақидаги янгилик-ларни айта бошлаганида ёшлар бу янгиликлар кўлмагига ўз оилаларига доир сирни сочиб қўймасинлар, тилга зийрак бўлсинлар.

Подшоҳнинг устози унга “Сен уч кишини ўлимга ҳукм қилишда ҳеч таҳаммул (сабр) қилмағил: биринчиси – мулкингни эгаллашга ҳаракат қилган кишини, иккинчиси – молингни ўғирлаган кишини, учинчиси— сирингни фош қилган кишини”, деб қайта-қайта насиҳат қиларди. Бир куни подшоҳ вазирини саройдан четлатиш нияти борлигини айтиб, устози билан маслаҳатлашди. Вазир бу маслаҳатдан огоҳ бўлиб, бир тадбир ишлатди. Подшоҳнинг устозини меҳмонга чорлаб, иззат-икром билан кутиб олди. Устоз ўзини тия олмай, шаробдан кўпроқ ичиб, подшоҳнинг ниятини айтиб қўйди. Вазир эса тонгга қадар мол-мулкини рўйхат қилиб, подшоҳнинг ҳузурига кириб: “Эй подшоҳим, шу рўйхатдаги барча мол-мулк сизникидир, камина бу бойликларингизга фақатгина посбондирман, бу бойликни қабул этинг, олампаноҳ, мени зинҳор душман деб гумон қилманг”, – дегач, подшоҳ ажабланди. Устозини чақириб: “Вазир ҳақидаги ниятимни фақат сизга айтувдим, у маккор қайдан огоҳ бўлди экан?” – деб сўради. Шунда устоз узр билан дедики:

– Сирни душманга айтганим, ажалим етганидан далолатдир. Гарчи мастликда айтиб юборган бўлсам-да, бу мастлик узр қаторига ўтмайди. Энди панд-насиҳатимга кўра, мени ўлимга ҳукм қилмоғинг шарт. Акс ҳолда, салтанатингдан барака кетади.

Подшоҳ уни кечирса ҳам, устоз ўз сўзида қаттиқ туриб олди ва ўз қилмишига яраша ўлим топди.

Мазкур баёнларни ўқий туриб, сиз эҳтимол, “Тоҳир Малик барча сирларини дастурхонга қўйяпти”, деб ўйларсиз. Баъзи воқеалардан энди хабар топаётганингиз учун шундай туюлар, аслида бу сатрларнинг биронта ҳарфида ҳам сир йўқ. Турли пайтларда, турли давраларда айтиб берганман, айримлари эса асарларга кўчган. Менинг ҳам ўзимга яраша сирларим борки, ўзим билан тупроққа кетади. Мени ўзгаларнинг сирлари кўпроқ қийнайди. Шоир Эрматга ўхшаганларнинг сирларини сақлаш оғир. Айниқса ғийбат кафанига ўралган сирлар одамни қийнайди. Баъзилар “фалончи сиз ҳақингизда ёмон гап айтди”, деб чақимчилик қилади. Чақимчининг гапига кўра чора кўрсам, нодон бўламан. Шу боис унинг гапи, туҳматми ё чинми, барибир менинг сиримга айланади. Агар юрагим тошиб, “фалончи мен ҳақимда ёмон фикрда экан”, деб дўстимга ҳасрат қилсам, сиримни ошкор қилган бўламан.

Муҳтождирман

дили субҳи содиқдек пок

бир дўстга

1966 йили “Ленин учқуни”га болалар шоирлари Сафар Барноев ва Файзи Шоҳисмоил билан олдинма-кейин келганман. Тошкент зилзила ваҳимасида яшаётган кунларда Сафар аканинг тўйлари белгиланди. Бўлажак янгамиз Малика опани танирдим. Маданият уйидаги адабиёт тўгарагининг фаол аъзоси эдилар. Тўгарак ёпилиб қолганда Ёзувчилар уюшмаси раиси ўринбосари Асқад Мухтор ҳузурига биргалашиб кириб, ёрдам сўрагандик. Сафар аканинг уйлари йўқ, кечаги талабанинг бугун чўнтаги қай даражада эканини тасаввур қилаверинг. Тўй Малика опанинг ҳовлиларида ўтадиган бўлди. Бу ҳовли зилзила маркази Қашқар маҳаллага яқин бўлгани учун бузилиши керак эди.

Тўй куни белгиланган жойга келсам, йиғилганларнинг кайфияти синиқ, Сафар ака эса ғазабларини босиш учунми, кетма-кет сигарет тутат-яптилар. У кишини бундай аҳволда кўрмаган эдим. Табиатан ювош акамиз бир нимадан аччиқлансалар “орқасига лой”, деб пешоналарини тириштириб қўярдилар, холос. Бировга бақириш, масала талашиш одатлари йўқ эди. Ташвиш сабабини секингина сўраб билдим: карнай-сурнайга маблағ йўқлиги учун келинникига машҳур хонанданинг ашуласи билан кириш режа қилинган экан. “Хонанда” Сафар ака билан дорилфунунда бирга ўқиган “дўст” эди. Ўша йиллари унинг ошиғи – олчи, ҳашаматли тўйлардан бўшамасди. Дўстига ваъда берган-у, серҳашам тўйдаги фойда ақлини олиб, ваъдага вафо қилишни унутган. Дўстга хиёнат уни қизиқтирмаган. Дўстнинг қанчалар эзилишини ҳам ҳис этмаган.

Азимжон ака Ҳожимуродов деган курсдошимизнинг тор чертиб, ашула айтишларини билардим. Туркистонлик акамизнинг ширали овозлари бор эди. Кўп мулоҳаза қилиб ўтирмай, битта таксини тўхтатдим-у, Хастимомга жўнадим. Хайрият, уйда эканлар. Мақсадимни эшитиб:

– Боришдан қочмайман-у, лекин доирачим йўқ-да, – деб бош чайқадилар.

– Доира борми, ўзим чаламан.

Бу гапимдан ажабландилар. Аслида камина таваккал қилган эдим. Болалигимда акамнинг чилдирмаларини чертиб турардим. Лекин қўшиқчига жўр бўлиш қўлимдан келадими ё йўқми, билмасдим.

Азимжон акани шошириб, ўша таксида қайтдик.

– “Тўйлар муборак”ни айтиб кирамиз, – деди кимдир.

Азимжон ака бу топшириқни эшитиб, менга секингина: “Бу ашулани тўлиқ билмайман”, – дедилар.

– Бошлайверинг, кейин тилингизга келган ашулани улаб юборасиз, ҳеч ким сезмайди, – дедим.

Чиндан ҳам, тўйларда айтиладиган қўшиқларнинг сўзларига ҳеч ким, ҳатто ўртада рақсга тушаётганлар ҳам эътибор қилишмайди.

Хуллас, “Тўйлар муборак”ка ўша пайтдаги энг машҳур ашула “Ўхшайди-ку” уланиб, тўйхонага кириб бордик. Доирани аввалига чўчиб чертдим, кейин баралла чалавердим. Усулдан чиқиб кетганимда Азимжон ака кулиб, биқинимга туртиб қўярдилар. Камбағалнинг тўйи файзли бўлади, деган гап ўша куни исботини топди. Номард хонанданинг иштирокисиз ҳам тўй ўтди.

Мен эсам баҳонада “иккинчи касб” эгасига айландим. Азимжон ака икки-уч марта тўйга олиб бордилар. Бир куни тонгги ошда доирани чертиб ўтирган эдим, қарасам, устоз Қуддус Муҳаммадий кириб келяптилар. Уятдан ёниб кетай дедим. Тўйда чилдирма чалишнинг айби бўлмаса-да, доирани юзимга парда-тўсиқ қилиб олдим. Устоз чиқиб кетгунларича олов устида ўтиргандай бўлиб, Азимжон аканинг кейинги таклифларини рад этавердим.

Сафар Барноевнинг тўйларига Файзи Шоҳисмоилнинг никоҳлари уланди. Бўлажак келин – Лаъли опамиз билан бирга ўқиб, аҳд-паймон қилиб қўйишган экан. Ёшларнинг аҳди бошқа, ота-онанинг нияти, орзуи ўзгача экани кўп машаққатларга рўпара қилишини ўшанда билгандим. Болаларга гўзал шеърлар ёзувчи Файзи аканинг паспортига қаралмаса, биров уни турк ҳам, озарбайжон ҳам демасди. Қиз томон айнан миллат масаласини маҳкам ушлаб олиб, ёшларнинг никоҳига қатъий қаршилик қилдилар. Менимча, бу даъво бир баҳона эди. Файзи аканинг бошқа “айб-лари” бор эди: уй йўқ, чўнтак ҳам қуруқ.

Файзи ака табиатан жуда ювош, ҳатто бўшанг кўринсалар ҳам маҳбубаларига етишиш учун чарчамадилар, чекинмадилар. Ниҳоят, қизнинг ота-онаси тўйга розилик берди, аммо акалари бўш келишмабди, “тўй куни остона босиб кирган куёвни ҳам, жўраларини бир-бир калласини узаман”, деб “тантанали қасам” ичибди. Бу қасам қулоғимизга етиб келди.

– Биз тўйга эмас, бошимизни кундага қўйиш учун борар эканмиз, – дедилар Сафар ака кулиб.

– Ҳаммамиз битта номда кетар эканмиз, – дедим мен.

– Қанақа номда? – дедилар Файзи ака ажабланиб.

– Камикадзе!

– Ким у?

– “Ким?” эмас, “кимлар?”. Урушда японларнинг шунақа учувчилари бўлган. Самолётга қуйган ёқилғилари фақат мўлжалга қадар етган, орқага йўл йўқ.

Шундай ҳазиллар билан тўйга отландик. Усти очиқ юк машинага чиқиб Янгийўл томон жўнадик.

– Сурнайчи йўқ, ашулачи акангни чақирсанг бўларди, – дедилар Сафар ака.

– Каллани кундага қўйиш учун сурнайчи эмас, ўрисларнинг духовой оркестрини чақириш керак, – дедим.

Сержаҳл аканинг калла олишига ишонмагандиг-у, лекин мастликда ким биландир муштлашиши мумкинлигини ҳисобга олиб, сергак ўтирдик. Тўй яримлаганда ўртада рақсга тушаётганлар орасида сержаҳл акани кўриб, бир-бирларимизга қараб, маънодор жилмайдик.

Ашулачиларни қиз томон айтган экан, куёв шоир бўлгандан кейин кимлар билан келарди? Шоирлар тўдаси ширакайф бўлгач, шеър ўқимай, тек ўтира олармиди? Табриклар шеърларга уланди. Ўша кезлари Раззоқ Абдурашид машҳур озарбайжон шоири Самад Вурғун асарларини таржима қилиш билан банд эдилар. Унинг “Агар сендан тонар бўлсам…” шеъри ёшлар орасида шуҳрат топган эди. Раззоқ ака табрик сўзини айтгач, шу шеърни ўқиб бердилар.

Меҳмонлардан бирига шеър таъсир қилган экан, ашула-ўйиндан ке-йин яна ўқиб беришни илтимос қилди. Раззоқ ака туриб, иккинчи сатрни тугатмасларидан сержаҳл ака:

– Бу тўйми ё мажлисми?! Йиғиштирларинг шеърларингни! Уйларингда ўқийсанлар! – деб шеърхонликка якун ясади. Ранжитадиган аҳволдан ҳеч ким хафа бўлмади, калламиз кесилмаганига қувона-қувона қайтдик.

“Ленин учқуни”даги ишимни “келажаги порлоқ” икки “ёш куёв” билан ҳамкорликда давом эттирдим.